رسانه در ایران

شماری از روزنامه‌های ایران در تهران، پایتخت این کشور

رسانه‌ها در ایران، چه در مالکیت خصوصی باشند و چه عمومی، زیر نظر دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کنند. مطبوعات ایران می‌توانند خصوصی یا دولتی باشند اما در هر دو حالت باید مجوز انتشار را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بگیرند.

نشریات و روزنامه‌های ایران بیشتر در پایتخت این کشور منتشر می‌شوند و بر اساس قانون مطبوعاتی انقلابی ایران، مجوز می‌گیرند. انتشار تمایلات و باورهای ضد اسلام، کاملاً ممنوع بوده‌است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خبرگزاری جمهوری اسلامی را اداره می‌کند. خبرنگاران خارجی، تنها در موارد ویژه‌ای مجازند به این کشور وارد شوند. با وجود تضمین‌های قانونی آزادی رسانه، سانسور رسانه‌های همگانی و اینترنت، توسط عناصر محافظه‌کار دولت، گسترده‌است. جدا از این موضوعات، رسانه‌های چاپی در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ میلادی، در رشد اصلاحات سیاسی در ایران نقش بسزایی داشتند. در دههٔ ۲۰۰۰ میلادی نیز گروه‌های اصلاح‌طلب و مخالف، به‌طور فزاینده‌ای پیام‌های خود را در اینترنت پخش می‌کردند؛ در برابر آنان، مسئولان کشور، تلاش‌های خود را برای خاموش کردن مخالفت‌های آنلاین، تشدید کردند. روزنامه‌های این کشور، شامل روزنامه‌هایی چون اطلاعات و کیهان می‌شود. ایستگاه‌های پخش رادیو و تلویزیون در ایران، توسط حکومت اداره شده و سراسر کشور را پوشش می‌دهند؛ برخی از پخش‌های این بخش، دریافت بین‌المللی نیز دارند. حکومت جمهوری اسلامی، تجهیزات دریافت ماهواره‌ای را در سال ۱۳۷۳ غیرقانونی کرد اما این ممنوعیت به‌طور نامنظمی اجرا شد و بسیاری از ایرانیان، به دریافت برنامه‌های ماهواره‌ای، ادامه دادند. برنامه‌های ساخت ایران، به زبان فارسی، برخی از زبان‌های خارجی و نهایتاً به زبان‌ها و گویش‌های محلی پخش می‌شوند. با وجود آنکه سواد اساسی در سال‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ به میزان قابل توجهی افزایش یافته‌است، رسانه‌های دیداری و شنیداری، بسیار اثرگذارتر از رسانه‌های چاپی هستند؛ به ویژه در مناطق روستایی ایران.

رادیو و تلویزیون

شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی ایران در حال حاضر دولتی هستند و نظارت بر آن‌ها وظیفهٔ «شورای نظارت بر سازمان صدا و سیما» می‌باشد. رئیس صدا و سیما از سوی سیدعلی خامنه‌ای، رهبر ایران، نصب می‌شود.

نخستین فرستندهٔ تلویزیونی در ایران، در سال ۱۳۳۷ ایجاد شد. به شکل کلی، گسترش تلویزیون در ایران، سرگرمی‌های سنتی دیگری چون شهر فرنگ را از میان برد. با وجود آنکه بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) با سیستم رنگی پخش شد، اما برنامه‌ریزی کامل تلویزیون رنگی، از چهار سال پس از آن، انجام شد. تلویزیون با پخش کردن اخبار و برنامه‌های گوناگون آموزشی، اثری قابل توجه در افزایش آگاهی اجتماعی داشته‌است. نمایش مسابقه‌های گوناگون و پخش مستقیم سفر سرنشینان آپولو ۱۱ به کره ماه و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی، نمونه‌هایی از برنامه‌های این دوره هستند. بر اساس گزارشی در ایسنا، «تلویزیون ملی ایران در هر هفته ساعت‌ها فیلم‌های خارجی به ویژه آمریکایی پخش می‌کرد. در این فیلم‌ها صحنه‌هایی از زندگی عاشقانه غربی، باغچه‌آرایی، پوشش ویژه زنان در غرب، شیوه سکونت و زندگی در خانه گرفته و تصویری از دنیای وسترن پخش می‌شد».

در بررسی دوران پس از انقلاب ۱۳۵۷، در نمونه‌ای، انتشار و پخش برنامه‌های صوتی و تصویری فراگیر در انحصار صدا و سیما بوده‌است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی، رادیو و تلویزیون، دولتی بوده و راه‌اندازی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی خصوصی، مغایر این اصل دانسته شده‌است. سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (نام پیش از انقلاب ۱۳۵۷: سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران) بزرگ‌ترین سازمان رسانه‌ای ایران و یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های رسانه‌ای جهان، از دید شمار نیروی انسانی بوده‌است. این سازمان، سالانه ردیف بودجهٔ خود را داشته و بر پایهٔ گزارشی در سال ۱۳۹۵، بودجهٔ این سازمان، بیش از ۲ هزار میلیارد تومان بوده‌است.

صداوسیما در دوره جمهوری اسلامی آشکارا به حمایت رسانه‌ای از اسلام و حکومت جمهوری اسلامی پرداخته‌است. بنابر اساسنامهٔ صداوسیما، هدف اصلی این سازمان ایجاد محیطی مساعد برای تزکیه و شتاب بخشیدن به حرکت تکاملی انقلاب اسلامی در سراسر جهان است. این هدف‌ها در چهارچوب برنامه‌های ارشادی، آموزشی، خبری و تفریحی این سازمان اجرا شده‌اند. عملکرد این سازمان توسط ایرانیان مورد انتقاد واقع شده و برخی آن را «دستگاه تولید دروغ» نامیده‌اند. مسئول بخش ایران و افغانستان در سازمان گزارشگران بدون مرز، اعلام کرد رسانه‌هایی نظیر صداوسیما تنها در چند کشور دیگر از جمله چین و کره شمالی وجود دارند. این سازمان اهمیت ویژه‌ای در جمهوری اسلامی ایران دارد و در سال ۱۳۹۸، بودجه دولتی این سازمان به‌تنهایی نزدیک ۲ تریلیون تومان بوده‌است. سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب ایران نیز صداوسیما را «عمده‌ترین مرکز هدایت فکری» دانسته‌است.

همچنین حکومت جمهوری اسلامی، تجهیزات دریافت ماهواره‌ای را در سال ۱۳۷۳ غیرقانونی کرد اما این ممنوعیت به‌طور نامنظمی اجرا شد و بسیاری از ایرانیان به دریافت برنامه‌های ماهواره‌ای ادامه دادند. برنامه‌های ساخت ایران، به زبان فارسی، برخی از زبان‌های خارجی و در پایان به زبان‌ها و گویش‌های محلی پخش می‌شوند.

رادیو و تلویزیون خصوصی

تاکنون تلاش‌هایی به منظور ایجاد امکان تأسیس رادیو و تلویزیون خصوصی انجام شده‌است. از جمله مهدی کروبی، نامزد نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران اعلام کرده بود که قصد ایجاد یک شبکه خصوصی را دارد. قرار بود ادارهٔ این شبکه بر عهدهٔ بهروز افخمی باشد. علی مطهری نیز طرحی را به منظور تغییر در نحوهٔ اداره و نظارت رادیو و تلویزیون دولتی در ایران به مجلس هشتم ارائه کرد که می‌توانست راه را برای تأسیس شبکه‌های خصوصی باز کند. همهٔ این تلاش‌ها مغایر با قانون اساسی دانسته شد و ناکام ماند.

رسانه‌های نوشتاری

روزنامه‌ها

اغلب روزنامه‌های ایران (از جمله دنیای اقتصاد، ایران، کیهان، شرق، اعتماد، رسالت، اطلاعات و همشهری) به زبان فارسی منتشر می‌شوند البته روزنامه‌هایی به زبان انگلیسی (از جمله ایران دیلی و تهران تایمز) و زبان‌های دیگر نیز منتشر می‌شوند.

نشریات طنز

چندین نشریه طنز در ایران منتشر می‌شده که مهم‌ترین و از آخرین بازماندگان این گونه نشریات مجله گل آقا بوده که در حال حاضر با مرگ گل آقا نشر خود را متوقف نموده.

اینترنت

مقالهٔ اصلی: اینترنت در ایران

به شکل رسمی، برای نخستین بار، ایران در سال ۱۳۷۲ به اینترنت پیوند خورد اما همه‌گیری آن در این کشور بیشتر از هشت سال طول کشید. در سال ۱۳۸۱ به دستور علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، شبکهٔ اینترنت به زیر دیدبانی و کنترل درآمد. کمی بعد، فهرستی از نخستین وبگاه‌ها برای فیلترینگ ایجاد شد. هفت سال پس از آن، حکومت جمهوری اسلامی با ساخت محدودیت‌های بیشتر در زمینهٔ اینترنت، از پخش شدن بخش بزرگی از اخبار همانند تصاویر و فیلم‌های سرکوب اعتراضات به نتیجهٔ انتخابات سال ۱۳۸۸ جلوگیری کرد؛ اگرچه آن محدودیت نیز برای مقام‌های این نظام، کافی نبوده‌است و به سرعت ساخت اینترنت داخلی آغاز گردید. اعتراض‌های ضد حکومتی گسترده در سال ۱۳۹۶ ساخت این شبکهٔ داخلی را تشدید کرد و در همین دوره، مسدودسازی‌های گسترده‌ای رخ داد.

به‌طور کلی، جمهوری اسلامی ایران، کشوری با محدودیت بالا در دسترسی به اینترنت بوده و سانسور اینترنت در ایران در دوران جمهوری اسلامی، به شکل گسترده‌ای صورت گرفته‌است. نیمی از ۵۰۰ وبگاه برتر الکسا در این کشور فیلتر شده‌اند. شماری از شبکه‌های اجتماعی پربازدید نیز فیلتر شده‌اند؛ توییتر نمونه‌ای از موارد فیلترشده بوده‌است که هنگام سانسور همگانی، مقامات حکومتی در آن فعالیت می‌کردند. قطعی اینترنت در هنگام تظاهرات همانند قطعی سراسری ۱۳۹۸ و تشویق ایرانیان به استفاده از شبکه ملی اطلاعات، از دیگر مسائل اینترنت در ایران بوده‌اند. اینترنت ملی در دوران محمود احمدی‌نژاد طرح و در دوران حسن روحانی، پی‌گیری گردید. بر پایهٔ گزارشی در بی‌بی‌سی فارسی، شکل ایده‌آل مورد نظر این حکومت، داشتن شبکه‌ای درون کشور است که در این شبکه، کاربرها بتوانند با یکدیگر ارتباط بگیرند اما همهٔ محتوای فرستاده شده در بستر آن، بررسی و مانیتور شوند. هر داده‌ای از بیرون به داخل چنین شبکه‌ای نیز باید «پالایش» شود. سطح‌هایی نیز برای دسترسی به اینترنت تعریف شده تا افراد برای نمونه بر پایهٔ شغلی که دارند، بتوانند از اینترنت استفاده کنند. با این موارد، طرح صیانت گامی عظیم برای رسیدن به محدودیت‌های دلخواه حکومت جمهوری اسلامی دانسته شده‌است. رهبر جمهوری اسلامی، خامنه‌ای، پیش از این از مقام‌های ایرانی گله کرده بود که «فضای مجازی ول و رهاست». کمی پیش از این طرح نیز، شبکهٔ اجتماعی پرهوادار تلگرام در ایران فیلتر شد.

گزارشی در دی ۱۳۹۹ می‌گفت که ۸۰ درصد ایرانیان از اینترنت بهره‌گیری می‌کرده‌اند.

بازی‌های ویدئویی

مقالهٔ اصلی: بازی‌های ویدئویی در ایران

بازی‌های ویدئویی در ایران با رشد پیوستهٔ صنعت بازی‌های ویدئویی در این کشور، در حال فراگیری بوده‌است. صنعت بازی‌های ویدئویی در ایران، از نزدیک سال ۱۳۹۳، با شیب تندی به سوی افزایش فروش دیجیتالی رفته‌است. از سال ۱۳۹۲، ساخت بازی‌های موبایلی در ایران، گسترش پیدا کرده و شمار بازیکنان آن نیز به شکلی قابل توجه، از بازیکنان رایانه پیشی گرفته‌است. صنعت بازی در ایران، به دلیل عدم رعایت کپی‌رایت به ویژه در مورد بازی‌های دیگر کشورها، دچار مشکلات فراوانی شده‌است. بر اساس گزارشی که در سال ۱۳۹۶ منتشر گردید، از هر ۱۰۰ ایرانی، ۳۵ نفر گیمر هستند و نیمی از این گیمرها آنلاین بازی می‌کنند. با ورود کنسول‌های نسل هشتم به ایران، درآمدهای نرم‌افزاری و سخت‌افزاری وابسته در کشور، افزایش بسیاری یافتند.

از دیدگاه جنسیتی، ۳۷ درصد از گیمرهای ایرانی، زن هستند. میانگین مدت انجام بازی‌های دیجیتال کامپیوتری و ویدئویی در ایران، از ۷۹ دقیقه در روز در سال ۱۳۹۴، به ۹۰ دقیقه در سال ۱۳۹۶ رسیده‌است. جوانان، بیشتر گیمرها در ایران را تشکیل می‌دهند و نزدیک به یک سوم بازیکنان ایرانی، میان ۱۲ تا ۱۹ سال هستند. پس از آن، گیمرهای ۲۰ تا ۳۴ ساله و پس از آن، کودکان ایرانی، بیشترین علاقه را به بازی‌های ویدئویی دارند. رسانه‌های جمهوری اسلامی ایران نیز، با تمرکز بر محتوای جنسی برخی از بازی‌ها، آنان را مستهجن و مضر خوانده و بر فروش آسان آنان در ایران، انتقاد کرده‌اند.

جرایم مطبوعاتی

بر اساس اصل ۱۶۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به جرائم مطبوعاتی در دادگاه مطبوعات به صورت علنی و با حضور هیئت منصفه رسیدگی می‌شود. چنانچه رسانهٔ مکتوبی به تشخیص هیئت منصفه به اقدام علیه امنیت ملی، توهین به مقدسات یا نشر اکاذیب محکوم شود، مجوز نشریه به‌طور دائم یا موقت لغو می‌شود. در کنار دادگاه مطبوعات، دادسرای فرهنگ و رسانه نیز کار رسیدگی «متمرکز» و «تخصصی» به پرونده‌های رسانه‌ای و فرهنگی را برعهده دارد.

برخی اتهام‌های مطبوعاتی همچون اقدام علیه امنیت داخلی، توهین به روح‌الله خمینی و سید علی خامنه‌ای و توطئه علیه نظام جمهوری اسلامی در حیطهٔ کار دادگاه انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد.

جستارهای وابسته

• ارتباطات در ایران
• تلویزیون در ایران
• اینترنت در ایران

منابع

• کامرانلو، آرش. «تعارض صلاحیت دادگاه انقلاب و دادگاه کیفری استان در رسیدگی به جرم مطبوعاتی». ملت آنلاین. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ ژوئن ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.
• «دادسرای فرهنگ و رسانه ارتباطی با دادگاه مطبوعات ندارد». خبرآنلاین. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.
• «دادگاه انقلاب و صلاحیت هایش». وبگاه تبیان. ۱۳ مهر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.
• مدنی، سیدجلال‌الدین. «هیئت‌منصفه مطبوعات در تاریخ معاصر». وبگاه زمانه. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.
• «تلویزیون «خصوصی» تحت نظارت سه قوه!». دویچه وله. ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.
• «وزیر ارشاد ایران: مجوز تلویزیون خصوصی به هیچ‌کس داده نمی‌شود». بی‌بی‌سی فارسی. ۲ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲.

پیوند به بیرون

• داده‌های بیشتر از رسانه‌های ایران، (به انگلیسی)