ابطال‌پذیری

ابطال‌پذیری یا ابطال‌گرایی یا وازنش‌پذیری (به انگلیسی: falsifiability یا refutability) امکان منطقی این است که غلط بودن یک گزاره را بتوان از طریق یک مشاهده یا تجربه فیزیکی نشان داد.

ابطال گرایی علم را به مثابه مجموعه‌ای از فرضیه‌هایی می‌پندارند که به منظور توصیف یا تبیین دقیق رفتار چهره‌ای از جهان موقتاً پیشنهاد شده‌اند، با این همه، هر فرضیه‌ای این گونه نیست. چنانچه بنا باشد فرضیه‌ای یا نظامی از فرضیه‌های واجد منزلت قانون یا نظریه علمی بشود باید یک شرط اساسی را برآورده کند. چنانچه بخواهیم فرضیه‌ای را جزء معرفت علمی محسوب کنیم باید ابطال‌پذیر باشد.

کارل پوپر، که در نقد فلسفی خود از دیدگاه پوزیتیویستی مشهور روش علمی استفاده می‌کرد، به این نتیجه رسید که مذاکرات در مورد یک فرضیه، گزاره یا نظریه قابل مشاهده فقط اگر ابطال پذیر باشد قبول است.

بنابراین، فرضیه‌ای ابطال‌پذیر خواهد بود که یک گزارهٔ مشاهدتی یا مجموعه‌ای از گزاره‌های مشاهدتی منطقا ناسازگار با آن امکان وجود داشته باشد، بدین معنا که اگر صدق گزاره‌ها اثبات شد فرضیه را ابطال کند.

مغالطه ادعای ابطال ناپذیر

مغالطه ادعای ابطال ناپذیر زمانی روی می‌دهد که فردی ادعایی مطرح کند که اثبات غلط بودن آن غیر ممکن است. به عبارت دیگر بیان یک ادعا و اصرار بر درستی آن درحالیکه امکان نشان دادن نادرستی آن با آزمایش یا مشاهده وجود ندارد. بیان ادعای ابطال ناپذیر راهی است برای ترک مسیر منطقی در بحث و گفتگو. این ادعاها معمولا بر مبنای اعتقاد و ایمان بیان می‌شوند. بسیاری از تئوری‌های توطئه بر ادعاهای ابطال‌ناپذیر بنا شده‌اند.

همه ادعاهای ابطال ناپذیر مغالطه نیستند. زمانی یک ادعا مغالطه است که بر درستی یا نادرستی آن اصرار داشته باشیم.

مثال‌هایی از فرضیه‌های ابطال ناپذیر

مثال: در جیب شلوار من پری کوچک و نامرئی زندگی میکند که کسی قادر به دیدن و ارتباط با آن نیست.

ممکن است در جیب این شخص موجودی جادویی با مشخصات ذکر شده باشد اما از آنجا که این ادعا طوری طراحی شده که قابل ابطال نباشد متعلق به حوزه علم و منطق نیست.

مثال دیگر: هر انسانی فانی است.

این مثال هرچند مفید و درست است ولی ابطال پذیر هم نیست. این مورد باید برای هر انسانی قابل آزمایش باشد در حالی که ممکن است فردی که در نظر گرفته می‌شود جوان باشد و سال‌ها منتظر بمانیم تا او بمیرد و بعد از آن باید روی انسان‌های دیگری آن را بیازماییم. تعیین حداکثر طول عمر (مثلا ۱۵۰ سال) هم تفاوتی ایجاد نمی‌کند چون دلیلی نداریم که پس از این کسی نتواند به این سن برسد.

جستارهای وابسته

• کارل پوپر
• تئودور آدورنو
• پل فایرابند
• توماس کوهن
• ایمره لاکاتوش
• هربرت مارکوزه
• شبه علم
• اثبات‌گرایی منطقی
• مکتب فرانکفورت
• حلقه وین