صادق قطب‌زاده

صادق قطب‌زاده
صادق قطب زاده در نشست خبری
مدیر عامل سازمان صداو سیما
مشغول به کار ۱۳۵۸ – ۱۳۵۹
وزیر امور خارجهٔ جمهوری اسلامی ایران
مشغول به کار ۱۳۵۸ – ۱۳۵۹
رئیس جمهور	شورای انقلاب
پس از	ابوالحسن بنی‌صدر
پیش از	کریم خداپناهی
اطلاعات شخص
زاده	۴ اسفند ۱۳۱۴ اصفهان
درگذشت	۲۴ شهریور ۱۳۶۱ (۴۶ سال) زندان اوین، تهران
ملیت	ایران
حزب سیاسی	جبهه ملی ایران - جبهه ملی ایران (خاورمیانه)
تخصص	سیاستمدار
مذهب	اسلام، شیعه
فعالیت‌ها	شرکت در مبارزات ملی شدن صنعت نفت نماینده دانش‌آموزان در نهضت مقاومت ملی عضو نهضت مقاومت ملی فلسطین عضو شورای انقلاب

صادق قطب‌زاده (زاده ۴ اسفند ۱۳۱۴ - درگذشته ۲۴ شهریور ۱۳۶۱) سیاست‌مدار اهل ایران بود که پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ دارنده مناصب وزیر امور خارجه و مدیرعامل سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران و عضو شورای انقلاب بود. قطب زاده به اتهام توطئه علیه حکومت جمهوری اسلامی اعدام شد.

زندگی‌نامه

از راست به چپ در ردیف پشت: ابوالحسن بنی‌صدر، صادق طباطبایی، حسن لاهوتی (پشت سر وی صادق قطب‌زاده) مرتضی مطهری. در جلو: روح‌الله خمینی، احمد خمینی در بازگشت خمینی به ایران در سال ۵۷

صادق قطب‌زاده در ۴ اسفند ۱۳۱۴ در اصفهان به دنیا آمد پدر وی تاجر الوار بود. وی یک برادر و یک خواهر داشت و تحصیلات مقدماتی را در مدرسهٔ دارالفنون گذراند. قطب‌زاده که در جوانی شاهد کودتای ۲۸ مرداد بود، به جرگه پشتیبانان مصدق و جبهه مخالفان محمدرضا شاه پهلوی پیوست.

در سال ۱۳۳۷ برای ادامه تحصیل در رشته زبان انگلیسی به ایالات متحده رفت. هنگامی که در آمریکا دانشجوی دانشگاه جورج‌تاون در واشینگتن بود، در میهمانی سفارت ایران به اردشیر زاهدی، سفیر ایران در آمریکا، سیلی زد و پس از آن از ایالات متحده آمریکا اخراج و مقیم کانادا شد. پس از لغو اقامت در آمریکا وی به الجزایر، مصر، سوریه و نهایتاً به عراق رفت جایی که او خمینی را در سال ۱۳۴۲ ملاقات کرد. در همان سال قطب‌زاده همراه با مصطفی چمران و ابراهیم یزدی دیداری با مقام‌های مصری داشت تا برای پایه‌گذاری یک حرکت ضد شاه همکاری کنند. چمران به عنوان مسئول شاخه نظامی این حرکت برگزیده شد. در این دوره قطب زاده در لبنان همراه با دیگر انقلابیون ایرانی و فلسطینی آموزش‌های نظامی دید. وی همچنین پیوند نزدیکی با سید موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان پیدا کرد.

وی در سال ۱۳۴۸ از دانشگاهی در شهر نلسون کانادا فارغ‌التحصیل شد و سپس با یک گذرنامه سوریه‌ای که با کمک سید موسی صدر تهیه کرده بود در پاریس ساکن شد. او در آنجا به عنوان خبرنگار روزنامه سوریه‌ای «الثوره» فعالیت می‌کرد که پوششی بود برای انجام حرکت‌های انقلابی. قطب‌زاده یک بار در پاریس از ترور منتسب به ساواک جان به در برد. ساواک همچنین یک‌بار برادر او را در سال ۱۳۵۳ دستگیر کرد و ۶ ماه به عنوان گروگان نزد خود نگه داشت تا قطب‌زاده خود را معرفی کند. او از این کار خودداری کرد.

در پی ورود خمینی به پاریس، قطب‌زاده امکانات اقامت آیت‌الله خمینی و همراهانش را در فرانسه فراهم کرد. ابتدا آنان را به خانه احمد غضنفرپور برد و سپس باغ نوفل‌لوشاتو را برایشان اجاره کرد. قطب‌زاده در زمان حضور خمینی در فرانسه از جمله مشاوران وی بود. سرانجام در روز ۱۲ بهمن ماه قطب‌زاده با هواپیمای حامل خمینی که بعدها «پرواز انقلاب» نام گرفت به ایران بازگشت.

درگیری با اتحاد جماهیر شوروی

آغاز درگیری‌ها از همان روزهای نخست انقلاب مشهود بوده روزنامه‌های کمونیستی و حزب توده از همان ابتدا علیه قطب زاده جبه گرفته بوده‌اند؛ قطب زاده در زمانی که وزیر امورخارجه بود در یک پیام ویدئویی کمونیست‌ها و آقای خوئینی‌ها را عامل گروگان‌گیری سفارت آمریکا معرفی کرد و آن‌ها رو تخریب‌کننده انقلاب دانست و ادعا کرد عده‌ای از عوامل ساف و ک گ ب را در سفارتخانه آمریکا شناسایی کرده و آن‌ها دانشجو نبوده‌اند.

بستن کنسولگری شوروی

قطب زاده در اقدامی عجیب ۲۰٪‏ کارکنان سفارت شوروی در تهران را اخراج کرد و کنسولگری شوروی در رشت را بست.

پس از انقلاب

قطب زاده در هواپیمایی که خمینی را به ایران می‌آورد در کنار او نشسته بود. پس از پیروزی انقلاب از اعضای شورای انقلاب اسلامی بود. وی در زمان روی کار آمدن دولت موقت عهده‌دار سازمان صدا و سیما و پس از آن وزیر امور خارجه شد. در این دوره وی به یکی از مشهورترین سیاستمداران ایرانی تبدیل شد که هر روز تصویرش در رسانه‌های جهانی منتشر می‌شد. وی تلاش زیادی از یک سو برای آزادی گروگان‌های آمریکایی و از سوی دیگر برای بازگرداندن شاه به ایران انجام داد.

وی در نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۵۸ شرکت کرد و با وجود تبلیغات گسترده‌ای که انجام داد، تنها با کسب ۴۸٫۵۴۷ (حدود ۰/۲۵ درصد آرا) در میان ۷ نفر، آخرین نفر شد و پس از آن با برخی مقامات حکومتی درگیر شد.

پس از این شکست، به تدریج حضور قطب‌زاده در ساختار سیاسی ایران کمرنگ شد تا اینکه در آبان ۵۹ حضورش در یک مناظره تلویزیونی خبرساز شد. در روز پنجشنبه ۱۵ آبان، پس از اخبار سراسری شبکه دوم، برنامه‌ای با عنوان «بحث آزاد» دربارهٔ عملکرد رادیو تلویزیون پس از انقلاب پخش شد. قطب زاده به همراه دکتر مبلغی اسلامی، قائم مقام وقت سرپرست رادیو تلویزیون در این مناظره ضبط شده شرکت کرد و به انتقاداتی نسبت به عملکرد رادیو تلویزیون و انقلاب پرداخت. وی پس از این انتقادت به مدت دو روز بازداشت بود که با اعتراض تعدادی از نمایندگان مجلس و شخصیت‌های انقلابی آزاد شد.

اتهام طرح کودتا و ترور خمینی

قطب‌زاده (نفر سوم از سمت چپ) در نخستین نماز جمعه به امامت آیت‌الله طالقانی. دیگر شرکت‌کنندگان ردیف جلو ابراهیم یزدی، هاشم صباغیان، احمد صدر حاج‌سیدجوادی

قطب‌زاده بعد از آنکه در آبان ۱۳۵۹ با فشار مردم و روحانیون آزاد شده بود بار دیگر در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۳۶۱ این بار به اتهام طرح کودتا و تلاش برای قتل روح‌الله خمینی بازداشت شد. وی متهم شد که با ریختن مواد منفجره در چاهی در نزدیکی منزل آیت‌الله خمینی قصد داشته وی را ترور کند. او در یک گفتگوی تلویزیونی شرکت کرد و ضمن اعتراف نامی هم از آیت‌الله شریعتمداری آورد. پس‌از این رویداد، از آیت‌الله شریعتمداری به عنوان کسی که قرار بود پس از این کودتا آن را تأیید کند نیز سلب صلاحیت مرجعیت شد. احمد عباسی (داماد آیت‌الله شریعتمداری)، دکتر جواد مناقبی، مهدی مهدوی نیز در این ماجرا بازداشت شدند. در عملیات به تور انداختن اطلاعاتی صادق قطب‌زاده، سرهنگ بیژن کبیری مشارکت داشت. خود او نیز پس از افشای عضویت در کادرهای مخفی حزب توده ایران، به حکم علی یونسی اعدام شد.

سید حسن شریعتمداری می‌گوید قطب زاده مهدی مهدوی را نزد آیت‌الله شریعتمداری فرستاده بود که بگوید قطب‌زاده درصدد انجام کارهایی است ولی پدر من او را نهی کرده بود و گفته بود این کارها فایده‌ای ندارد و به جایی نمی‌رسد.

صادق قطب‌زاده در ۲۴ شهریور ۱۳۶۱ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۲ به حکم محمد محمدی ری‌شهری در زندان اوین تهران اعدام شد.

مرد در آینه

مرد در آینه کتابی به قلم کارول جروم خبرنگار کانادایی و نامزد صادق قطب زاده پیرامون خاطرات او با قطب زاده و حوادث پس از انقلاب اسلامی ایران است.

کارول جروم در این کتاب می‌نویسد که امکان خروج صادق قطب زاده از طریق بلوچستان به خارج از ایران قبل از دستگیری او وجود داشت اما قطب زاده با این پیشنهاد مخالفت کرده و خود را یکی از مسببین و مسئولین به ثمر رسیدن انقلاب می‌دانسته است.

نویسنده در جای دیگری از این کتاب نیز می‌آورد که پس از دستگیری و اعترافات قطب زاده، احمد خمینی در زندان به دیدار او رفته و از قطب زاده خواسته است تا تمام اعترافاتی که کرده را پس بگیرید تا آیت الله خمینی او را مورد عفو قرار دهد اما با مقاومت قطب زاده رو برو شده‌است.

دست‌نویس‌ها

سعید فاطمی همراه صادق قطب‌زاده در حال سخنرانی برای ورزشکاران باستانی در یک زورخانهٔ تهران؛ ۱۹۷۹م/۱۳۵۸ش

در سال ۲۰۱۷ دست‌نویس‌های صادق قطب‌زاده در سال ۱۹۷۰ به کوشش علی سجادی در آمریکا به چاپ رسید. سجادی، اعدام قطب‌زاده را «نتیجه توطئه حزب توده، شوروی و روحانیون» ارزیابی می‌کند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Sadegh Ghotbzadeh». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۵.
• The Eagle and the Lion: The Tragedy of American-Iranian Relations. James A. Bill. Yale University Press, 1989. ISBN 0-300-04412-7 p. 266
• صادق قطب‌زاده: این انقلاب کابوسی... وب‌گاه ایرانیان انگلستان
• اعدام صادق قطب‌زاده خبرگزاری آفتاب
• صادق قطب زاده؛ از همراهی با امام تا کودتا علیه نظام تابناک

پیوند به بیرون

• «اعدام صادق قطب زاده نتیجه توطئه حزب توده و روحانیون بود» (گفتگو با علی سجادی) (ویدیو)

پیشین: ابوالحسن بنی صدر

وزیر امور خارجه ایران ۱۳۵۸–۱۳۵۹

پسین: میرحسین موسوی