پیامبران اولوالعزم

اولوالعزم
تصویری از قرآنی قدیمی مربوط به ۱۳۸۰ میلادی
کاربرد
معنای اصطلاحی	مرتبه‌ای از مراتب پیامبران
معنای فارسی	صاحبان عزم و اراده
قدمت کاربرد	آغاز اسلام
تعداد کاربرد در قرآن	۱ مرتبه
کاربرد	علوم قرآنی کلام اسلامی

پیامبر اولوالعزم (اولی‌العزم) اصطلاحی قرآنی است که به پیامبرانی به‌خصوص اطلاق می‌شود. منظور از «عزم» در این عبارت، به اختلاف، عزم به معنای صبر، به معنای وفای به عهد و به معنای شریعت گزارش شده‌است. با این وجود، اکثر منابع کلامی و تفسیری، منظور از عزم در عبارت اولوالعزم را، به معنای حکم و شریعت دانسته‌اند. بر این اساس منظور از پیامبران اولوالعزم، پیامبران دارای شریعت و دین یا کتاب آسمانی می‌باشد که با آوردن شریعت جدید، شرایع قبل از خود را منسوخ کرده‌اند. دیگر اختلافی که در منابع کلامی در خصوص پیامبران اولوالعزم گزارش شده‌است، جهانی بودن یا نبودن رسالت این پیامبران است. بر این اساس، گروهی چون طباطبایی، مفسر شیعه، بر این باورند که رسالت پیامبران اولوالعزم، جهانی بوده‌است و در مقابل گروه دیگر مفسران، جهانی بودن این رسالت را با آیاتی با مفهوم بعثت موسی و عیسی بر قوم بنی‌اسرائیل، محل تردید قرار داده‌اند.

در تعداد پیامبران اولوالعزم نیز اختلافاتی وجود دارد. گروهی این پیامبران را ۵ تن به نام‌های نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد دانسته‌اند. در مقابل، منابع دیگر، تعداد پیامبران اولوالعزم را بیشتر از این تعداد و اعدادی بین ۶ تا ۳۱۳ نفر را به عنوان پیامبران اولوالعزم گزارش کرده‌اند. در این میان، برخی چون فخر رازی و زمخشری بر این باورند که پیامبران اولوالعزم، تعداد مشخصی از پیامبران نبوده و منظور از عزم، اراده و استقامت در آیه ۳۴ احقاف را صفتی برای تمام انبیاء می‌دانند. بر این اساس، تمام انبیاء اولوالعزم می‌باشند.

نگارهای از نزول فرشته وحی بر ابراهیم که در حال ذبح اسحاق است.

مفهوم

اولوالعزم تعبیری قرآنی است که به پیامبران شکیبا، کوشا و دوراندیش اشاره دارد که در بیشتر منابع اسلامی، نسبت به سایر پیامبران از جایگاه والاتری برخوردار بوده‌اند. عبارت اولوالعزم در قرآن یک مرتبه به صراحت در آیه ۳۵ از سوره احقاف یاد شده‌است. در این آیه آمده‌است که: «فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ۚ (ترجمه: پس همان گونه که پیامبران نستوه، صبر کردند، صبر کن، و برای آنان شتابزدگی به خرج مده.)^{[۴۶–۳۵]}». قرآن در آیه ۱۳ سوره شوری، تعداد پیامبران اولوالعزم را پنج نفر گزارش می‌کند. در این آیه آمده‌است: «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا وَصَّی بِهِ نُوحًا وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ وَمَا وَصَّیْنَا بِهِ إِبْرَاهِیمَ وَمُوسَی وَعِیسَی (ترجمه: در دین شما، هر آنچه به نوح سفارش کرده بود، مقرر داشت، و نیز آنچه به تو وحی کرده‌ایم، و آنچه به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش کرده‌ایم)^{[۴۲–۱۳]}» در آیه هفتم از سوره احزاب نیز به این مطلب اشاره شده‌است. علامه طباطبایی، مفسر شیعه مذهب، در تفسیر آیه ۳۵ از سوره احقاف که به «اولوالعزم» اشاره دارد، برای اولوالعزم سه معنا را در نظر گرفته‌است و خود او دیدگاه سوم را دیدگاهی به حق نزدیک‌تر دانسته‌است:

• عزم به معنای صبر، همانند معنایی که مفسرین در آیه ۴۳ از سوره شوری در خصوص عبارت «وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ (ترجمه: و هرکس که شکیبایی و گذشت پیشه کند، بیی‌گمان این از کارهای سترگ است)^{[۲۰–۱۱۵]}» به کار برده‌اند. این دیدگاه توسط تفاسیری چون التحریر و التنویر، تفسیر مراغی، تفسیر آیات الاحکام و تفسیر عاملی مطرح شده‌است.
• عزم به معنای وفای به عهد، همانند معنایی که مفسرین در آیه ۱۱۵ سوره طه در خصوص عبارت «وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا (ترجمه: و از پیش به آدم سفارش کردیم، ولی فراموش کرد، و در او عزمی استوار نیافتیم)^{[۲۰–۱۱۵]}» مورد استناد قرار داده‌اند. این دیدگاه توسط دو تفسیر کنزالدقائق و تفسیر القرآن العظیم مورد استناد قرار گرفته‌است.
• عزم به معنای عزیمت یعنی حکم و شریعت. تفاسیری چون روح البیان، جوامع الجامع، و تفسیر المبین این دیدگاه را مطرح کرده‌اند.

به باور صاحب تفسیر نمونه، این تفسیر و معنا از اولوالعزم، که پیامبران صاحب شریعت هستند و با آمدن شریعت آنان، شریعت قبلی منسوخ می‌گردد، بهترین تفسیر دانسته‌است. بر اساس این تفسیر، پیامبران اولوالعزم، مسئولیت سنگین‌تری نسبت به سایر پیامبران داشته‌اند و برای این مأموریت سنگین، نیاز به عزم و اراده‌ای قوی داشتند. طبرسی، مفسر شیعه، در مجمع البیان به نقل از ابن‌عباس و آلوسی، مفسر سنی مذهب، به نقل از محمدباقر و جعفر صادق این تفسیر را گزارش کرده‌اند. همین‌طور سیوطی، مفسر سنی مذهب، این تفسیر را صحیح دانسته‌است. در این خصوص روایتی از علی بن موسی الرضا گزارش شده‌است که بر اساس آن، پیامبران اولوالعزم، به جهت صاحب عزائم و شرایع بودن، به این لقب شهره شدند.

تعداد

از مسائل مورد اختلاف در منابع اسلامی، تعداد پیامبران اولوالعزم است. برخی منابع تمام پیامبران الهی را از رسولان اولوالعزم دانسته‌اند و در مقابل گروهی، ۱۸ تن از پیامبرانی که نامشان در آیه ۸۲ تا ۸۶ سوره انعام گزارش شده‌است را دانسته‌اند. در میان منابع، اعداد دیگری چون نه، هفت و شش نیز گزارش شده‌است. طباطبایی، مفسر شیعه در تفسیر المیزان، با استناد به روایاتی از منابع اسلامی، تعداد پیامبران اولوالعزم را ۵ تن گزارش کرده‌است و این روایات را بر مبنای تواتر در حد مستفیض، معتبر دانسته‌است. در مقابل در تفسیر روح المعانی، این روایات به حد تواتر دانسته نشده‌اند و در نتیجه تعداد پیامبران اولوالعزم، به عدد خاصی متصف نشده‌است. بیشتر مفسرین منظور از «مِن» در عبارت «أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ^{[۴۶–۳۵]}» برای تبعیض دانسته‌اند و بر همین اساس، گروه ویژه‌ای از پیامبران را اولوالعزم می‌دانند. در مقابل، مفسرینی چون طبری، زمخشری و فخر رازی، «مِن» در آیه ۳۵ احقاف را بیانی دانسته‌اند و صبر و استقامت را از ویژگی‌های تمام انبیاء می‌دانند. مکارم شیرازی، مفسر شیعی در پیام قرآن، گزارشی را از درالمنثور گزارش می‌کند که بر اساس آن، جابر بن عبدالله انصاری، تعداد پیامبران اولوالعزم را ۳۱۳ نفر می‌داند.

رسالت جهانی

دیدار محمد (راست) با ابراهیم، موسی و عیسی در مینیاتوری ایرانی. برگرفته از نسخه خطی قرون وسطایی نوشته باربارا هانوالت.

از دیگر مسائل مورد اختلاف در منابع کلام اسلامی، جهانی بودن رسالت انبیاء اولوالعزم نسبت به سایر پیامبران است. در این خصوص سه نظریه کلی مطرح شده‌است:

• رسالت انبیاء اولوالعزم، جهانی بوده‌است. طباطبایی، مفسر شیعه، از طرفداران این دیدگاه بوده‌است و برای اثبات ادعای خود به برخی آیات استناد می‌کند. وی دعوت پیامبران را به دو گونه دعوت به توحید و دعوت به احکام و شرایع تقسیم می‌کند و رسالت اول انبیاء را جهانی گزارش کرده‌است.
• رسالت انبیاء اولوالعزم، جهانی نبوده‌است. بر اساس آیات قرآن، موسی و عیسی، به سوی قوم بنی‌اسرائیل مبعوث شدند. به همین جهت بین جهانی بودن رسالت و صاحب کتاب آسمانی بودن، تلازمی وجود ندارد.
• رسالت انبیاء، چه اولوالعزم و چه غیر اولوالعزم، اگر به معنای وظیفه آنان در قبال جهانیان و غیر قوم خویش باشد، رسالت بسیاری از انبیاء از جمله موسی و عیسی جهانی محسوب نمی‌شود و در مقابل اگر منظور از جهانی بودن رسالت، لزوم ابلاغ رسالت در صورت مواجهه با دیگر اقوام دانسته شود، در این صورت رسالت تمام انبیاء جهانی محسوب می‌شود و محصور به انبیاء اولوالعزم نخواهد بود.

فهرست

فهرست پیامبران اولوالعزم

ردیف	نگاره	نام لقب	سن		نام پدر نام مادر	منطقه رسالت	کتاب آسمانی	مهمترین معجزات	در قرآن		منبع
			زندگانی	بعثت					مرتبه	سوره
۱		نوح سکن عبدالملک عبدالاعلی شیخ الانبیاء	۲۵۰۰–۹۵۰	۵۰	لمک قنبوش	عراق	صحف نوح	طول عمر تحقق وعده طوفان نجات قوم خویش از عذاب الهی	۴۳	۲۸
۲		ابراهیم خلیل‌الله خلیل الرحمن	۱۷۹–۲۰۰	ن-م	ترح ورقه	عراق شام مصر عربستان	صحف ابراهیم	نسوختن در آتش نمرود	۶۹	۲۵
۳		موسی کلیم‌الله	۱۲۰–۱۲۶	ن-م	عمران یوکابد	مصر فلسطین	تورات	ید بیضاء عصاء موسی	۱۳۶	۳۴
۴		عیسی مسیح	۳۳	۱۳	بدون پدر مریم	شام فلسطین	انجیل	خلقت از غیر پدر سخن گفتن در گهواره زنده کردن مردگان شفای بیماران نزول غذا از آسمان اخبار از غیب	۳۶	۱۴
۵		محمد احمد محمود خاتم‌الانبیاء	۶۳	۴۰	عبدالله آمنه	عربستان	قرآن	کتاب قرآن معراج شق القمر سخن گفتن با حیوانات تکثیر طعام حرکت دادن درختان و اجسام اخبار از غیب رویت اشیاء از پشت دیوار	۶	۶

فهرست احتمالی

حمدالله مستوفی در کتاب تاریخ گزیده، پس از تحقیق در منابع مختلف حدیثی و قرآنی؛ سی و یک پیامبر را گزارش می‌کند که به جهت ذکر صریح نامشان در قرآن، پیامبران اولوالعزم هستند.

فهرست پیامبران احتمالی اولوالعزم

ردیف	نام		ردیف	نام		ردیف	نام		ردیف	نام
۱	آدم		۹	اسماعیل		۱۷	شعیب		۲۵	سلیمان
۲	شیث		۱۰	اسحاق		۱۸	موسی		۲۶	عزیر
۳	ادریس		۱۱	یعقوب		۱۹	هارون		۲۷	دانیال
۴	نوح		۱۲	یوسف		۲۰	یوشع		۲۸	ذی الکفل
۵	هود		۱۳	خضر		۲۱	الیاس		۲۹	یونس
۶	صالح		۱۴	ایوب		۲۲	الیسع		۳۰	عیسی
۷	ابراهیم		۱۵	یحیی		۲۳	اشموئیل		۳۱	محمد
۸	لوط		۱۶	زکریا		۲۴	داوود

منابع

• یغمایی، اقبال (بهمن ۱۳۵۱). «نوح نخستین پیغمبر اولوالعزم». یغما (۱۱): ۶۷۸–۶۸۴ – به واسطهٔ نورمگز.
• بلاغی، سید محمد (۱۳۹۰). «وسعت دعوت پیامبران اولوالعزم از نگاه قرآن». بینات (۷۰): ۱۵۴–۱۶۴ – به واسطهٔ نورمگز.
• ربانی، مصطفی (۱۳۹۵). «مدیریت تعارض انبیاء اولوالعزم با طاغوت». تاریخنامه خوارزمی (۱۴): ۱۱۹–۲۳۴ – به واسطهٔ نورمگز.
• اصغری، محمدجواد (۱۳۸۷). «اولوالعزم». دانشنامه کلام اسلامی. قم: موسسه امام صادق (ع).

• مستوفی، حمدالله (۱۳۶۴). تاریخ گزیده. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
• حاج‌منوچهری، فرامرز (۱۳۸۸). «اولوالعزم». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۶). پیام قرآن. به کوشش بهمن کریمی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• مقدسی، مطهر بن طاهر (۱۳۷۰). البدء و التاریخ. بیروت: مکتبة الثقافة الدینیه.
• جزائری، نعمت‌الله (۱۴۰۴). قصص الانبیاء و المرسلین. قم: مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی العامه.
• ابن‌جوزی، عبدالرحمن (۱۴۲۵). معجزات رسول‌الله صلی الله علیه وسلم. دمشق: دار سعدالدین.
• منی حسنین، عبدالقادر (۲۰۰۴). معجزات الانبیاء. قاهره: مطبعة النسر الذهبی.
• قرشی بنایی، علی‌اکبر (۱۴۱۲). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• عبدالباقی، محمد فواد (۱۳۸۹). المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم. قم: ژکان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۸۳۳-۰۵-۸.