هفت‌سین

نمایی از یک هفت‌سین که روی پرچم ایران قرار دارد.

برپایی هفت‌سین در هلند

هفت‌سین مجموعه‌ای از هفت چیزِ نمادین است که نام آنها با حرف «سین» شروع می‌شود و به‌طور سنتی در نوروز، سال نو ایرانی، به نمایش در می‌آید. هفت‌سین از مشهورترین مراسم نوروز است که روی زمین، میز یا خوان گذاشته می‌شود و معمولاً اعضای خانواده در زمان گردش سال، در کنار آن می‌نشینند. این سفره از گردهم آوردن و انتخابِ هفت چیز از موارد مقابل است: سیب، سنجد، سماق، سیر، سرکه، سبزه (دانه‌های گندم و امثال آن که قبلاً در بشقابی کاشته و سبز کرده‌اند)، سکه، سمنو و سنبل. بر حسب عادت، چیزهای دیگری نیز برای تکمیلِ مفاهیم روحانی و نمادین سین‌ها بر این سفره قرار می‌گیرند؛ از جمله آینه، کتاب، شمعدان، تخم مرغ رنگی، ماهی قرمز، گل، شیرینی و نظایر آن که بنا به عرف و سنت و اعتقاد مردمان مختلف است، بر سفره هفت‌سین جای می‌گیرند. سفرهٔ هفت‌سین معمولاً تا پایانِ نوروز در خانه‌ها می‌ماند، و برخی در روز سیزدهمِ نوروز، سبزه را به آب می‌سپارند.

به شکل تاریخی، هر چیزی در این سفره می‌تواند نمادی از آرزوهای سال نو باشد؛ آرزوهایی همچون سلامتی، باروری، بردباری، برکت، پیروزی، خردورزی و مواردی دیگر. انداختن سفره‌ای ویژه برای نوروز، در گذشته در بخش‌هایی از ایران‌زمین، و امروزه در ایران و برخی از کشورهای اطرافِ آن گرامی داشته می‌شود. سفره هفت‌سین ویژه نوروز نیست و گروهی این سفره یا مانندش را برای جشن زناشویی یا شب چله آماده می‌کنند.

هفت‌سین نوروز در ایران

پیشینه

بنا بر اطلاعات دانشنامهٔ ایرانیکا تاریخچهٔ این رسم مبهم است. برخی پژوهشگران ذکر می‌کنند که در گذشته برای ارج نهادن به برکات زمینی، سفره‌ای با هفت نماد برای نوروز یا جشن مهرگان می‌آراستند که می‌توانستند با حرف‌های مختلفی آغاز شوند؛ در واقع ضرورتی برای شروع آنها با حرف «س» نبوده‌است. در کتابِ المحاسن و الاضداد منسوب به جاحظ و آثار الباقیه از ابوریحان بیرونی، اشاره می‌شود به سبز کردنِ هفت نوع غلهٔ مختلف برای نوروز در بین ایرانیان. بیرونی در این مورد می‌گوید: «در این روز هر چوبی که خشک شده بود سبز شد و مردم گفتند (روز نو) یعنی روزی نوین و هر شخص از راه تبرک به‌این روز در طشتی جو کاشت سپس، این رسم در ایرانیان پایدار ماند که روز نوروز در کنار خانه هفت صنف از غلات در هفت استوانه بکارد [...]».

ظاهراً کهن‌ترین سند در ادب فارسی که در آن به اصطلاحِ «هفت سین» اشاره شده، دیوان امیر بهاءالدین برندق خجندی (۷۵۷–۸۳۵ قمری) است با این دو بیت:

چون به میدانِ طرب رانی بُراقِ عیش را		هم ز عینِ مردمی باید که چینی «هفت سین»
سبزهٔ سیراب و سنبل، سوسن و سرو و سمن		ساغرِ می در میانِ بزم و ساقی هفتمین

نوشته دیگری که در سده نهم به سفره هفت‌سین و متعلقات آن اشاره می‌کند، رساله‌ای است که توسط ابراهیم سلطان تیموری (۷۹۶–۸۳۸قمری) نوشته شده‌است. در این رساله حکایتی کوتاه در باب نوروز و سفره هفت سین چنین ذکر شده‌است: «در روز نوروز جماعتی می‌گفتند که به حسب نظر نجومی امسال از جهت میمنه حال اشتغال به چیزهایی می‌باید نمود که سر الفاظ او «سین» باشد همچنانچه سر و سبزی و سرکه می‌باید خورد و سقرلاط و سمور و سنجاب می‌باید پوشید. مولانا نور گفت پس صوف نیز می‌باید پوشید.»

سفرهٔ هفت‌سین در زیر آبهای خلیج فارس. نوروز ۱۳۸۴

طاش کُبری زاده (درگذشته ۹۶۸ هجری قمری)، مورخ عثمانی در کتاب «مفتاح السَّعادة و مصباح السِّیادة» به «هفت سین» نوروز چنین اشاره کرده‌است: «از عادت‌های ایرانیان در عیدهایشان… و از عادت‌هایشان در نوروز این است که هفت چیز که اول نام آن‌ها «سین» است فراهم می‌کنند و آن‌ها را می‌خورند، و آن هفت چیز: شکر، کنجد، گونه‌ای آرد سپید، به، سماق، سداب و سقنقور [به عربی: السُّکَّر، و السِمسِم، و السَّمید، و السَّفَرجَل، و السُّمّاق، و السَّذاب و السَّقَنقور].»

نخستین اشاره به «هفت‌سین» در زمان قاجار، اشاره سلطان احمد میرزا عضدالدوله به رسم سفره نوروزی دربارِ فتحعلی‌شاه در روزِ سیزدهم نوروز است: «احدی به خوانچه‌ها و مجموعه‌های اسباب تحویل دست نمی‌زد. روز مزبور درب اتاق باز می‌شد. این دو خانم در حضور حضرت خاقانی دو ظرف از آن خوانچه‌ها را برمی‌داشتند و میان باغ انداخته می‌شکستند. بعد از آن تمام اهل حرم‌خانه آن ظروف را می‌بایست بشکنند و اسباب هفت سین را یغما کنند.»

در سفرنامه‌های ویلسون و هانری رنه نیز اشاره به سفرهٔ هفت‌سین در اواخر قاجاریه می‌شود.

در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به هفت «سینی» ربط داده‌اند، یا اصلش را «هفت میم» دانسته‌اند، یا آن را از ریشهٔ «هفت‌چین» به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند.

اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، از نظر برخی، می‌توان آسان‌تر سفرهٔ نوروزی را (منهای «هفت» ش و «سین» ش) به سنت‌ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (شیر به نشانهٔ وهومن، سپند و بیدمشک به نشانهٔ سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانهٔ آناهیتا، و …). مثلاً سمنو را که تقویت کنندهٔ قوای جنسی شمرده می‌شده تنها به این دلیل نباید نشانهٔ آناهیتا دانست، بلکه می‌توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهٔ سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند."

دیگر این که، از نظر برخی، در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته‌است؛ مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده‌است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی می‌پختند از هفت غلهٔ مختلف؛ به همین دلیل است که این گروه هفت‌سین را تکامل و تداوم همان سنت باستانی می‌دانند. برخی دیگر، در مورد «هفت‌سین» و ارتباط آن با سنت‌های باستانی، نظرات دیگری نیز دارند.

در یک دوبیتی که به‌طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می‌کند («روز نوروز در زمان کیان/می‌نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان»). ایدهٔ «هفت شین» توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می‌شود که از جمله می‌گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی، جایش را به سرکه داده‌است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده‌است. این نظریه به دلیل این که نام اجزا را به عربی می‌آورد و از اجزای ویژه‌ای چون سمنو نام نمی‌برد رد شده‌است.

سفرهٔ هفت‌سین از جلوه‌های اصیل نوروز به‌ویژه در میان خانواده‌های ایرانی‌است. در گذشته، بر حاشیهٔ سفرهٔ قلمکار ایرانی با قلم خوانا این بیت سعدی نوشته می‌شد:

ادیمِ زمین سفرهٔ عامِ اوست

بر این خوانِ یغما چه دشمن چه دوست

به این معنی که نعمت‌ها برای دوست و دشمن گسترده‌است.

به گفته نویسنده مدخل هفت سین در دانشنامه ایرانیکا، مردمان دیگری که با ایرانیان فرهنگ و آیین‌های میان‌وند دارند (مانند افغان‌ها، تاجیک‌ها، و ارمنی‌ها) این سفره را نمی‌چینند و این سفره حتی میان کردها و زرتشتیان (که هر دو از نگاهبانان آیین‌های باستانی ایرانی بوده‌اند) نیز نبوده‌است، هر چند به تازگی سفره هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین فراگیر شده‌است. سفره هفت سین به صورت‌های مختلف در مناطق کُردنشینِ ایران، افغانستان، پاکستان و جمهوری آذربایجان نیز رواج دارد.

سین‌های سفره هفت‌سین

سفرهٔ هفت‌سین در ایستگاه راه‌آهن تهران. نوروز۱۳۹۰

بر روی سفرهٔ هفت‌سین به‌صورت سنتی آینه، کتاب قرآن، شاهنامه یا دیوان حافظ، تنگ آب به‌همراه ماهی قرمز یا انار قرار می‌گیرد. عضو اصلی سفره ،سبزه است که در کنار شش سینِ دیگر، هفت‌سین را تشکیل می‌دهد. اجزای اصلی هفت سین هفت چیز خوراکی است که ریشه گیاهی دارد و نام آنها واژه ای پارسی غیرمرکب است که با حرف سین آغاز می‌شود.

اجزای اصلی هفت سین:

• سبزه
• سیر
• سیب
• سمنو
• سنجد
• سرکه
• سماق

گذاشتن ماهی سرخ در تُنگ، سکه، گل سنبل، اسپند (سپنج) و ساعت در کنار اجزای اصلی سفره هفت سین درمیان برخی از مردم رایج است.

دیگر اجزا

در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می‌گیرند که معمولاً به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آن‌ها یاد می‌شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهٔ این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ و شاهنامهٔ فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، گل، شیرینی، آجیل، نان سنگک، گلاب، تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.

آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره‌های هفت سینی چیده می‌شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» و آب که نماد «پاکی و روشنایی» است، بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.

برخی از این اجزا به شرح زیر است:

• قرآن

گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.

• آینه دوری از بدی‌ها
• ماهی قرمز

ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و احتمالاً در کمتر از ۱ سده پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته. البته این ماهی در ایران نیز در حوضچه‌های دریای خزر، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و رودخانه کارون یافت می‌شده‌است و ایرانی‌ها بیش از۲۵۰۰ سال با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند. شاهد این موضوع، تندیسک زرین ماهی قرمز مربوط به دوران هخامنشی است که یکی از اشیای گنجینه آمودریا است که از محوطه باستانی تخت قباد به دست آمده‌است. از سوی دیگر، تندیسک نقره‌ای به سبک تمدن ایلامی در حدود سال‌های ۶۰۰ تا ۹۰۰ پیش از میلاد نیز وجود دارد که نشان می‌دهد ایلامی‌های ساکن فلات ایران با ماهی قرمز آشنایی داشته‌اند.

• گندم
• برکت و روزی
• نان سنگک

برکت و روزی است.

• تخم مرغ رنگ شده
• کار دست
• شمع
• جامی پر از آب با چند قطره گلاب

نگارخانه

• 

  سفره نوروزی یا هفت سین جامعه ایرانیان ژاپن

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

جستارهای وابسته

• سیزده‌به‌در
• نوروز در ایران باستان
• حاجی‌فیروز
• سال نو
• سمنو

پانویس

• مدخل هفت‌سین در دانشنامهٔ ایرانیکا، به قلم علیرضا شاپور شهبازی
• سفره‌های سنتی ایرانی بایگانی‌شده در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۷ توسط Wayback Machine
• هفت سین ایرانی؛ سفره‌ای به گستردگی تمام جهان

منابع

• جایگاه اعداد در فرهنگ مردم ایران با تأکید بر اعداد هفت و چهل|وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی
• هفت‌سین، ناصر انقطاع
• راز عدد هفت، تألیف مهدی نصیری دهقان، انتشارات ابتکار دانش، چاپ سوم ۱۳۹۱. شابک ‎۹۷۸−۶۰۰−۱۱۱−۰۵۶−۶ خانهٔ کتاب
• شماره هفت و هفت پیکر نظامی، محمد معین|وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی

پیوند به بیرون

• هفت سین در فرهنگ واژه
• گزارش تصویری بی‌بی‌سی از نخستین سفره هفت سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۴
• گزارش تصویری از سفره هفت‌سین در زیرآب‌های خلیج فارس - نوروز ۱۳۸۷
• آیین‌های نوروزی در تاجیکستان BBC
• «از هفت شین تا هفت سین/ فلسفه هر یک از اجزای سفره».
• «سفرهٔ هفت‌سین».