نیاایلامی
| تاریخ ایران |
|---|
 |
|
گاه‌شمار تاریخ ایران رده:تاریخ ایران  درگاه ایران |
نیاایلامی یا آغازایلامی (به انگلیسی: Proto-Elamite) دوره‌ای از تاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد است.[۱] البته تا ۳۴۰۰[۲] و ۳۵۰۰[۳] پیش از میلاد نیز تخمین زده میشود. این دوره که معادل با اواخر دوره بانش است[۴]، با نام شوش سوم نیز شناخته میشود.
برخی از مردم شناسان، مانند جان آلدن، فلیپ کهل، فرانسوا والا و دیگران، معتقدند که نفوذ نیا-ایلامیان در پایان هزاره چهارم قبل از میلاد به سرعت رشد کرد و باعث ایجاد گستره آن با سبک های مشترک در سرامیک، هنر و معماری و کنترل آن بر راه های تجاری عمده میان فلات ایران و میانرودان شد و با ایجاد تجارت دریایی در خلیج فارس چندین قرن بعد به همان سرعت کاهش یافت.[۸]
تاریخ، تعداد نویسه‌ها و رمزگشایی[ویرایش]
پیش-ایلامی
این دوره که شامل دو دوره‌ی موسوم به شوش اول و شوش دوم است، در حدود ۴۲۰۰ پیش از میلاد، آغاز شد، و در ۳۳۰۰ پیش از میلاد، پایان یافت. در این دوره بود که شوش احداث شد و اولین مهر های استوانه ای کشف شده و حکومت در دشت شوشان برپا میشود.[۹]
از حدود هزاره نهم قبل از میلاد، یک سیستم مبتنی بر نشانه در بخش‌های مختلف خاور نزدیک باستان مورد استفاده قرار گرفت. اینها به نشانه‌های علامت‌گذاری شده و بعداً پاکت‌های علامت‌گذاری‌شده، که اغلب مهر و موم نامیده می‌شوند، تکامل یافتند.[۱۰][۱۱][۱۲] معمولاً فرض بر این است که اینها مبنای توسعه نیا-ایلامی و همچنین نیا-میخی بوده است (با بسیاری از نشانه ها، حدود ۲/۳، در شوش یافت شده است). توکن‌ها پس از توسعه نیا-میخی و نیا-ایلامی در استفاده باقی ماندند.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]
اولین لوح های یافت شده در این منطقه از نوع "عددی" هستند که فقط فهرستی از اعداد را شامل می شوند. آنها نه تنها در شوش و اوروک، بلکه در مکان‌های مختلفی از جمله مکان‌هایی که لوح‌های نیا-ایلامی و نیا-میخی نداشتند، مانند تل براک، حبوبا کبیرا، و تپه حصار و گودین تپه و جبل آرودا یافت می‌شوند.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱]
کهن ترین آثار بالشتک/توکن که قدمت آن به نیمه نخست هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسد و قدیمی‌تر از نمونه‌های مشابه آن در میانرودان است، در محوطه چغاآهوان در دشت شوشان یافت شده است.[۲۲][۲۳]
نیا-ایلامی
در اين دوره با پيدايش نگارش، ارتباط مستمر بين مراكز استقراری در سراسر فلات ايران تا شهرسوخته در سرحدات ايران و هند و تپه حصار در نزدیکی حدفاصل ايران و آسيای مركزی برقرار شد و با شکل گیری حکومت در انشان، سیستم حسابرسی آغاز ایلامی در سرتاسر فلات ایران گسترش میابد.[۹]
خط نیاایلامی[ویرایش]
کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یا آغازایرانی[۲۴] نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد[۲۵] در شهر شوش، پایتخت ایلامیان، در جنوب غرب ایران بکار گرفته شد. ابداع نگارش در شوش به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.[۹] بر طبق داده های رادیوکربن، قرص های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین ۳۰۰۰-۳۳۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند.[۲۶] همچنین در تپه سیلک، تپه یحیی و تل‌ملیان نیز دبیره های حامل این خط یافت شده است.[۲۷]
سفال های نیاایلامی یافت شده در تپه سیلک متعلق به آغاز هزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند.[۲۸] درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودن خط آغاز میخی نسبت به آغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.[۲۴]
شباهت هایی میان این خط با خط A جزیره کرت توسط محققین یافت شده است.[۲۹] طرفداران نظریه ایلامو دراویدی نیز شباهت هایی میان خطوط تمدن دره سند و این خط یافته اند.[۳۰] علاوه بر این شواهدی وجود دارد که نفوذ هنری این فرهنگ در تمدن دره سند را تایید میکند، مانند مهر های استوانه ای و برخی ابزار ارایشی که از نیاایلامیان تقلید شده است.[۳۱] در مصر نیز نفوذ فرهنگ نیاایلامی پیش از سلسله های شاهی دیده میشود.[۳۱] شواهدی نیز از ارتباطات بین فرهنگ نیاایلامی و فرهنگ‌های آسیای میانه، جنوب شرقی آناتولی، و مصر وجود دارد.[۳۲]
الواح و قرص های نیاایلامی در محوطه های باستانی زیر (به ترتیب تعداد) یافت شده است[۳۳][۳۴][۲۴]:
- شوش (بیش از ۱۶۰۰ عدد)
- انشان یا ملیان (بیش از ۳۳ عدد)
- تپه یحیی (۲۷ عدد)
- تپه سیلک (۲۳ عدد) (۱۲۳؟)
- تپه سفالین (۱۲ عدد)
- جیرفت (۲ عدد)
- تپه ازبکی (۱ عدد)
- شهرسوخته (۲ عدد)
- تل گسر (۱ عدد)
- تپه‌حصار (؟)
- شهداد (؟)
- گودین تپه (؟)
الواح دیگری نیز در تپه حصار و سیلک و چغامیش و ... یافت شده اند که جزو نیاایلامی طبقه بندی نشده اند.
دبیرهٔ نیاایلامی دارای بیش از ۱۰۰۰ نشانه است و به‌نظر می‌رسد که باید بخشی از آن واژه‌نگار باشد.
در سال ۲۰۱۲ دکتر جیکوب دال از دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد، پروژه‌ای را برای ساخت تصاویر باکیفیت از لوح‌های گلی نیاایلامی و انتشار آنلاین آنها اعلام کرد. او امیدوار است که با این کار، متخصصان علاقمند در سراسر دنیا بتوانند روی رمزگشایی این ۱۶۰۰ لوح کار کنند.[۳۵]
خط ایلامی باستان، از این خط تکامل یافته است.[۳۶][۳۷]
آژیده مقدم، در مقاله ای که در آن، سعی در رمزگشایی این خطوط داشت، دبیره های نیاایلامی، ایلامی باستان و دبیره های مکشوفه در جیرفت را با یکدیگر مرتبط می‌داند.[۳۸]
این دبیره هنوز رمزگشایی نشده است، و زبانی را که نمایش می‌دهد هنوز ناشناخته است. اما در چند سال اخیر موج جدیدی از مطالعات برای رمزگشایی این خطوط آغاز شده است.
جستارهای وابسته[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
- ↑ CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1 iranicaonline.org
- ↑ «The Proto-Elamite Settlement at Tepe Yaḥyā, C. C. Lamberg-Karlovsky».
- ↑ Encyclopedia of Indo-European Culture, Douglas Q. Adams، J. P. Mallory, 1997, p.435.
- ↑ «بررسی گسست گاهنگاری و باستان شناختی بین دوره های بانش و کفتری در حوضه ی رود کُر». www.virascience.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ Barraclough, Geoffrey; Stone, Norman (1989). The Times Atlas of World History (به انگلیسی). Hammond Incorporated. p. 53. ISBN 9780723003045.
- ↑ Senner, Wayne M. (1991). The Origins of Writing (به انگلیسی). University of Nebraska Press. p. 77. ISBN 9780803291676.
- ↑ Boudreau, Vincent (2004). The First Writing: Script Invention as History and Process (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 71. ISBN 9780521838610.
- ↑ Alden, John R.; Heskel, Dennis; Hodges, Richard; Johnson, Gregory A.; Kohl, Philip L.; Korfmann, Manfred; Lamberg-Karlovsky, C. C.; Le Brun, A.; Vallat, F. "Trade and Politics in Proto-Elamite Iran [and Comments and Reply]". Current Anthropology (به انگلیسی). 23 (6): 613–640. doi:10.1086/202914. ISSN 0011-3204.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ نخستین تمدن ایران، کامیار عبدی، سرزمین من.[۱]
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "The Envelopes That Bear the First Writing", Technology and Culture, vol. 21, no. 3, pp. 357–85, 1980
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "Decipherment of the Earliest Tablets", Science, vol. 211, no. 4479, pp. 283–85, 1981
- ↑ Overmann, Karenleigh A., "The Neolithic Clay Tokens", in The Material Origin of Numbers: Insights from the Archaeology of the Ancient Near East, Piscataway, NJ, USA: Gorgias Press, pp. 157–178, 2019
- ↑ Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System and the Origin of Writing", Syro Mesopotamian Studies, vol. 1, no. 1, pp. 1–32, 1977
- ↑ Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System in the Uruk-Jemdet Nasr Period", American Journal of Archaeology, vol. 83, no. 1, pp. 19–48, (Jan. 1979)
- ↑ Lieberman, Stephen J., "Of Clay Pebbles, Hollow Clay Balls, and Writing: A Sumerian View", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 3, pp. 339–58, 1980
- ↑ Schmandt-Besserat, D., "Tokens at Susa", Oriens Antiquus 25(1–2), pp. 93–125, 1986
- ↑ Schmandt-Besserat, Denise, "The Earliest Precursor of Writing", Scientific American, vol. 238, no. 6, pp. 50–59, 1978
- ↑ Strommenger, Eva, "The Chronological Division of the Archaic Levels of Uruk-Eanna VI to III/II: Past and Present", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 4, pp. 479–87, 1980
- ↑ Hallo, William W., "Godin Tepe: The Inscriptions", Yale University, 2011
- ↑ Oates, Joan and Oates, David, "The Reattribution of Middle Uruk Materials at Brak". Leaving No Stones Unturned: Essays on the Ancient Near East and Egypt in Honor of Donald P. Hansen, edited by Erica Ehrenberg, University Park, USA: Penn State University Press, pp. 145–154, 2002
- ↑ R. Dyson, "The relative and absolute chronology of Hissar H and the proto-Elamite of Northern Iran", In: Chronologie du Prochc Orient/Relative chrono-logics and absolute chronology 16,000–4,000 BC. CNRS International Symposium, Lyon France, 24–28 Novem-ber, 1986, 13AR Internat. Scr. 379, Oxford, pp. 647–677, 1987
- ↑ «نگاهی به تاریخ علم؛ فصل اول: پیدایش خط».
- ↑ «تاریخ 'چغا آهوان' را باید ورق زد!». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۴.
- ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ ۲۴٫۲ Afshari, Hassan; Desset, François (2022-05-22). "Investigating the structure of the Early Proto-Iranian ('Proto-Elamite') writing". 21 (26): 26–40.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ 3100 BC: Tables in proto-Elamite script scaruffi.com
- ↑ Dahl, Jacob (2009-01-01). "Early Writing in Iran, a Reappraisal".
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ↑ «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ «Ancient Iranian Art and Archaeology». www.anaviangallery.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
- ↑ BRICE, W., "A COMPARISON OF THE ACCOUNT TABLETS OF SUSA IN THE PROTO-ELAMITE SCRIPT WITH THOSE OF HAGIA TRIADA IN LINEAR A.", KADMOS, 2(1), pp. 27-38, 1963.
- ↑ David McAlpin: "Linguistic prehistory: the Dravidian situation", in Madhav M. Deshpande and Peter Edwin Hook: Aryan and Non-Aryan in India, p.175-189.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ بیانی(اسلامی), شیرین. "عیلام: یکی از سرچشمه های تمدن ایرانی". Yaghma. 262 (23): 211–214 – via noormags..
- ↑ Kamyar Abdi. «The Iranian Plateau from Paleolithic Times to the Rise of the Achaemenid Empire, p.24». academic.oup.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۹-۲۰.
- ↑ "Proto-Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-03-03.
- ↑ «The Tablet from Konar Sandal B (Jiroft) and its Pertinence to Elamite Studies».
- ↑ «Breakthrough in world's oldest undeciphered writing» (به انگلیسی). BBC News. ۲۰۱۲-۱۰-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۴-۰۲.
- ↑ "Linear Elamite". Wikipedia (به انگلیسی). 2023-04-02.
- ↑ «ویژه‌نامه داستان باستان». شرق. ۲۰۲۳-۰۶-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۶-۰۱.
- ↑ Ancient geometry and “proto-iranian” scripts. south konar sandal mound inscritions, jiroft (Ancient Geometry: Writing Systems, Art, Mathematics)
- مج‍لهٔ باست‍ان‌شن‍اسی و تاریخ، ش ۲۳، ۲۴، (پایی‍ز، زمس‍تان ۱۳۷۶، به‍ار، تابس‍تان ۱۳۷۷): ص ۶–۹.
گاه‌شمارهای تاریخ ایران | ||
|---|---|---|
| ۱۰۰٬۰۰۰ سال پ.م. تا ۶۵۱ میلادی |
|  |
| از ۶۵۱ تا ۱۲۲۰ میلادی |
| |
| از ۱۲۲۰ تا ۱۵۰۱ میلادی |
| |
| از ۱۵۰۱ تاکنون | ||
| جستارهای وابسته |
| |
 | این یک مقالهٔ خرد تاریخی مرتبط با ایران است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید. |
- ایالتها و قلمروهای بنیانگذاریشده در هزاره ۴ (پیش از میلاد)
- ایالتها و قلمروهای منحلشده در هزاره ۳ (پیش از میلاد)
- ایران باستان
- تاریخ ایران
- تمدنها
- خط
- زبان ایلامی
- سامانههای نوشتاری رمزگشایینشده
- سامانههای نوشتاری عصر برنز
- سامانههای نوشتاری منسوخشده
- هزاره چهارم (پیش از میلاد) در آسیا
- هزاره سوم (پیش از میلاد) در آسیا
- هزاره ۳ (پیش از میلاد)
- هزاره ۴ (پیش از میلاد)