هفت‌سین

سفرهٔ هفت‌سین

هفت‌سین سفرهای است که ایرانیان و پارسی زبانان هنگام نوروز می‌آرایند. این سفره روی زمین یا روی خوان پایه گذاشته می‌شود. هم وندان خانواده در زمان گردش سال در کنار سفره هفت‌سین می‌نشینند. دسته‌ای نیز سفره را تا سیزده روز پس از نوروز نگه می‌دارند و در پایان این چرخه، در روز سیزده نوروز، سبزه را به آب می‌سپارند.

سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.

به گفته دانشنامه ایرانیکا، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین‌های میان وند دارند (مانند افغان‌ها، تاجیک‌ها، و ارمنی‌ها) این سفره را می‌چینند .هر چند به تازگی سفره هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده است.

پیشینه

سفرهٔ هفت‌سین در زیر آبهای خلیج فارس. نوروز ۱۳۸۴

سفرهٔ هفت‌سین در ایستگاه راه‌آهن تهران. نوروز۱۳۹۰

سفرهٔ هفت‌سین در میدان توپخانه، نوروز ۱۳۹۲

بنا بر اطلاعات دانشنامهٔ ایرانیکا تاریخچهٔ این رسم مبهم است و «هفت‌سین» احتمالاً رسم کهنی نیست. در یک دوبیتی که به طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می‌کند («روز نوروز در زمان کیان/می‌نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان»). ایدهٔ «هفت شین» توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می‌شود که از جمله می‌گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی‌تر، جایش را به سرکه داده است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده‌است. این نظریه به دلیل این که نام اجزاء را به عربی می‌آورد و از اجزای ویژه‌ای چون سمنو نام نمی‌برد رد شده است. در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به هفت «سینی» ربط داده‌اند، یا اصلش را «هفت میم» دانسته‌اند، یا آن را از ریشهٔ «هفت‌چین» به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند که این ریشه یابی نیز از سوی محققین جدی گرفته نمی‌شود.

ولی جدا از یک مورد اشارهٔ مبهم و مشکوک به این سفره در منبعی منتسب به دورهٔ صفوی، از هفت‌سین حتی در نوشته‌های مورخین و سیاحان قرن نوزدهم میلادی هم اثر چندانی نیست. تنها هاینریش بروگش که در ۱۸۶۰ میلادی از تهران بازدید کرده است، می‌نویسد که ایرانیان برای نوروز گلهایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.

اما از طرف دیگر، اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، می‌توان آسان‌تر سفرهٔ نوروزی را (منهای «هفت» ش و «سین» ش) به سنت‌ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (شیر به نشانهٔ وهومن، سپند و بیدمشک به نشانهٔ سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانهٔ آناهیتا، و ...). مثلاً سمنو را که تقویت کنندهٔ قوای جنسی شمرده می‌شده تنها به این دلیل نباید نشانهٔ آناهیتا دانست، بلکه می‌توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهٔ سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند. یا این که در تغییرات جدیدتر آیین سمنوپزان، سمنو به فاطمهٔ زهرا تقدیم می‌شود که نه تنها جایگزین ایزدبانوهای زن در آیین‌های شیعی است، بلکه حتی در نام («زهرا») به سیارهٔ ناهید که نماد دیگری از آناهیتاست اشاره دارد.

دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته است. مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی می‌پختند از هفت غلهٔ مختلف؛ ولی «هفت‌سین» را پدیدهٔ پیوسته‌ای بازمانده از دوران پیش از اسلام دانستن، در حالی که اشاره‌ای به آن در دوران اسلامی (چه در میان فارس‌ها و مسلمانان و چه در میان کردها و زرتشتیان) تا قرن بیستم میلادی باقی نیست، ادعایی بی‌مدرک است.

در مجموع، هرچند عناصر سفرهٔ نوروزی، باستانی و معنادار هستند و ریشه در سنت‌های ایرانی دارند، مشخصاً ایدهٔ «هفت» جزء آغازشونده با «سین»، جدید است و احتمالاً در قرن بیستم میلادی به کمک رسانه‌های جمعی پا گرفته و فراگیر شده‌است.

سفرهٔ هفت‌سین از جلوه‌های اصیل نوروز به‌ویژه در میان خانواده‌های ایرانی‌است. در گذشته، بر حاشیهٔ سفرهٔ قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته می‌شد:

ادیمِ زمین سفرهٔ عامِ اوست

بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست

به این معنی که نعمت‌ها برای دوست و دشمن گسترده است.

سین‌های سفره هفت‌سین

نکتهٔ درخور نگرش در مورد هفت سین‌های باستانی و کهن که از زمان باستان تا امروز از سوی نیاکان ما بر خوان نوروزی می‌نهادند این است که هفت سین‌ها باید دارای این پنج ویژگی باشند:

1. نام آنها پارسی باشد
2. با بند واژه سین آغاز شود
3. دارای ریشه گیاهی باشد
4. خوردنی باشد
5. نام آنها ترکیبی نباشد

• سیر

سیر، نشانه اهورامزدا است و نماد مبارزه با زشتی و پلشتی. همچنین نماد زدودن چشم زخم است که باید حتماً بر سر سفره نهاده شود. به اعتقاد زرتشتیان بوی سیر دیوان را می‌گریزاند. زرتشتیان سیر را با تکه‌های نان که در آن ترید کرده‌اند، در مراسم پرسه با سداب به کار می‌برند و بر سر سفره نیایش می‌گذارند.

پوست سیر را هرگز در جایی نمی‌گذارند زیرا معتقدند از سحر هم بدتر است، به همین جهت برای کندن پوست آن ابتدا سیر را در آب می‌خیسانند و بعد پوستش را می‌کنند، هم چنین معتقدند اگر پوست سیر را با پیاز گلپر و اسفند در خانه بسوزانند، به خصوص در صبح روز پنجشنبه، بویش، خانه را پاک می‌کند.

• سبزه

سبزه نشانه فرشته اردیبهشت است و نماد آب‌های پاک.

سبزه از اجزای اصلی سفره شمرده می‌شود و معمولاً از گندم، یونجه، ماش یا عدس سبزشده است که ممکن است بر کوزه سبز کنند. شاید زیباترین ویژگی سفره هفت‌سین را می‌توان به وجود سبزه آن دانست، به این دلیل که سبزه با رنگ و طراوت خود دلها را شادمان می‌سازد و با نگریستن به آن طلوع سال جدید را زیباتر می‌کند. در ایران باستان رسم بر این بود که ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان ۱۲ ستون از خشت خام برپا می‌ساختند و بر هرکدام یک نوع غله می‌کاشتند و معتقد بودند اگر سبزه‌ها خوب بروید سال پر برکتی است. دانه‌هایی که امروزه کشت می‌شود بیشتر گندم و عدس است.

• سیب

سیب، نشانه فرشته سپندارمزد (فرشته زن) است و نماد بارداری و پرستاری.

سیب را مادر یا پدربزرگ خانواده بر سفره هفت‌سین می‌چیند شاید به آن خاطر که همه ما بارها شاهد دلواپسی و نگرانی مادر خانواده برای حفظ سلامتی اعضای خانه بوده‌ایم.

• سمنو

سمنو، نشانه فرشته شهریور است. نماد خواربار، زایش گیاهی و بارور شدن گیاهان، فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.

سمنو از جوانه‌های تازه رسیده گندم تهیه می‌شود.

• سنجد

سنجد، نشانه فرشته خرداد است، و نماد دلبستگی.

سنجد که عطر برگ و شکوفه‌های آن محرک عشق و مهر است و از مقدمات اصلی زایندگی به شمار می‌آید، باید بر سر خوان نوروزی نمایان باشد. وجود سنجد در سفره نوروزی انگیزه زایش کیهانی است.

• سرکه

سرکه، نشانه فرشته امرداد است، و نماد جاودانگی و صبر.

• سماق

سماق، نشانه فرشته بهمن است، و نماد باران.

سماق نماد عشق مهر و پیوند دلها است که بر سر سفره هفت‌سین نهاده می‌شود.

ناگفته نماند که برخی از اجزا، که بسیاری از مردم به عنوان "سین" در سفره هفت سین قرار می‌دهند، نادرست است. هرچند که قرارگیری این اجزا بر سفره به به جهت تکمیل و یا زینت مورد تأیید است؛ ولی در نظر گرفتن آن‌ها به عنوان "سین" صحیح نیست. برخی از مواردی که به غلط در مجموعه "سین"های سفره قرار گرفته‌اند عبارتند از:

• 'سکه': کلمه تازی است. ریشه پارسی آن "چکه" است که به اعراب به دلیل ناتوانی در تلفظ حرف چ، آن را به صورت سکه ادا کرده‌اند. همچنین سکه ریشه گیاهی ندارد.
• 'سپند (اسفند)': خوراکی نیست.
• 'سبزی پلو، سیرترشی، سیب زمینی': ترکیبی هستند
• 'ساعت، سیخ،...': ریشه گیاهی ندارند.
• 'سماور': نه خوراکی است و نه پارسی. ریشه کلمه روسی است.
• 'سنبل': نه خوراکی است و نه پارسی. سنبل کلمه عربی است و معادل پارسی آن "خوشه" می‌باشد.

سایر اجزاء

ماهی قرمز از نمادهای از نوروز و هفت سین

• سایر اجزای سفره

در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می‌گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آنها یاد می‌شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهٔ این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، میوه، گل، شیرینی، آجیل، نان، شیر، ماست، پنیر، گلاب، عسل، شکر، تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.

آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره‌های هفت سینی چیده می‌شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» وآب که نماد «پاکی و روشنایی» است بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.

برخی از این اجزا به شرح زیر است:

• قرآن

گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.

• آینه

نماد جهان بی‌پایان و بارگاه خداوندی است.

• ماهی قرمز

ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و در کمتر از ۱ قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته است. در آیین پارسی، انار و یا سیب سرخ را بر آب قرار می‌دهند.

• گندم

نماد روزی، فراوانی و برکت

• نان

بنیاد تغذیه است و در سفره نشانه برکت و روزی است

• تخم مرغ رنگ شده

نشانه رنگارنگی نژادهای مختلف بشری و تأکید بر این که بنی‌آدم اعضای یکدیگرند

• شمع

به تعداد اعضای خانواده برای آرزوی شادی و روشنایی زندگی آنهاست. شعله افروخته نماد روشنایی جاودانه است.

• جامی پر از آب با چند قطره گلاب

نشانه تازگی و نماد باروری و وجود زندگی. چند برگ نارنج به نشانه آرزوی سرسبزی روی آب شناور است. وجود نارنج شناور در آب، نماد شناوری زمین در کیان است.

• کوزه‌ای پر از آب

نشانه درخواست باران و فراوانی آب است.

سفره هفت میم شیراز درکنار سفره هفت سین

سفره هفت میم یکی از سنت‌های کهن شیراز است که در کنار سفره هفت سین در شیراز پهن می‌شود و گفته می‌شود که اصل آن از بوشهر برخاسته است که چون در گذشته بوشهر جزئی از استان پهناور فارس بوده است این آئین در اکثر شهرهای استان فارس و مخصوصاً شیراز برپا می‌گردیده است و هفت میم آن عبارتند از: مرغ – ماهی – میگو – ماست – مویز – مسقطی و مدنی یا (لیمو شیرین)

نگارخانه

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• سیزده‌به‌در
• نوروز در ایران باستان
• حاجی‌فیروز
• سال نو
• سمنو

پانویس

• مدخل هفت‌سین در دانشنامهٔ ایرانیکا، به قلم علیرضا شاپور شهبازی
• سفره‌های سنتی ایرانی
• هفت سین ایرانی؛ سفره‌ای به گستردگی تمام جهان

منابع

• مهذب، زهرا. «چرا هفت سین؟». کیهان فرهنگی، ش. ۹۶ (۱۳۷۲): ۴۲–۴۳. 
• حسن‌زاده، آمنه. «جایگاه اعداد در فرهنگ مردم ایران با تأکید بر اعداد هفت و چهل». فرهنگ مردم ایران، ش. ۱۰ (۱۳۸۶): ۱۶۵–۱۹۰. 
• هفت سین از استاد ناصر انقطاع

پیوند به بیرون

• هفت سین در فرهنگ واژه
• گزارش تصویری بی‌بی‌سی از نخستین سفره هفت سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۴
• گزارش تصویری از سفره هفت‌سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۷
• آیین‌های نوروزی در تاجیکستان BBC
• «از هفت شین تا هفت سین/ فلسفه هر یک از اجزای سفره». 
• «سفرهٔ هفت‌سین».