نیاایلامی
| تاریخ ایران |
|---|
 |
|
گاه‌شمار تاریخ ایران رده:تاریخ ایران  درگاه ایران |
نیاایلامی یا آغازایلامی (به انگلیسی: Proto-Elamite) دوره‌ای از تاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد است.[۱] البته تا ۳۴۰۰[۲] و ۳۵۰۰[۳] پیش از میلاد نیز تخمین زده می‌شود. این دوره که معادل با اواخر دوره بانش است،[۴] با نام شوش سوم نیز شناخته می‌شود.
برخی از مردم شناسان، مانند جان آلدن، فلیپ کهل، فرانسوا والا و دیگران، معتقدند که نفوذ نیا-ایلامیان در پایان هزاره چهارم قبل از میلاد به سرعت رشد کرد و باعث ایجاد گستره آن با سبک‌های مشترک در سرامیک، هنر و معماری و کنترل آن بر راه‌های تجاری عمده میان فلات ایران و میانرودان شد و با ایجاد تجارت دریایی در خلیج فارس چندین قرن بعد به همان سرعت کاهش یافت.[۸]
تاریخ، تعداد نویسه‌ها و رمزگشایی[ویرایش]
پیش-ایلامی
این دوره که شامل دو دورهٔ موسوم به شوش اول و شوش دوم است، در حدود ۴۲۰۰ پیش از میلاد، آغاز شد، و در ۳۳۰۰ پیش از میلاد، پایان یافت. در این دوره بود که شوش احداث شد و اولین مهرهای استوانه ای کشف شده و حکومت در دشت شوشان برپا می‌شود.[۹][۱۰][۱۱]
از حدود هزاره نهم قبل از میلاد، یک سیستم مبتنی بر نشانه در بخش‌های مختلف خاور نزدیک باستان مورد استفاده قرار گرفت. اینها به نشانه‌های علامت‌گذاری شده و بعداً پاکت‌های علامت‌گذاری‌شده، که اغلب مهر و موم نامیده می‌شوند، تکامل یافتند.[۱۲][۱۳][۱۴] معمولاً فرض بر این است که اینها مبنای توسعه نیا-ایلامی و همچنین نیا-میخی بوده است (با بسیاری از نشانه‌ها، حدود ۲/۳، در شوش یافت شده است). توکن‌ها پس از توسعه نیا-میخی و نیا-ایلامی در استفاده باقی ماندند.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]
اولین لوح‌های یافت شده در این منطقه از نوع «عددی» هستند که فقط فهرستی از اعداد را شامل می‌شوند. آنها نه تنها در شوش و اوروک، بلکه در مکان‌های مختلفی از جمله مکان‌هایی که لوح‌های نیا-ایلامی و نیا-میخی نداشتند، مانند تل براک، حبوبا کبیرا، و تپه حصار و گودین تپه و جبل آرودا یافت می‌شوند.[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]
کهن‌ترین آثار بالشتک/توکن که قدمت آن به نیمه نخست هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد و قدیمی‌تر از نمونه‌های مشابه آن در میانرودان است، در محوطه چغاآهوان در دشت شوشان یافت شده است.[۲۴][۲۵]
نیا-ایلامی
در این دوره با پیدایش نگارش، ارتباط مستمر بین مراکز استقراری در سراسر فلات ایران تا شهرسوخته در سرحدات ایران و هند و تپه حصار در نزدیکی حدفاصل ایران و آسیای مرکزی برقرار شد و با شکل‌گیری حکومت در انشان، سیستم حسابرسی آغاز ایلامی در سرتاسر فلات ایران گسترش میابد.[۹]
خط نیاایلامی[ویرایش]
کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یا آغازایرانی[۲۶] نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد[۲۷] در شهر شوش، پایتخت ایلامیان، در جنوب غرب ایران بکار گرفته شد. ابداع نگارش در شوش به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.[۹] بر طبق داده‌های رادیوکربن، قرص‌های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین ۳۰۰۰–۳۳۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند.[۲۸] همچنین در تپه سیلک، تپه یحیی و تل‌ملیان نیز دبیره‌های حامل این خط یافت شده است.[۲۹]
سفال‌های نیاایلامی یافت شده در تپه سیلک متعلق به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم‌های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند.[۳۰] درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودن خط آغاز میخی نسبت به آغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.[۲۶]
شباهت‌هایی میان این خط با خط A جزیره کرت توسط محققین یافت شده است.[۳۱] طرفداران نظریه ایلامو دراویدی نیز شباهت‌هایی میان خطوط تمدن دره سند و این خط یافته‌اند.[۳۲] علاوه بر این شواهدی وجود دارد که نفوذ هنری این فرهنگ در تمدن دره سند را تأیید می‌کند، مانند مهرهای استوانه ای و برخی ابزار آرایشی که از نیاایلامیان تقلید شده است.[۳۳] در مصر نیز نفوذ فرهنگ نیاایلامی پیش از سلسله‌های شاهی دیده می‌شود.[۳۳] شواهدی نیز از ارتباطات بین فرهنگ نیاایلامی و فرهنگ‌های آسیای میانه، جنوب شرقی آناتولی، و مصر وجود دارد.[۳۴]
الواح و قرص‌های نیاایلامی در محوطه‌های باستانی زیر (به ترتیب تعداد) یافت شده است:[۳۵][۳۶][۲۶]
- شوش (بیش از ۱۶۰۰ عدد)
- انشان یا ملیان (بیش از ۳۳ عدد)
- تپه یحیی (۲۷ عدد)
- تپه سیلک (۲۳ عدد) (۱۲۳؟)
- تپه سفالین (۱۲ عدد)
- جیرفت (۲ عدد)
- تپه ازبکی (۱ عدد)
- شهرسوخته (۲ عدد)
- تل گسر (۱ عدد)
- تپه‌حصار (؟)
- شهداد (؟)
- گودین تپه (؟)
الواح دیگری نیز در تپه حصار و سیلک و چغامیش و … یافت شده‌اند که جزو نیاایلامی طبقه‌بندی نشده‌اند.
دبیرهٔ نیاایلامی دارای بیش از ۱۰۰۰ نشانه است و به‌نظر می‌رسد که باید بخشی از آن واژه‌نگار باشد.
در سال ۲۰۱۲ دکتر جیکوب دال از دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد، پروژه‌ای را برای ساخت تصاویر باکیفیت از لوح‌های گلی نیاایلامی و انتشار آنلاین آنها اعلام کرد. او امیدوار است که با این کار، متخصصان علاقمند در سراسر دنیا بتوانند روی رمزگشایی این ۱۶۰۰ لوح کار کنند.[۳۷]
خط ایلامی باستان، از این خط تکامل یافته است.[۳۸][۳۹]
آژیده مقدم، در مقاله ای که در آن، سعی در رمزگشایی این خطوط داشت، دبیره‌های نیاایلامی، ایلامی باستان و دبیره‌های مکشوفه در جیرفت را با یکدیگر مرتبط می‌داند.[۴۰]
این دبیره هنوز رمزگشایی نشده است، و زبانی را که نمایش می‌دهد هنوز ناشناخته است. اما در چند سال اخیر موج جدیدی از مطالعات برای رمزگشایی این خطوط آغاز شده است.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ «The Proto-Elamite Settlement at Tepe Yaḥyā, C. C. Lamberg-Karlovsky».
- ↑ Encyclopedia of Indo-European Culture, Douglas Q. Adams, J. P. Mallory, 1997, p.435.
- ↑ «بررسی گسست گاهنگاری و باستان شناختی بین دوره‌های بانش و کفتری در حوضهٔ رود کُر». www.virascience.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ Barraclough, Geoffrey; Stone, Norman (1989). The Times Atlas of World History (به انگلیسی). Hammond Incorporated. p. -9780723003045/page/53 53. ISBN 978-0-7230-0304-5.
- ↑ Senner, Wayne M. (1991). The Origins of Writing (به انگلیسی). University of Nebraska Press. p. 77. ISBN 978-0-8032-9167-6.
- ↑ Boudreau, Vincent (2004). The First Writing: Script Invention as History and Process (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 71. ISBN 978-0-521-83861-0.
- ↑ Alden, John R.; Heskel, Dennis; Hodges, Richard; Johnson, Gregory A.; Kohl, Philip L.; Korfmann, Manfred; Lamberg-Karlovsky, C. C.; Le Brun, A.; Vallat, F. "Trade and Politics in Proto-Elamite Iran [and Comments and Reply]". Current Anthropology (به انگلیسی). 23 (6): 613–640. doi:10.1086/202914. ISSN 0011-3204.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ نخستین تمدن ایران، کامیار عبدی، سرزمین من.[۱]
- ↑ Mark, Joshua J. "Susa". World History Encyclopedia (به انگلیسی). Retrieved 2023-12-25.
- ↑ "The Art of Elam CA. 4200–525 BC". Routledge & CRC Press (به انگلیسی). Retrieved 2024-04-12.
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "The Envelopes That Bear the First Writing", Technology and Culture, vol. 21, no. 3, pp. 357–85, 1980
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "Decipherment of the Earliest Tablets", Science, vol. 211, no. 4479, pp. 283–85, 1981
- ↑ Overmann, Karenleigh A. , "The Neolithic Clay Tokens", in The Material Origin of Numbers: Insights from the Archaeology of the Ancient Near East, Piscataway, NJ, USA: Gorgias Press, pp. 157–178, 2019
- ↑ Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System and the Origin of Writing", Syro Mesopotamian Studies, vol. 1, no. 1, pp. 1–32, 1977
- ↑ Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System in the Uruk-Jemdet Nasr Period", American Journal of Archaeology, vol. 83, no. 1, pp. 19–48, (Jan. 1979)
- ↑ Lieberman, Stephen J. , "Of Clay Pebbles, Hollow Clay Balls, and Writing: A Sumerian View", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 3, pp. 339–58, 1980
- ↑ Schmandt-Besserat, D. , "Tokens at Susa", Oriens Antiquus 25(1–2), pp. 93–125, 1986
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "The Earliest Precursor of Writing", Scientific American, vol. 238, no. 6, pp. 50–59, 1978
- ↑ Strommenger, Eva, "The Chronological Division of the Archaic Levels of Uruk-Eanna VI to III/II: Past and Present", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 4, pp. 479–87, 1980
- ↑ Hallo, William W. , "Godin Tepe: The Inscriptions", Yale University, 2011
- ↑ Oates, Joan and Oates, David, "The Reattribution of Middle Uruk Materials at Brak". Leaving No Stones Unturned: Essays on the Ancient Near East and Egypt in Honor of Donald P. Hansen, edited by Erica Ehrenberg, University Park, USA: Penn State University Press, pp. 145–154, 2002
- ↑ R. Dyson, "The relative and absolute chronology of Hissar H and the proto-Elamite of Northern Iran", In: Chronologie du Prochc Orient/Relative chrono-logics and absolute chronology 16,000–4,000 BC. CNRS International Symposium, Lyon France, 24–28 Novem-ber, 1986, 13AR Internat. Scr. 379, Oxford, pp. 647–677, 1987
- ↑ «نگاهی به تاریخ علم؛ فصل اول: پیدایش خط».
- ↑ «تاریخ 'چغا آهوان' را باید ورق زد!». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۴.
- ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ ۲۶٫۲ Afshari, Hassan; Desset, François (2022-05-22). "Investigating the structure of the Early Proto-Iranian ('Proto-Elamite') writing". 21 (26): 26–40.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ 3100 BC: Tables in proto-Elamite script scaruffi.com
- ↑ Dahl, Jacob (2009-01-01). "Early Writing in Iran, a Reappraisal".
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
- ↑ BRICE, W. , "A COMPARISON OF THE ACCOUNT TABLETS OF SUSA IN THE PROTO-ELAMITE SCRIPT WITH THOSE OF HAGIA TRIADA IN LINEAR A.", KADMOS, 2(1), pp. 27-38, 1963.
- ↑ David McAlpin: "Linguistic prehistory: the Dravidian situation", in Madhav M. Deshpande and Peter Edwin Hook: Aryan and Non-Aryan in India, p.175-189.
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ بیانی (اسلامی), شیرین. "عیلام: یکی از سرچشمه‌های تمدن ایرانی". Yaghma. 262 (23): 211–214 – via noormags..
- ↑ Kamyar Abdi. «The Iranian Plateau from Paleolithic Times to the Rise of the Achaemenid Empire, p.24». academic.oup.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
- ↑ "Proto-Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-03-03.
- ↑ «The Tablet from Konar Sandal B (Jiroft) and its Pertinence to Elamite Studies».
- ↑ «Breakthrough in world's oldest undeciphered writing» (به انگلیسی). BBC News. ۲۰۱۲-۱۰-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ "Linear Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-04-02.
- ↑ «ویژه‌نامه داستان باستان». شرق. ۲۰۲۳-۰۶-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
- ↑ Ancient geometry and “proto-iranian” scripts. south konar sandal mound inscritions, jiroft (Ancient Geometry: Writing Systems, Art, Mathematics)
- مج‍لهٔ باست‍ان‌شن‍اسی و تاریخ، ش ۲۳، ۲۴، (پایی‍ز، زمس‍تان ۱۳۷۶، به‍ار، تابس‍تان ۱۳۷۷): ص ۶–۹.
گاه‌شمارهای تاریخ ایران | ||
|---|---|---|
| ۱۰۰٬۰۰۰ سال پ.م. تا ۶۵۱ میلادی |
|  |
| از ۶۵۱ تا ۱۲۲۰ میلادی |
| |
| از ۱۲۲۰ تا ۱۵۰۱ میلادی |
| |
| از ۱۵۰۱ تاکنون | ||
| جستارهای وابسته |
| |
- ایالتها و قلمروهای بنیانگذاریشده در هزاره ۴ (پیش از میلاد)
- ایالتها و قلمروهای منحلشده در هزاره ۳ (پیش از میلاد)
- ایران باستان
- تاریخ ایران
- تمدنها
- خط
- زبان ایلامی
- سامانههای نوشتاری رمزگشایینشده
- سامانههای نوشتاری عصر برنز
- سامانههای نوشتاری منسوخشده
- هزاره ۳ (پیش از میلاد)
- هزاره ۴ (پیش از میلاد)
- هزاره چهارم (پیش از میلاد) در آسیا
- هزاره سوم (پیش از میلاد) در آسیا