صادق قطب‌زاده

صادق قطب‌زاده
وزیر امور خارجه
مشغول به کار ۸ آذر ۱۳۵۸ – ۱۹ شهریور ۱۳۵۹
گمارنده	شورای انقلاب اسلامی ایران
پس از	سید ابوالحسن بنی‌صدر (سرپرست)
پیش از	محمدکریم خداپناهی (سرپرست)
اولین مدیرعامل سازمان صدا و سیما
مشغول به کار ؟ – ۱۵ آذر ۱۳۵۸ سرپرست: ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ – ؟
گمارنده	مهدی بازرگان
پس از	امیرمسعود برزین (به عنوان مدیرعامل سازمان رادیو تلویزیون ملی)
پیش از	شورای پنج‌نفره
اطلاعات شخصی
زاده	۴ اسفند ۱۳۱۴ اصفهان، ایران
درگذشت	۲۴ شهریور ۱۳۶۱ (۴۶ سال) تهران، ایران
علت مرگ	تیرباران
ملیت	ایرانی
حزب سیاسی	نهضت آزادی ایران (۱۳۵۷–۱۳۴۰)
دیگر عضویت‌های سیاسی	جبهه ملی ایران (۱۳۴۰–۱۳۳۲)
محل تحصیل	دانشگاه جرج‌تاون کالج دانشگاهی نتردام
هیئت دولت	دولت موقت شورای انقلاب
مذهب	اسلام (شیعه)

صادق قطب‌زاده (زاده ۴ اسفند ۱۳۱۴ - درگذشته ۲۴ شهریور ۱۳۶۱) سیاست‌مدار اهل ایران بود که پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ دارنده مناصب وزیر امور خارجه و مدیرعامل سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران و عضو شورای انقلاب بود. قطب زاده به اتهام توطئه علیه حکومت جمهوری اسلامی اعدام شد.

زندگی‌نامه

از راست به چپ در ردیف پشت: ابوالحسن بنی‌صدر، صادق طباطبایی، حسن لاهوتی (پشت سر وی صادق قطب‌زاده) مرتضی مطهری. در جلو: روح‌الله خمینی، احمد خمینی در بازگشت خمینی به ایران در سال ۵۷

صادق قطب‌زاده در ۴ اسفند ۱۳۱۴ در اصفهان به دنیا آمد پدر وی تاجر الوار بود. وی یک برادر و یک خواهر داشت و تحصیلات مقدماتی را در مدرسهٔ دارالفنون گذراند. قطب‌زاده که در جوانی شاهد کودتای ۲۸ مرداد بود، به جرگه پشتیبانان مصدق و جبهه مخالفان محمدرضا شاه پهلوی پیوست.

در سال ۱۳۳۷ برای ادامه تحصیل در رشته زبان انگلیسی به ایالات متحده رفت. هنگامی که در آمریکا دانشجوی دانشگاه جورج‌تاون در واشینگتن بود، در میهمانی سفارت ایران به اردشیر زاهدی، سفیر ایران در آمریکا، سیلی زد و پس از آن از ایالات متحده آمریکا اخراج و مقیم کانادا شد. پس از لغو اقامت در آمریکا وی به الجزایر، مصر، سوریه و نهایتاً به عراق رفت جایی که او خمینی را در سال ۱۳۴۲ ملاقات کرد. در همان سال قطب‌زاده همراه با مصطفی چمران و ابراهیم یزدی دیداری با مقام‌های مصری داشت تا برای پایه‌گذاری یک حرکت ضد شاه همکاری کنند. چمران به عنوان مسئول شاخه نظامی این حرکت برگزیده شد. در این دوره قطب زاده در لبنان همراه با دیگر انقلابیون ایرانی و فلسطینی آموزش‌های نظامی دید. وی همچنین پیوند نزدیکی با سید موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان پیدا کرد.

قطب‌زاده در این سال‌ها ارتباط گسترده‌ای با مبارزان لبنانی پیدا کرد. او که نمی‌خواست حمایت چریک‌های خاورمیانه‌ای را هم از دست بدهد علاوه بر ید موسی سید موسی صدر به ملاقات معمر قذافی هم می‌رفت و با او هم در ارتباط بود. قطب‌زاده بعد از تبعید خمینی به ترکیه اولین دانشجویی است که به ملاقات ایشان می‌رود و از معتمدین می‌شود. تا جایی که خودش را مقلد خمینی معرفی می‌کند. اما قطب زاده یک مخالف سرسخت هم در بیت خمینی داشته است. گفته می‌شود سیدمصطفی خمینی فرزند ارشد مخالف سرسخت او بود و به نقل از مصطفی خمینی گفته شده که او قطب‌زاده را دشمنی بدتر از مارکسیست‌ها می‌دانسته و حتی یک بار از ورود او به خانه‌اش ممانعت می‌کند.

وی در سال ۱۳۴۸ از دانشگاهی در شهر نلسون کانادا فارغ‌التحصیل شد و سپس با یک گذرنامه سوریه‌ای که با کمک سید موسی صدر تهیه کرده بود در پاریس ساکن شد. او در آنجا به عنوان خبرنگار روزنامه سوریه‌ای «الثوره» فعالیت می‌کرد که پوششی بود برای انجام حرکت‌های انقلابی. قطب‌زاده یک بار در پاریس از ترور منتسب به ساواک جان به در برد. ساواک همچنین یک‌بار برادر او را در سال ۱۳۵۳ دستگیر کرد و ۶ ماه به عنوان گروگان نزد خود نگه داشت تا قطب‌زاده خود را معرفی کند. او از این کار خودداری کرد.

در پی ورود خمینی به پاریس، قطب‌زاده امکانات اقامت خمینی و همراهانش را در فرانسه فراهم کرد. ابتدا آنان را به خانه احمد غضنفرپور برد و سپس باغ نوفل‌لوشاتو را برایشان اجاره کرد. قطب‌زاده در زمان حضور خمینی در فرانسه از جمله مشاوران وی بود. سرانجام در روز ۱۲ بهمن ماه قطب‌زاده با هواپیمای حامل خمینی که بعدها «پرواز انقلاب» نام گرفت به ایران بازگشت.

درگیری با اتحاد جماهیر شوروی

آغاز درگیری‌ها از همان روزهای نخست انقلاب مشهود بوده روزنامه‌های کمونیستی و حزب توده از همان ابتدا علیه قطب زاده جبهه گرفته بوده‌اند؛ قطب زاده در زمانی که وزیر امورخارجه بود در یک پیام ویدئویی کمونیست‌ها و آقای خوئینی‌ها را عامل گروگان‌گیری سفارت آمریکا معرفی کرد و آن‌ها رو تخریب‌کننده انقلاب دانست و ادعا کرد عده‌ای از عوامل ساف و ک گ ب را در سفارتخانه آمریکا شناسایی کرده و آن‌ها دانشجو نبوده‌اند.

بستن کنسولگری شوروی

قطب زاده در اقدامی عجیب ۲۰٪‏ کارکنان سفارت شوروی در تهران را اخراج کرد و کنسولگری شوروی در رشت را بست.

پس از انقلاب

قطب زاده در هواپیمایی که خمینی را به ایران می‌آورد در کنار او نشسته بود. پس از پیروزی انقلاب از اعضای شورای انقلاب اسلامی بود. وی در زمان روی کار آمدن دولت موقت عهده‌دار سازمان صدا و سیما و پس از آن وزیر امور خارجه شد. در این دوره وی به یکی از مشهورترین سیاستمداران ایرانی تبدیل شد که هر روز تصویرش در رسانه‌های جهانی منتشر می‌شد. وی تلاش زیادی از یک سو برای آزادی گروگان‌های آمریکایی و از سوی دیگر برای بازگرداندن شاه به ایران انجام داد.

وی در نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۵۸ شرکت کرد و با وجود تبلیغات گسترده‌ای که انجام داد، تنها با کسب ۴۸٫۵۴۷ (حدود ۰/۲۵ درصد آرا) در میان ۷ نفر، آخرین نفر شد و پس از آن با برخی مقامات حکومتی درگیر شد.

پس از این شکست، به تدریج حضور قطب‌زاده در ساختار سیاسی ایران کمرنگ شد تا اینکه در آبان ۵۹ حضورش در یک مناظره تلویزیونی خبرساز شد. در روز پنجشنبه ۱۵ آبان، پس از اخبار سراسری شبکه دوم، برنامه‌ای با عنوان «بحث آزاد» دربارهٔ عملکرد رادیو تلویزیون پس از انقلاب پخش شد. قطب زاده به همراه مبلغی اسلامی، قائم مقام وقت سرپرست رادیو تلویزیون در این مناظره ضبط شده شرکت کرد و به انتقاداتی نسبت به عملکرد رادیو تلویزیون و انقلاب پرداخت. وی پس از این انتقادت به مدت دو روز بازداشت بود که با اعتراض تعدادی از نمایندگان مجلس و شخصیت‌های انقلابی آزاد شد.

اتهام طرح کودتا و ترور روح‌الله خمینی

قطب‌زاده (نفر سوم از سمت چپ) در نخستین نماز جمعه به امامت سید محمود طالقانی. دیگر شرکت‌کنندگان ردیف جلو ابراهیم یزدی، هاشم صباغیان، احمد صدر حاج‌سیدجوادی

قطب‌زاده بعد از آنکه در آبان ۱۳۵۹ با فشار مردم و روحانیون آزاد شده بود بار دیگر در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۳۶۱ این بار به اتهام طرح کودتا و تلاش برای قتل روح‌الله خمینی بازداشت شد. وی متهم شد که با ریختن مواد منفجره در چاهی در نزدیکی منزل روح‌الله خمینی قصد داشته وی را ترور کند. او در یک گفتگوی تلویزیونی شرکت کرد و ضمن اعتراف نامی هم از سید محمدکاظم شریعتمداری آورد. پس‌از این رویداد، از سید محمدکاظم شریعتمداری به عنوان کسی که قرار بود پس از این کودتا آن را تأیید کند نیز سلب صلاحیت مرجعیت شد. احمد عباسی (داماد سید محمدکاظم شریعتمداری)، جواد مناقبی، مهدی مهدوی نیز در این ماجرا بازداشت شدند. در عملیات به تور انداختن اطلاعاتی صادق قطب‌زاده، سرهنگ بیژن کبیری مشارکت داشت. خود او نیز پس از افشای عضویت در کادرهای مخفی حزب توده ایران، به حکم علی یونسی اعدام شد.

سید حسن شریعتمداری می‌گوید قطب زاده مهدی مهدوی را نزد محمدکاظم شریعتمداری فرستاده بود که بگوید قطب‌زاده درصدد انجام کارهایی است ولی پدر من او را نهی کرده بود و گفته بود این کارها فایده‌ای ندارد و به جایی نمی‌رسد.

صادق قطب‌زاده در ۲۴ شهریور ۱۳۶۱ برابر با ۱۵ سپتامبر ۱۹۸۲ به حکم محمد محمدی ری‌شهری در زندان اوین تهران اعدام شد.

مرد در آینه

مرد در آینه کتابی به قلم کارول جروم خبرنگار کانادایی و نامزد صادق قطب زاده پیرامون خاطرات او با قطب زاده و حوادث پس از انقلاب اسلامی ایران است.

کارول جروم ماجرای عشقی خود با قطب‌زاده را اینطور تعریف می‌کند: «در همان نظر اول عاشق قطب‌زاده شدم. او خیلی جذاب و کاریزماتیک بود.»

او اولین تماس خود و قطب زاده را اینگونه توصیف می‌کند: «صدایش به شدت آزار دهنده و نرم بود؛ صدای مردی چرب زبان! هیچ تمایلی برای صحبت با این مرد روغن مار فروش خاورمیانه‌ای نداشتم اما برای کارم ناچار بودم.»

کارول جروم در این کتاب می‌نویسد که امکان خروج صادق قطب زاده از طریق بلوچستان به خارج از ایران قبل از دستگیری او وجود داشت اما قطب زاده با این پیشنهاد مخالفت کرده و خود را یکی از مسببین و مسئولین به ثمر رسیدن انقلاب می‌دانسته است.

نویسنده در جای دیگری از این کتاب نیز می‌آورد که پس از دستگیری و اعترافات قطب زاده، احمد خمینی در زندان به دیدار او رفته و از قطب زاده خواسته است تا تمام اعترافاتی که کرده را پس بگیرید تا خمینی او را مورد عفو قرار دهد اما با مقاومت قطب زاده رو برو شده‌است.

جروم او را در لحظه خاکسپاری دیده بود: «وقتی به‌خاک‌اش می‌سپردند، دیدم که ریش‌اش سفید شده بود.» خلاصه زندگی قطب‌زاده را هم می‌توان در جمله‌ای از نامزد او پیدا کرد: «مبارزه در سراسر زندگی برای یک رویا و در غلتیدن به یک کابوس بود.» جمله‌ای که کامل‌ترین توصیف برای زندگی پُرماجرای صادق قطب‌زاده است. مردی که با رویا شروع کرد، اما پایان زندگی‌اش کابوس بود.

دست‌نویس‌ها

سعید فاطمی همراه صادق قطب‌زاده در حال سخنرانی برای ورزشکاران باستانی در یک زورخانهٔ تهران؛ ۱۹۷۹م/۱۳۵۸ش

در سال ۲۰۱۷ دست‌نویس‌های صادق قطب‌زاده در سال ۱۹۷۰ به کوشش علی سجادی در آمریکا به چاپ رسید. سجادی، اعدام قطب‌زاده را «نتیجه توطئه حزب توده، شوروی و روحانیون» ارزیابی می‌کند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Sadegh Ghotbzadeh». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۱۵.
• The Eagle and the Lion: The Tragedy of American-Iranian Relations. James A. Bill. Yale University Press, 1989. ISBN 0-300-04412-7 p. 266
• صادق قطب‌زاده: این انقلاب کابوسی... وب‌گاه ایرانیان انگلستان
• اعدام صادق قطب‌زاده خبرگزاری آفتاب
• صادق قطب زاده؛ از همراهی با امام تا کودتا علیه نظام تابناک

پیوند به بیرون

• «اعدام صادق قطب زاده نتیجه توطئه حزب توده و روحانیون بود» (گفتگو با علی سجادی) (ویدیو)

مناصب رسانه‌ای
پیشین: امیرمسعود برزین به عنوان مدیرعامل سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران	مدیرعامل سازمان صدا و سیما ۱۳۵۷ – ۱۳۵۸	بدون متصدی تصدی توسط شورای پنج‌نفره
مناصب سیاسی
پیشین: سید ابوالحسن بنی‌صدر سرپرست	وزیر امور خارجه ۱۳۵۸ – ۱۳۵۹	پسین: محمدکریم خداپناهی سرپرست