پاول فایرابند

پاول فایرابند
متولد	۱۳ ژانویهٔ ۱۹۲۴ وین، اتریش
مرگ	۱۱ فوریهٔ ۱۹۹۴ (۷۰ سال)
رشته فعالیت	فلسفه علم
دین	بی‌دین

پاول کارل فایرابند (آلمانی: Paul Feyerabend؛ ۱۳ ژانویه ۱۹۲۱–۱۱ فوریه ۱۹۹۴) فیلسوف علم زادهٔ اتریش است، که بیش‌تر به‌خاطر کارش به‌عنوان استاد فلسفه در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی شناخته می‌شود؛ جایی که او برای سه دهه (۱۹۸۹–۱۹۵۸) به‌تدریس اشتغال داشت.

او در بریتانیا، ایالات متحده، نیوزیلند، ایتالیا، آلمان و، سرانجام، سوئیس زندگی کرد. آثار عمدهٔ او شامل علیه روش (۱۹۷۵)، علم در یک جامعه آزاد (منتشرشده در سال ۱۹۷۸)، و وداع با دلیل (مجموعه‌مقالات، ۱۹۸۷) است. فایرابند به‌خاطر دیدگاه آنارشیستی درباره علم و ردیه‌ اش بر وجود قواعد روش‌شناختی جهان‌شمول علمی مشهور است. او یک چهرهٔ تأثیرگذار در فلسفه علم و جامعه‌شناسی علم است.

او چهره‌ای تأثیرگذار در فلسفه علم است که شهرت او بیشتر به دیدگاه خاص او در این حوزه بر می‌گردد که وجود متدولوژی خاص در دانش تجربی (science) را نفی می‌کند.

به نظر فایرابند تلاش برای گسترش آزادی و بالندگی و تلاش برای کشف رموز طبیعت و انسان مستلزم طرد هر گونه معیار جهانشمول و هرگونه سنت جزمی است.

او معتقد است تفکیک علم از غیر علم نه تنها امری تصنعی بلکه برای پیشرفت دانش هم زیانبار است.

فایرابند معتقد است که برای آزمایش یک نظریه یا جهان بینی به نظریه یا جهان بینی کاملاً جدیدی نیاز داریم. تکوین این نظریه جدید زمان زیادی طول می‌کشد و ممکن است هرگز به آخر نرسد.

پس باید صبر کرد و بسیاری از شواهد تعیین‌کننده را نادیده گرفت. برای مقایسه و داوری عادلانه باید به نظریه‌های رقیب فرصت برابری داد. از این رهگذر اولین قدم حفظ نظریه جدید در مقابل موارد نقض آشکار است تا با کمک منابع لازم بتوان آن را تکمیل کرد.

بدین ترتیب با جدا کردن اختیاری نظریه جدید از داده‌های مؤید نظریه قبلی، از نظر محتوای تجربی یک گام به عقب برمی‌داریم؛ ولی این عقبگرد برای بسط نظریه جدید و برانداختن وضع موجود ضروری است. ما باید دستاوردهای گذشته را کنار بگذاریم و از نو شروع کنیم.

حال چگونه می‌توان مردم را از نظریه روشن، پیچیده، و موفق قبلی دور کرد و به سوی یک فرضیه ناتمام و مبهم جلب کرد؟

فایرابند معتقد است که در اینجا از استدلال کاری ساخته نیست و به وسایل غیر عقلانی دیگری مثل تبلیغات، احساسات، فرضیه‌های اختصاصی و همه گونه تعصبات نیاز است.

او می‌گوید در این مرحله به ایمان کور نیاز است تا در مرحله بعد با بسط و تقویت نظریه جدید بتوانیم ایمان را به «معرفت» برگردانیم.

ناسازگاری یک نظریه با شواهد و داده‌های ما ممکن است به خاطر آلودگی نظری و ناخالص بودن این شواهد باشد و نه نشانگر نادرستی آن نظریه. شواهد و داده‌های ما خصلتی تاریخی- فیزیولوژیک داشته و صرفاً یک وضعیت عینی را توصیف نمی‌کنند، بلکه متضمن نگرشهایی ذهنی هم هستند.

علم نیز مثل هر ایدئولوژی دیگری، خصلتی تاریخی دارد. همه ایدئولوژیها را باید در چشم‌انداز تاریخی نگاه کرد. از نظر او اسطوره علم دیروز است و علم اسطوره امروز است.

نباید آن را جدی گرفت.

علم فقط یکی از شیوه‌های تفکر است که انسان تاکنون در پیش گرفته‌است، و لزوماً بهترین شیوه تفکر نیست.

علم شباهت زیادی با اسطوره دارد و نگرشهای انتقادی تا حد زیادی از آن رخت بر بسته‌است.

اقتدار انحصاری علم نوین با زور و سرکوب مخالفین آن حاصل شده‌است و در آن خبری از نگرش دموکراتیک و کثرت گرایانه نیست.

اشکال زندگی متفاوت با علم یا از بین رفته‌اند یا چنان دچار انحصار شده‌اند که هر نوع مقایسه عادلانه غیرممکن شده‌است.

سلطه علم جزمیتی را به وجود آورده‌است که جلوی خلاقیت فردی را گرفته و ما را از کشف مجهولات بیکران عالم بازمی‌دارد. این با انسانیت و باروری شخصیت انسان ناسازگار است.

چه کسی می‌تواند تضمین کند که روش او بهترین روش برای کشف رموز عالم است؟

به نظر فایرابند تلاش برای گسترش آزادی و بالندگی و تلاش برای کشف رموز طبیعت و انسان مستلزم طرد هر گونه معیار جهانشمول و هر گونه سنت جزمی است.

هنگامی ماهیت علم را بهتر را درک می‌کنیم که دریابیم در فعالیت‌های علمی، عناصر غیر علمی نقش زیادی دارند و پیشرفت علم نیز بدون کمک این عناصر میسر نبوده و نیست.

فایرابند معتقد است تفکیک علم از غیر علم نه تنها امری تصنعی است، بلکه برای پیشرفت دانش هم زیانبار است. فایرابند را می‌توان از جمله فیلسوفان نسبی گرای فلسفه علم قرار داد. او یک آنارشیست است. کتاب علم و عقلانیت نزد پل فایرابند از نشر نی منبع خوبی برای مطالعه است. مشهورترین کتاب او ضد روش (Against Method) است.

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی.