گوسفند

«بره» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای سایر استفاده‌ها، بره (ابهام‌زدایی) را مشاهده کنید.

گوسفند
یک گله پژوهشی گوسفندان در پایگاه آزمایش گوسفندان، در نزدیکی ایالت آیداهو
طبقه‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	طنابداران
رده:	پستانداران
راسته:	سم‌شکافتگان
تیره:	گاوسانان
زیرتیره:	بزسانان
سرده:	گوسفندسانان
گونه:	O. aries
نام علمی
Ovis aries کارل لینه، ۱۷۵۸

گوسفند پستانداری است از راسته سم داران از دسته جفت‌سم‌سانان، از گروه نشخوارکنندگان و از خانواده گاوسانان (تهی‌شاخان). این حیوان را جهت استفاده از پشم، شیر و گوشتش اهلی کرده، به صورت گله‌های بزرگ نگهداری می‌کنند. برخی نژادهای گوسفند نر دارای شاخ مورب و حلقوی و پیچ دار می‌باشند و در این صورت به نام قوچ یا راک نامیده می‌شوند؛ ولی گوسفند ماده متعلق به هر نژادی که باشد، به طور عام به نام میش خوانده می‌شود.

نژادهای زایشی - گوشتی

رومانف (Romanov)

زادگاه این نژاد دره ولگا در شمال شرقی مسکو در کشور روسیه می باشد.

نژاد رومانوف از لحاظ تعداد چندقلوزایی در بین کلیه نژادهای گوسفندان جهان بی نظیر می باشد. رکورد ۹ قلو در روسیه و ۷ قلو در آمریکا از جمله رکوردهای جهانی ثبت شده این نژاد است. رکورد ۱۴ بره در دو زایش پیاپی یک میش این نژاد نیز در بسیاری از کشورها ثبت شده است. ۴، ۵ و ۶ قلو در نژاد رومانوف بسیار رایج می باشد.

میش رومانوف در صورت تغذیه مناسب به راحتی از کلیه بره های خود، و حتی در مواردی بره های دیگر گله، نگهداری می کند و شیر کافی برای آنها تولید می کند. زایمان رومانوف معمولاً به راحتی و بدون نیاز به مراقبتی خاص صورت می گیرد و میش مادر از حس مادری بی نظیری برخوردار است.

میش و قوچ رومانوف در تمامی فصول آماده جفت گیری هستند و نیازی به صبر کردن برای بهار یا پاییز نیست. میش رومانوف با مدیریت صحیح 3 بار در دو سال زایش انجام میدهد و به سرعت به جمعیت گله می افزاید.

قوچ رومانوف با غریزه جنسی بالا توانایی باردار کردن 60 تا 70 میش را دارا می باشد.و از آنجایی که در تمام سال قادر و مایل به جفتگیری می باشد، و بره های 50 درصد حاصل از آمیزش این قوچ با گله محلی نیز از خواص چندقلوزایی بسیار بالایی برخوردار هستند، گزینه ای بسیار عالی برای افزایش بهره وری گله و سودآوری حتی در شرایط سخت اقتصادی داخلی و خارجی با کمترین هزینه می باشند.

در بسیاری از کشورهای جهان قوچ خالص رومانوف را جایگزین قوچ گله محلی می کنند تا از خواص چندقلو زایی و فحلی همیشگی این نژاد و تطابق با محیط گله محلی همزمان بهره ببرند. در ضمن جایگزینی کل گله مخارج بسیار گزافی دارد و F1 تولیدی (نتیجه آمیزش قوچ رومانوف با میش محلی) از خواص بسیار مشابه به میش رومانوف خالص برخوردار است و نیازی به جایگزینی کل گله نیست.

نژادهای پشمی

نژادهای با پشم مرغوب

مرینوس (merino)

منشأ مرینوس کشور اسپانیا می‌باشد. سه نوع مرینوس به نامهای B ،A و C وجود دارد. نوع A و B دارای پوست چین دار می‌باشند که نوع A پوست چین دار تری نسبت به B دارد. مرینوس با پوست چین دار به مرینوس آمریکایی شناخته می‌شود. مرینوس نوع C را مرینوس دلاین (Delaine merino) می‌نامند که چین پوست آن خیلی کم می‌باشد. پشم مرینوس دلاین سفید بوده، رشد آن در حدود ۴/۶ تا ۶/۷ سانتی‌متر در سال می‌باشد. قوچ‌های مرینوس شاخدار و میش‌های آن بدون شاخ می‌باشند. مرینوس از نظر اندازه متوسط بوده، بدنی لاغر دارد. مرینوس دلاین از مرینوس معمولی بزرگتر است. مرینوس دارای غریزه قوی زندگی گله‌ای بوده، دارای توانایی چرا در مراتع فقیر است.

رامبویه(Rambouillet)

منشأ این نژاد کشور فرانسه می‌باشد. این نژاد از مرینوس اسپانیایی حاصل شده‌است. در حدود نیمی یا بیشتر از گوسفندان تلاقی یافته در آمریکا از نژاد رامبویه می‌باشند. رامبویه از نظر پشم ظریف شهرت دارد. رنگ این نژاد سفید و اندازه آن بزرگ می‌باشد. این نژاد بدنی زاویه دار و بلوکی و همچنین لاشه‌ای گوشتی تر نسبت به مرینوس دارد؛ ولی از نظر کیفیت گوشت در مقایسه با نژادهایی که برای تولید گوشت پرورش می‌یابند مناسب نمی‌باشد. قوچ‌های این نژاد شاخدار یا بدون شاخ، ولی همه میش‌های آن بدون شاخ هستند. رشد پشم آنها حدود ۹/۸ سانتی‌متر در سال است.

دبویلت(Debouillet)

منشأ این نژاد آمریکا می‌باشد. از تلاقی رامبویه و مرینوس دلاین بهبود نژاد یافته‌است. توسعه این نژاد در نیومکزیکو شروع گردیده‌است. دبویلت باشرایط مراتع غرب آمریکا سازگار است. اندازه این نژاد متوسط بوده، بدنی زاویه دار دارد و رنگ آن سفید می‌باشد. قوچ‌های این نژاد شاخدار یا بدون شاخ می‌باشند ولی میشهای آن بدون شاخ هستند. الیاف پشم نرم و بلند باعث ارزشمندی پشم آن می‌باشد.

نژادهایی با پشم نسبتاً ظریف

دورست (Dorest)

منشأ دورست از جنوب انگلستان می‌باشد. جثّه‌ای متوسط داشته، دارای نوع بدن بلوکی است. گوش‌ها، بینی، صورت و پاهایی سفید دارد. دورست هم شاخدار و هم بدون شاخ می‌باشد. این نژاد دارای پشمی با زبری متوسط است. پشم چیده شده دورست وزن سبکی دارد و به‌طور متوسط ۶/۳ – ۲/۳ کیلو گرم است. این نژاد لاشه گوشت‌داری تولید می‌کند.

گوسفند فنلاندی(Finn sheep)

منشأ این نژاد فنلاند است. از نظر جثّه کوچک است و گوش‌ها، بینی، صورت و پاهایی سفید دارد. این نژاد به‌طور کلی بدون شاخ می‌باشد؛ هر چند که تعدادی از قوچهای آن شاخدار می‌باشد. گوسفند فنلاندی پشمی با زبری متوسط تولید می‌کند و وزن پشم چیده شده آن حدود ۴ تا ۵/۴ کیلو گرم است. خصوصیات لاشه این نژاد مطلوب نمی‌باشد.

نژاد فنلاندی دارای نرخ بره‌زایی قابل توجهی می‌باشد و در آمریکا برای برنامه‌های تلاقی، جهت افزایش میزان بره‌زایی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. میش بالغ تلاقی یافته که نیمی از آن نژاد گوسفند فنلاندی می‌باشد ۲۰۰ تا ۲۵۰ بره تولید می‌کند. بره‌های تلاقی یافته این نژاد در هنگام تولد کوچک می‌باشند، ولی قدرت بقا و زنده ماندن آنها بالاست. وقتی این نژاد در تلاقی استفاده گردد، بره‌های بدست آمده از نظر لاشه نیز دارای کیفیت مناسبی خواهند بود.

همشایر (Hampshire)

منشأ نژاد همشای جنوب انگلستان است. جثّه این حیوان بزرگ بوده، دارای بدنی از نوع بلوکی می‌باشد. این نژاد دارای صورت، پاها، گوش‌ها و بینی سیاه بوده، فاقد شاخ می‌باشد.

همشایر از نظر بلوغ در حد متوسط قرار دارد. از خصوصیات دیگر این نژاد شیردهی خوب و تولید بره‌هایی است که پس از شیرگیری، برای ارائه به بازار مناسب می‌باشند. تولید پشم آن متوسط و درحدود ۲/۳ تا ۶/۳ کیلو گرم می‌باشد. میانگین تولید بره در حدود ۱۳۷ درصد است که این درصد بره‌زایی براساس ۱۰۰ میش می‌باشد. تلاقی خوبی بین آنها و گوسفندان با پشم ظریف یا نژادهای تلاقی یافته صورت می‌گیرد.

مونتادال(Montadal)

منشأ این نژاد ایالات متحده می‌باشد و بهبود آن به‌وسیله تلاقی میش‌های نژاد کلمبیا با قوچهای cheviot صورت پذیرفته‌است. این حیوان دارای جثّه‌ای متوسط با نوع بدن بلوکی بوده، صورت، گوش‌ها و پاهای آن سفید است. بر روی صورت و پاها پشمی وجود ندارد. این نژاد بدون شاخ می‌باشد و لاشه آن گوشتی است. متوسط تولید پشم در حدود ۵/۴ تا ۴/۵ کیلو گرم در سال می‌باشد.

آکسفورد (Oxford)

منشأ نژاد آکسفورد مرکز و جنوب انگلستان است. نژاد آکسفورد از بزرگترین نژادهای گوسفند از نظر جثّه و با پشم متوسط می‌باشد. نوع بدن آن بلوکی است و صورت، گوش‌ها و پاهای آن خاکستری مایل به قهوه‌ای است. گوسفندان این نژاد بدون شاخ هستند. بیده چیده شده آن سنگین و حدود ۵/۴ تا ۴/۵ کیلوگرم وزن دارد. میش‌های این نژاد پر منفعت و سودمند بوده، از نظر شیردهی خوب و بره‌های آنها دارای رشد سریعی هستند. استفاده از این نژاد در تلاقی‌ها مناسب است، چون اندازه جثّه آن بزرگ است.

شروپ شایر (Shropshire)

منشأ این نژاد کشور انگلستان است. این حیوان از کوچک‌ترین گوسفندهای نژاد پشم متوسط است. این نژاد دارای تیپ بدنی بلوکی بوده، بدون شاخ می‌باشد. صورت و پاهای این نوع کدر بوده، پوشش زیادی از پشم در صورت آن وجود دارد. تولید لاشه این نژاد کم می‌باشد و وقتی وزن حیوان در اثر تغذیه افزایش می‌یابد، میزان چربی آن نیز زیاد می‌گردد.

وزن بیده آن ۱/۴ کیلو گرم است. میش‌های این نژاد مادران خوبی هستند و درصد تولید بره آنها اغلب ۱۵۰٪ می‌باشد.

سات داون(Soutdown)

این نژاد از جنوب انگلستان منشأ می‌شود و یکی از قدیمی‌ترین نژادهای گوسفند در دنیا محسوب می‌گردد. جثّه این گوسفند کوچک و نوع بدن آن بلوکی است. صورت، گوش‌ها وپاهای آن خاکستری یا قهوه‌ای است. این نژاد دارای بلوغ زودرس است و شاخ ندارد. بیده آن ۳/۲ تا ۲/۳ کیلوگرم است. سات داون در سنین اولیه تمایل به چاق شدن و ذخیره چربی دارد.

سافک (Suffolk)

منشأ این نژاد جنوب انگلستان است. جثّه‌ای بزرگ با بدن بلوکی و عضلانی داشته، صورت، گوش‌ها و پاهای آن سیاه می‌باشد. این نژاد بدون شاخ است و بر روی صورت و پاهای آن پشم وجود ندارد

تونس (Tunis)

نژاد تونس از شمال آفریقا منشأ شده‌است. رنگ صورت آن قرمز متمایل به قهوه‌ای تا خرمایی روشن می‌باشد. این نژاد بدون شاخ بوده، اندازه جثّه آن متوسط و زاویه دار است. این نژاد بدنی بلوکی دارد، دارای پشم زبر بوده و بر روی صورت آن پشم وجود ندارد.

نژادهای پشم دراز

کاتسولد (Cotswold)

از نژادهای قدیمی گوسفند در انگلستان است که منشأ آن نیز انگلستان می‌باشد. این نژاد بزرگ جثه بوده، نوع بدن آن بلوکی می‌باشد.

نژاد کاتسولد پاها و صورتی سفید رنگ دارد، هر چند که در بین آنها سفید متمایل به خاکستری نیز دیده می‌شود. لکه‌های تیره بر روی صورت و پاها ممکن است وجود داشته باشد. پشم این نژاد رشد زیادی داشته، وزوزی (فِردار) می‌باشد. این گوسفند بدون شاخ می‌باشد و در برنامه‌های تلاقی از آن استفاده می‌شود.

لایسستر (Leicester)

منشأ این نژاد کشور انگلستان است. این گوسفند دارای جثه‌ای بزرگ و بدن بلوکی می‌باشد. رنگ این نژاد سفید بوده، بدون شاخ می‌باشد و بر روی صورت پشم وجود ندارد. پشم گوسفند لایسستر محافظ خوبی در برابر گرما نمی‌باشد. از سایر خصوصیات این نژاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• میانگین وزن تولد بره ماده: ۴/۵ کیلوگرم
• کم بودن نسبی دوقلو زایی این نژاد نسبت به سایر نژادهای گوسفند بریتانیا
• طول دوره شیر دهی در گوسفند ۹۵ تا ۱۰۰ روز
• فصل زایش از اواسط فصل زمستان شروع و تا اول فصل بهار ادامه دارد
• میانگین وزن بلوغ: ۵۵ کیلوگرم
• متوسط تولید پشم در حدود ۵/۳ تا ۴/۴ کیلو گرم در سال می‌باشد

لینکلن (Lincoln)

منشأ لینکلن انگلستان است. این نژاد دارای جثه‌ای بزرگ بوده، نوع بدن آن بلوکی می‌باشد. رنگ آن سفید است و بدون شاخ بوده، پشم دراز و زبری تولید می‌کند. این نژاد دارای بلوغ دیررس است. پشم تولیدی آن ۴/۵ تا ۲/۷ کیلوگرم می‌باشد. از این نژاد برای تلاقی‌ها استفاده می‌شود.

رامنی (Romney)

این نژاد یکی از قدیمی‌ترین نژادهای منشأ شده در جنوب انگلستان است. جثه این نژاد بزرگ با نوع بدن بلوکی است. بیده‌ای متراکم و بهتر از دیگر نژادهای پشم دراز تولید می‌کند و به همین دلیل سازگاری بهتری نسبت به رطوبت و مناطق مرطوب در مقایسه با سایر نژادهای پشم دراز دارد. این نژاد در برنامه‌های تلاقی نژادی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نژادهای پشم تلاقی یافته

کلمبیا (Columbia)

منشأ این نژاد آمریکا می‌باشد و از تلاقی بین قوچ لینکلن و میش رامبویه بوجود آمده‌است. هدف از این تلاقی بوجود آوردن نژادی است که سازگاری بهتری با مناطق کوهستانی داشته باشد.

کلمبیا جثه‌ای بزرگ و بدنی بلوکی دارد. این نژاد بزرگترین نژاد تلاقی یافته‌است. صورت، گوشها و پاهای سفید داشته و بدون شاخ می‌باشد. در روی صورت گوسفند کلمبیا پشم وجود ندارد و دارای پاهایی است که از کمی از سایر نژادها بلندتر است

وزن پشم‌های چیده شده در حدود ۵/۴ تا ۹/۵ کیلوگرم است و تولید گوشت لخم مناسبی دارد. کلمبیا غالباً در تلاقی با نژاد صورت سیاه که دارای پشم متوسط می‌باشد استفاده شده و هدف از این تلاقی تولید بره‌های بازاری است.

کوریدال (Corriedale)

منشأ آن نیوزلند است. این نژاد حاصل از تلاقی بین قوچهای لینکلن و لایسستر با میشهای مرینوس است.

کوریدال دارای جثه متوسط وکمی بزرگ است صورت، گوشها و پاهایی سفید رنگ داشته و فاقد شاخ می‌باشد. این نژاد تولید پشم و گوشت باکیفیت خوب را دارا بوده و وزن بیده آن ۵/۴ تا ۸/۶ کیلوگرم در سال است.

پاناما (Panama)

این نژاد از آمریکا منشأ یافته. نژاد پاناما حاصل تلاقی قوچ رامبویه و میش لینکلن می‌باشد. رنگ صورت، گوشها و پاها سفید بوده وجثه بزرگ، تیپ بدن بلوکی و بدون شاخ بودن از خصوصیات نژاد پاناما می‌باشد.

گوسفند پاناما اندکی گوچکتر از نژاد کلمبیا بوده ولاشه کمی گوشتی داشته و در سنین اولیه چربی در بدن آن ذخیره می‌شود.

راملدال (Romeldale)

منشأ راملدال ایالات متحده آمریکا است و از تلاقی بین قوچ رامنی و میش رامبویه بوجود آمده‌است.

این نژادجثه‌ای متوسط وبدنی بلوکی داشته، رنگ صورت، گوشها و پاها سفید بوده و بدون شاخ می‌باشد. وزن بیده آن ۵/۴ تا ۹/۵ کیلوگرم است. راملدال در تلاقی با میشهای پشم ظریف مورد استفاده قرار گرفته و بره‌های سازگار با شرایط پرورش در مرتع را بوجود می‌آورد.

تارگی (Tar ghee)

منشأ تارگی آمریکا است. این نژاد حاصل تلاقی بین قوچ رامبویه با میشهای کاریدال – لینکلن-رامبویه می‌باشد.

این نژاد جثه‌ای متوسط، بدنی بلوکی با صورتی سفید رنگ داشته و بدون شاخ است. فاقد پشم در صورت بوده و وزن پشم چیده شده آن ۵/۴ تا ۴/۵ کیلوگرم در سال می‌باشد.

بدون دم (Tailless)

منشأ این نژاد آمریکا می‌باشد و از تلاقی گوسفند بدون دم سیبری با تعدادی از نژادهای اصلاح شده بوجود آمده‌است. هدف از این تلاقی اصلاح یک نژاد است که نیاز به قطع دم نداشته باشد. رنگ صورت، گوشها وپاها سفید می‌باشد. این نژاد بدون شاخ بوده و صورتشان بدون پشم است.

سوت دال (Southdaie)

منشأ این نژاد ایالات متحده آمریکا می‌باشد و از تلاقی بین نژادهای سات داون و کوریدال به وجود آمدهاست. هدف ازاین تلاقی تولید نژادهایی است که از نظر کیفیت پشم و گوشت مناسب باشند.

نژادهای پشم قالی

صورت سیاه‌ها اسکاتلند (Black-Faced Highland)

این نژاد از قدیمی‌ترین نژادهای منشأ شده در اسکاتلند است. اندازه این نژاد کوچک بوده و دارای پشم زبر و ضخیم در پوشش خارجی وظریف تر در پوشش داخلی می‌باشد. صورت و پاها سیاه بوده، قوچهای این نژاد بزرگ و میشهای آن کوچک جثه و کوتاه قد با شاخهای پیچیده می‌باشند. این نژاد توانایی زندگی در مناطق خشک با پوشش گیاهی اندک را دارا می‌باشد.

نژاد پوستی

قره گل (Karakul)

این نژاد از آسیا منشأ شده و یکی از قدیمی‌ترین نژادهای گوسفند در جهان است. قره گل جثه‌ای بزرگ و بدنی زاویه دار داشته، رنگ صورت، گوشها و پاها سیاه یا قهوه‌ای می‌باشد.

قوچهای این نژاد شاخدار و میشها بدون شاخ می‌باشند و بره‌هایی با لاشه ضعیف و فقیر تولید می‌کنند. پوست بره‌ها پس از به دنیا آمدن و چند روز بعد از آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. پشم در حیوان بالغ زبر و خشن است وبین ۲/۱۵ تا ۴/۲۵ سانتی‌متر طول دارد؛ در شمال شرق ایران نژاد آن به صورت پرانده وجود دارد.

نژادهای گوشتی

همچون گوسفند سنگسری که از حیث پرواری در گوسفندان ایرانی بی نظیر است و محصول گوشت تقریباً ٪۶۰ وزن گوسفند پیش از ذبح شدن است.

گوسفندان ایران

گوسفندان ایرانی از نظر پشم در گروه گوسفندان با پشم ضخیم یا قالی می‌باشند. همگی این گوسفندان دنبه دار می‌باشند به استثنای زل که دارای نیم دنبه یا بدون دنبه بوده و قره گل که دارای نیم دنبه‌است. لازم به ذکر است مهمترن تقسیم بندی گوسفندان در ایران در گذشته بر اساس مرغوبیت پشم بوده، ولی هم اکنون بیشتر به گوشت و تعداد زایش آن توجه می گردد و در بعضی مناطق ایران پشم چیده شده در صحرا رها می گردد.

گوسفندان ایرانی رنگهای مختلفی دارند از جمله می‌توان به سفید، سیاه، خرمایی، قهوه‌ای، نخودی و خاکستری اشاره کرد.

• آتابای
• افشاری یکی از بهترین نژادهای گوسفند ایران برای شیر و گوشت است، در حال حاضر دیگر این نژاد منشا خاصی ندارد و در تمام مناطق ایران در رنگ های قرمز - سرخ و سفید پرورش داده می شود.
• بلوچی
• بهمنئ
• تالشی
• ترک قشقایی
• لک قشقایی
• زل نژاد بدون دنبه ایران بوده و از لحاظ کیفیت گوشت بدلیل تقسیم مناسب چربی در سطح گوشت یکی از مرغوب ترین ها میباشد.
• زندی
• سنجابی
• سنگسری
• شال
• شاهرودی
• عربی
• فراهانی
• فشندی
• کبود شیراز
• کردی خراسانی
• کرمانی
• کلکویی
• لری
• لری بختیاری
• قره‌قل
• قزل
• نائینی
• مغانی
• مهربان

بهترین نژادها

بهترین نژادهای گوسفند عبارت‌اند از:

• نژاد رومانف که رکورد زایش تا 9 قلو در یک شکم را داراست.
• نژاد مهربان که دو قلو زایی در آن کم و بیش زیاد است
• نژاد مرینوس که دارای پشمهای لطیفی است.
• گوسفند قره‌گل که پشمهایش دارای جعد خاصی است.

استفاده

انسان‌ها از شیر و گوشت گوسفند استفاده می‌کنند و از این نظر گوسفند جانوری مفید برای انسان است. در مناطق بادیه نشین شیر گوسفند نوشیده می‌شود. پوستش برای کفش دوزی کاربرد دارد و پشمش برای ریسندگی و پارچه بافی کاربرد گسترده‌ای دارد. همچنین از فضولات گوسفند که پشکل نام دارد به‌عنوان کود کشاورزی استفاده می‌شود. جمعیت کل گوسفند و بز جهان در حدود دو میلیارد راس می باشد که نسبت گوسفند به بز در حدود سه به یک می باشد. بیشترین تعداد گوسفندان جهان به تعداد صد و پنجاه میلیون راس در استرالیا پرورش داده میشود، پس از آن چین با حدود صد و چهل میلیون راس، هند با حدود هشتاد میلیون راس و ایران با حدود شصت میلیون راس قرار دارند؛ کشورهای سودان، نیجریه، نیوزلند، انگلیس، پاکستان و اتیوپی در رده های بعدی قرار دارند.

جستارهای وابسته

• رومانف
• سوالدیل (گوسفند)
• گوسفند وحشی
• گوشت گوسفند
• ببعی

نگارخانه

• 

  ایمی (Amy) - میش رومانف - مزرعه های مدرن شیمرا - ایران

• 

  گوسفند در آرژانتین

• 

  گوسفند نژاد Racka

• 

  گله گوسفند

• 

  گله گسفند

• 

منابع

• بایری یار مهدی، ۱۳۸۶، اثرهمزمان سازی فحلی بر پارامترهای ژنتیکی وفنوتیپی بر صفات تولیدی وتولیدمثلی گوسفندان مغانی. پایاننامه کارشناسی ارشد، گروه علوم دامی، دانشگاه تبریز.
• معرفی مصور 27 نژاد شاخص گوسفندان بومی در ایران، آی تی پی نیوز.
• «منبع جعبه‌زیست» ‎(انگلیسی)‎. ویکی‌پدیای انگلیسی. بازبینی‌شده در ۲۱ نوامبر ۲۰۰۸.