هفت‌سین

هفت‌سین نوروز در ایران

هفت‌سین سفره‌ای است که ایرانیان، و مردمان افغانستان و فارسی زبانان هنگام نوروز می‌آرایند. این سفره روی زمین یا روی خوان پایه گذاشته می‌شود. هم‌وندان (اعضای) خانواده در زمان گردش سال در کنار سفره هفت‌سین می‌نشینند. دسته‌ای نیز سفره را تا سیزده روز پس از نوروز نگه می‌دارند و در پایان این چرخه، در روز سیزده نوروز، سبزه را به آب می‌سپارند.

سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.

تعریف

هفت سین از مشهورترین مراسم نوروز است، و آن گرد آوردن هفت چیز است که نام آن‌ها با حرف «س» آغاز گردد. معمولاً بین اشیاء ذیل: سیب، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سبزه (دانه‌های گندم و امثال آن که قبلاً در بشقابی کاشته و سبز کرده‌اند)، سکه، سمنو، هفت چیز برای هفت سین انتخاب می‌شود.

پیشینه

بنا بر اطلاعات دانشنامهٔ ایرانیکا تاریخچهٔ این رسم مبهم است.ظاهراً قدیم‌ترین سندی که در آن به اصطلاحِ «هفت سین» اشاره شده دیوان چاپ نشده امیر بهاءالدین برندق خجندی (۷۵۷–۸۳۵ قمری) است با این دو بیت:

چون به میدان طرب رانی بُراق عیش را		سبزهٔ سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن
هم ز عین مردمی باید که چینی "هفت سین"		ساغر می در میان بزم و ساقی هفتمین

نوشته دیگری که در قرن نهم به سفره هفت سین و متعلقات آن اشاره می‌کند، رساله ای است که توسط ابراهیم سلطان تیموری (۷۹۶–۸۳۸قمری) نوشته شده‌است. در این رساله حکایتی کوتاه در باب نوروز و سفره هفت سین چنین ذکر شده‌است که: "در روز نوروز جماعتی می‌گفتند که به حسب نظر نجومی امسال از جهت میمنه حال اشتغال به چیزهایی می‌باید نمود که سر الفاظ او "سین" باشد همچنانچه سر و سبزی و سرکه می‌باید خورد و سقرلاط و سمور و سنجاب می‌باید پوشید. مولانا نور گفت پس صوف نیز می‌باید پوشید."

سفرهٔ هفت‌سین در زیر آبهای خلیج فارس. نوروز ۱۳۸۴

در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به هفت «سینی» ربط داده‌اند، یا اصلش را «هفت میم» دانسته‌اند، یا آن را از ریشهٔ «هفت‌چین» به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند که این ریشه یابی نیز از سوی محققین جدی گرفته نمی‌شود.

ولی جدا از یک مورد اشارهٔ مبهم و مشکوک به این سفره در منبعی منتسب به دورهٔ صفوی، از هفت‌سین حتی در نوشته‌های مورخین و سیاحان قرن نوزدهم میلادی هم اثر چندانی نیست. تنها هاینریش بروگش که در دوره ناصرالدین شاه سال ۱۸۶۰ میلادی از تهران بازدید کرده‌است، می‌نویسد که ایرانیان برای نوروز گلهایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده‌است.

اما از طرف دیگر، اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، می‌توان آسان‌تر سفرهٔ نوروزی را (منهای «هفت» ش و «سین» ش) به سنت‌ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (شیر به نشانهٔ وهومن، سپند و بیدمشک به نشانهٔ سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانهٔ آناهیتا، و …). مثلاً سمنو را که تقویت کنندهٔ قوای جنسی شمرده می‌شده تنها به این دلیل نباید نشانهٔ آناهیتا دانست، بلکه می‌توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهٔ سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند."

دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته‌است. مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده‌است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی می‌پختند از هفت غلهٔ مختلف؛ ولی «هفت‌سین» را پدیدهٔ پیوسته‌ای بازمانده از دوران پیش از اسلام دانستن، در حالی که اشاره‌ای به آن در دوران اسلامی (چه در میان فارس‌ها و مسلمانان و چه در میان کردها و زرتشتیان) تا قرن بیستم میلادی باقی نیست، ادعایی بی‌مدرک است.

در یک دوبیتی که به‌طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می‌کند («روز نوروز در زمان کیان/می‌نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان»). ایدهٔ «هفت شین» توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می‌شود که از جمله می‌گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی، جایش را به سرکه داده‌است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده‌است. این نظریه به دلیل این که نام اجزا را به عربی می‌آورد و از اجزای ویژه‌ای چون سمنو نام نمی‌برد رد شده‌است.

سفرهٔ هفت‌سین از جلوه‌های اصیل نوروز به‌ویژه در میان خانواده‌های ایرانی‌است. در گذشته، بر حاشیهٔ سفرهٔ قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته می‌شد:

ادیمِ زمین سفرهٔ عامِ اوست

بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست

به این معنی که نعمت‌ها برای دوست و دشمن گسترده‌است.

به گفته دانشنامه ایرانیکا، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین‌های میان‌وند دارند (مانند افغان‌ها، تاجیک‌ها، و ارمنی‌ها) این سفره را نمی‌چینند و این سفره حتی میان کردها (که هر دو از نگاهبانان آیین‌های باستانی ایرانی بوده‌اند) نیز نبوده‌است، هر چند به تازگی سفره هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده‌است.

سین‌های سفره هفت‌سین

سفرهٔ هفت‌سین در ایستگاه راه‌آهن تهران. نوروز۱۳۹۰

بر روی سفرهٔ هفت‌سین به‌صورت سنتی آینه، کتاب قرآن، شاهنامه یا دیوان حافظ، تنگ آب به‌همراه ماهی قرمز یا انار قرار می‌گیرد. عضو اصلی سفره ،سبزه است که در کنار شش سینِ دیگر، هفت‌سین را تشکیل می‌دهد. برخی از هفت‌سین‌های رایج شامل موارد زیر هستند:

• سبزه
• سیر
• سیب
• سمنو
• سنجد
• سرکه
• سماق
• سنبل
• سکه
• سپنج/اسفند/اسپند

سایر اجزاء

ماهی قرمز از نمادهای از نوروز و هفت سین

• سایر اجزای سفره

در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می‌گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آن‌ها یاد می‌شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهٔ این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، گل، شیرینی، آجیل، نان سنگک، گلاب، تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.

آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره‌های هفت سینی چیده می‌شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» و آب که نماد «پاکی و روشنایی» است، بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.

برخی از این اجزا به شرح زیر است:

• قرآن

گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.

• آینه دوری از بدی‌ها
• ماهی قرمز

ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و احتمالاً در کمتر از ۱ قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته. البته این ماهی در ایران نیز در حوضچه‌های دریای خزر، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و رودخانه کارون یافت می‌شده‌است و ایرانی‌ها بیش از۲۵۰۰ سال با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند. شاهد این موضوع، تندیسک زرین ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است که یکی از اشیای گنجینه آمودریا است که از محوطه باستانی تخت قباد به دست آمده‌است. از سوی دیگر، تندیسک نقره‌ای به سبک تمدن ایلامی در حدود سال‌های ۶۰۰ تا ۹۰۰ پیش از میلاد نیز وجود دارد که نشان می‌دهد ایلامی‌های ساکن فلات ایران با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند.

• گندم
• برکت و روزی
• نان سنگک

برکت و روزی است.

• تخم مرغ رنگ شده
• کار دست
• شمع
• جامی پر از آب با چند قطره گلاب

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• سیزده‌به‌در
• نوروز در ایران باستان
• حاجی‌فیروز
• سال نو
• سمنو

پانویس

• مدخل هفت‌سین در دانشنامهٔ ایرانیکا، به قلم علیرضا شاپور شهبازی
• سفره‌های سنتی ایرانی
• هفت سین ایرانی؛ سفره‌ای به گستردگی تمام جهان

منابع

• جایگاه اعداد در فرهنگ مردم ایران با تأکید بر اعداد هفت و چهل|وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی
• هفت‌سین، ناصر انقطاع
• راز عدد هفت، تألیف مهدی نصیری دهقان،انتشارات ابتکار دانش، چاپ سوم ۱۳۹۱. شابک ‎۹۷۸−۶۰۰−۱۱۱−۰۵۶−۶ خانهٔ کتاب
• شماره هفت و هفت پیکر نظامی، محمد معین|وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی

پیوند به بیرون

• هفت سین در فرهنگ واژه
• گزارش تصویری بی‌بی‌سی از نخستین سفره هفت سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۴
• گزارش تصویری از سفره هفت‌سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۷
• آیین‌های نوروزی در تاجیکستان BBC
• «از هفت شین تا هفت سین/ فلسفه هر یک از اجزای سفره».
• «سفرهٔ هفت‌سین».