کلیسای تادئوس مقدس: تفاوت میان نسخهها
FreshmanBot (بحث | مشارکتها) جز ←پیشینه تاریخی: اصلاح فاصله مجازی + اصلاح نویسه، replaced: مهمترین ← مهمترین با ویرایشگر خودکار فارسی |
برچسبها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
(۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
'''قره کلیسا''' یا '''کلیسای تادئوس مقدس''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]: Սուրբ Թադէոսի վանք - به [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] St. Thaddeus Monastery)، نام [[کلیسا]]یی تاریخی در [[ایران]] ، [[استان آذربایجان غربی]] است.<ref>[http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=EB5C263B-B982-4009-86D4-220662B8FE63 دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)،نویسنده: شاهن هوسپیان،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 46 - سال دوازدهم - زمستان 1387]</ref> |
'''قره کلیسا''' یا '''کلیسای تادئوس مقدس''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]: Սուրբ Թադէոսի վանք - به [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] St. Thaddeus Monastery)، نام [[کلیسا]]یی تاریخی در [[ایران]] ، [[استان آذربایجان غربی]] است.<ref>[http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=EB5C263B-B982-4009-86D4-220662B8FE63 دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)،نویسنده: شاهن هوسپیان،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 46 - سال دوازدهم - زمستان 1387]</ref> |
||
این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال |
این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر [[شوط ]] در کنار روستایی به همین نام واقع شدهاست. قره کلیسا در تاریخ [[۷ ژوئیه]] [[۲۰۰۸ (میلادی)|۲۰۰۸]]، در فهرست [[میراث جهانی یونسکو]] به ثبت رسید.<ref>[http://www.irandeserts.com/content/درگاه_کویر/معماری_و_بناها/آثار_ثبت_شده_ایران_در_یونسکو/قره_کلیسا،_ماکو.htm معماری و بناها،قره کلیسا]</ref> |
||
== نام کلیسا در گذشته و حال == |
== نام کلیسا در گذشته و حال == |
||
خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
== مکان کلیسا == |
== مکان کلیسا == |
||
این کلیسا در شمال غرب [[ایران]] در [[استان آذربایجان غربی]] |
این کلیسا در شمال غرب [[ایران]] در [[استان آذربایجان غربی]] در [[منطقه آزاد تجاری-صنعتی ماکو ]] و در روستای قره کلیسا در ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر [[شوط]] و در مسیر جاده فرعی شوط-چالدران قرار دارد.<ref name="ReferenceA"/> |
||
{{wide image|Armenian Monastery of Saint Thaddeus - panorama.jpg|800px|{{وسطچین}}قره کلیسا{{پایان}}}} |
{{wide image|Armenian Monastery of Saint Thaddeus - panorama.jpg|800px|{{وسطچین}}قره کلیسا{{پایان}}}} |
||
خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
== نوع محل قره کلیسا == |
== نوع محل قره کلیسا == |
||
این کلیسا در منطقه کوهستانی |
این کلیسا در منطقه کوهستانی ماکو که مرتفعترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در بلندی کم ارتفاعی واقع است (دامنه کوه) و از طرف مشرق بر دره کم عمقی که در آن نیز رودی جاری است مشرف است. این کلیسا در سطحی به مساحت ۱۵۰×۲۰۰ متر ساخته شدهاست و با دیوارهای بلند و با [[برج (ساختمان)|برج]]، [[بارو]] محصور گشته و شباهت بسیاری به کلیسای اچمیادزین دارد.<ref name="ReferenceA"/> |
||
== بازسازی == |
== بازسازی == |
نسخهٔ ۱۳ نوامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۴:۵۴
میراث جهانی یونسکو | |
---|---|
![]() شهر باستانی پترا | |
مکان | ![]() |
معیار ثبت | فرهنگی: i, iii, iv |
شمارهٔ ثبت | ۱۲۶۲ |
تاریخ ثبت | ۲۰۰۸ (طی نشست سیودوم) |
اطلاعات ثبت ملی | |
شماره ثبت ملی | ۴۰۵ |
تاریخ ثبت ملی | ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ |
دیرینگی | دوره صفوی |
قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس (به ارمنی: Սուրբ Թադէոսի վանք - به انگلیسی St. Thaddeus Monastery)، نام کلیسایی تاریخی در ایران ، استان آذربایجان غربی است.[۱]
این کلیسا در۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر شوط در کنار روستایی به همین نام واقع شدهاست. قره کلیسا در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۰۸، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.[۲]
نام کلیسا در گذشته و حال
دربارهٔ نام کلیسا و ریشه نام آن نظرات مختلفی ارائه میشود.
این کلیسا در زبان ارمنی سورپ تادئوسی وانک به لاتین (Surb Tadeosi vank) یعنی کلیسای مقدس تادئوس نامیده میشد.
- (کلیسای تادئوس مقدس) یکی از حواریون مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقهٔ جنوب فلات ارمنستان آمدند. در ۶۶ میلادی، تادئوس مقدس به همراه ساندوخت، دختر پادشاه و تنی چند، که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور پادشاه وقت ارمنستان دستگیر شدند و پس از شکنجه به شهادت رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد.[۳]
- کارا در زبان آذری که مردم آذربایجان قبل از استیلای تُرکان به آن تکلم میکردند و شاخهای از زبانهای تاتی و هرزنی [horzeni] که منشعب از زبان پهلوی است معنای بزرگ و جامع میدهد. اما از سده هشتم هجری «کارا» تبدیل به «قره» شده و بنای مذکور را قره کلیسا نامیدند که درست نیست و صحیح آن «کارا کلیسا» است.[۴]
- بررسی ریشهشناسی واژهٔ (کارا) این پرسش را پاسخ میدهد. هم (کارا) و هم (قره) درستاند. هر دو به معنی «گران و سنگین و بزرگ و ارجدار (مهم)» میباشند. هر دو واژه ایرانی بوده و هر دو از ریشهٔ زبانهای هندواروپایی شکافتهاند.[۵]
مورخان سدهٔ هشتم هجری به بعد گاهی به مناسبتی یادی از کلیسای تادئوس کردهاند و آن را «قرا کلیسا» نامیدهاند. چون قسمت خاوری بنای کلیسا با سنگ سیاه ساخته شدهاست.
- برخی بر این پندارند که معنی قرا کلیسا، کلیسای سیاه است (قرا در زبان ترکی به معنی سیاه است). ولی باید به این نکته تاریخی توجه داشت که زبان مردم آذربایجان تا قبل از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری (زبان باستانی آذربایجان) بودهاست. بدون تردید در ادوار پیش از سده هشتم هجری قمری «کلیسای تادئوس» نامی دیگر هم داشتهاست. در گویشهای تاتی و «هرزنی» که از زبان آذری میباشند واژههای (کله) یا (کالا) به معنی بزرگ است. (قرا) در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» یا «کالا کلیسا» بودهاست. این مطلب از آنجا تأیید میشود که ارمنیان به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» میگویند. وانک تادئوس همانند سایر وانکهای ارمنیان، محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش نویسان، فلاسفه و مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار میگرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» بهطور کامل مطابقت دارد؛ و هماکنون نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است.[۶]
مکان کلیسا
این کلیسا در شمال غرب ایران در استان آذربایجان غربی در منطقه آزاد تجاری-صنعتی ماکو و در روستای قره کلیسا در ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر شوط و در مسیر جاده فرعی شوط-چالدران قرار دارد.[۶]
آدرس جغرافیایی قره کلیسا
قره کلیسا در ۴۶ درجه و ۳۳ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۹ درجه و ۶ دقیقه عرض جغرافیایی نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد.
پیشینه پژوهشی محوطه
این کلیسا در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ خورشیدی به شماره ۴۰۵ ثبت ملی گردیده و همچنین در تاریخ ۱۷ تیر ماه ۱۳۸۷ خورشیدی برابر با ۷ ژوئیه ۲۰۰۸ میلادی، طی نشست سی دوم، مجموعه کلیساهای «قره کلیسا یا سنت تادئوس» ،کلیسای سن استپانوس و کلیسای زور زور به عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. بنا به تحقیق «دکتر ولفرم کلایس» معاون «مؤسسه باستانشناسی آلمان» در ایران (تهران) این حومه دارای یک دریاچه مصنوعی و چراگاه حیوانات و کارگاههای مختلف برای تهیه مواد غذایی و غیره بودهاست.[۶]
پیشینه تاریخی
تاریخ ساخت این کلیسا بنا به روایت موسس خورناتسی مورخ مشهور ارمنیان به اوایل دوره مسیحیت برمی گردد. بدین ترتیب که کلیسای مورد نظر بر روی آرامگاه تادئوس مقدس که از مبشران دین مسیحیت بود بنا شدهاست. بنای اولیهٔ آن به اوایل سده چهارم بازمیگردد و از ابتدا یکی از زیارتگاههای مهم ارمنیان بودهاست. از جزئیات معماری این کلیسا، که به دست گریگور روشنگر ساخته شده، اطلاعی در دست نیست، اما در خصوص بنای کلیسا یکی از یاران وی و اولین اسقف کلیسای کاراپت مقدس، به نام زنون گلاک در کتاب «تاریخ دارون»، به این موضوع اشاره کردهاست. از سده نهم میلادی به بعد روایتهای بسیاری از مورخان ارمنی در مورد وقایع مربوط به کلیسای تادئوس مقدس به جا مانده، از جمله تووما آرتسرونی، در خصوص این دیر نوشته:
شاهزاده تادئوس نامهای خدمت اسقف خاندان آمادونی فرستاد که در آرامگاه تادئوس قدیس در آرتاز (نام ارمنی شهرستان ماکوی فعلی) مینشست
این مطلب بیانگر دو واقعیت است:اول اینکه به جای کلیسای کوچکی که در سده چهارم میلادی بنا شده بود صومعهای با امکانات وسیع برای اقامت اسقف و راهبان در این محل وجود داشته که شاید طی سده نهم یا سده میلادی آن را بنا کرده بودند و دوم اینکه صومعه اسقف نشین بوده که این مطلب نیز گواه بر اهمیت آن است. از سال ۱۲۴۳ میلادی نام «کلیسای تادئوس مقدس» متناوب در آثار و کتب مختلف، به ویژه مجامع مذهبی ارمنیان به چشم میخورد.
در طول سالیان دراز این کلیسا بارها از سوی صاحبان قدرت غارت شده و نیز به سبب بلایای طبیعی چون زلزله، آسیب فراوانی دیدهاست. کلیسای تادئوس از دو بخش قدیمی سیاه رنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شدهاست که هر یک تاریخچهای دارند. نخستین بار هنگام حمله چنگیزخان مغول بخش وسیعی از قره کلیسا تخریب شده اما در زمان حکومت هولاکوخان این کلیسا به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت گردید. همچنین بر مبنای کتیبهای که در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا موجود است، در سده ۱۴ میلادی (سال ۱۳۹۱ میلادی) زلزله مهیبی بنای این کلیسا را تخریب میکند و بنای موجود توسط «اسقف زاکاریا» دو تن از برادران او به نامهای پطروس و «سرکیس» در دوره زمانی ۱۰ ساله تعمیر و بازسازی شده و در سال ۱۴۰۱ میلادی بار دیگر درهای کلیسا به روی زائرین گشوده میشود. همچنین کلیسا در سال ۱۶۹۱ میلادی با سنگهای سیاه و در سال ۱۸۱۰ میلادی به دستور «سیمون بزنونی» اسقف ماکو با سنگهای سفید بازسازی گردید.
سیمون بزنونی دستور داد تخته سنگهایی از مرمر سفید از منطقه «قرخ بولاغ» و «شاورشان» (ماکو) به محل کلیسا حمل کنند و در ضلع باختری کلیسای کهن به بازسازی کلیسای قدیمی بپردازند. ساختمان جدیدتر کلیسا در دوران قاجار به فرمان عباس میرزای ولیعهد به بخش قدیمی تر الحاق میگردد. کلیسای جدید با سنگهای سفید و حجاریهایی بی نظیر، الهام گرفته از کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان که مهمترین و اولین کلیسای ارمنیان میباشد تزیین شدهاست. هر چند مراحل ساختن این کلیسا به علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.[۷]
توصیف قره کلیسا
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Ghare_Kelisa.jpg/285px-Ghare_Kelisa.jpg)
سیاه کلیسا یا قره کلیسا ویژگیهای منحصر به فردی دارد. تکنیک و حجم پردازی در بنای سیاه کلیسا یا قره کلیسا در نوبه خود از کم نظیرترین پرداختهای هنرهای تجسمی است. با توجه به ویژگیهای معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیدهبانی به شکل یک قوس قرار گرفتهاست.
کلیسای جامع تادئوس مقدس شامل مجموعهای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق میباشد که به راهبان، طلبهها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشتهاست. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاقها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصار خانه، دخمهای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی میباشد. همچنین اگر به مقطع کلیسای تادئوس نظری بیفکنیم، تمام بنا به صورت یک ساختمان واحد دیده میشود. برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله ۱۳۹۱ میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاقهای جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک است.
همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت»، که به سبب عقیده اش به مسیحیت جان باخت که بر بالای تپهای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجستههای فراوانی بر روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بستهاند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگهای مرمر سیاه و سفید به شکل زیبا تزیین شدهاست. در محوطه داخلی کلیسا در روی دیوار محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.
قسمتهای کلیسا: ۱- کلیسای اصلی ۲- برج ناقوس ۳- ورودی ۴- برج ۵- حیاط شرقی ۶- حیاط غربی ۷- انبار[۷]
کاربری قره کلیسا
این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته میشود. گفتنی است ارمنیهای ایران هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه (تاریخ مراسم هر ساله متغیر است، این مراسم در سال ۱۳۹۴ در ۲۷ تیر برگزار خواهد شد) که مصادف با قتل تادئوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی برپا میدارند. این مراسم با حضور ارمنیان و تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران برگزار میشود.
وضعیت موجودی کلیسا :این کلیسا به غیر از مراسمی که ارمنیان هر سال در آن برگزار میکنند، همه روزه پذیرای مسافران، گردشگران و بازدیدکننده گان داخلی و خارجی میباشد و به جهت برگزاری مراسم ارمنیان در آن از سوی سازمان میراث فرهنگی تمهیداتی جهت جلوگیری از تخریب و حفظ و نگهداری بنا و همچنین رفاه حال مسافران اندیشیده شدهاست.
شامل: «بلیط فروشی، نگهبانی دفتر فنی، مهمانسرا، دفتر اسقف خلیفه گری ارمنیها، آشپزخانه، مکانی برای عرضه هدایا»[۶]
تاریخچه قره کلیسا
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/Saint_Thaddeus_Monastery_By_Amir.jpg/220px-Saint_Thaddeus_Monastery_By_Amir.jpg)
در سال ۶۴۴ یا ۶۴۵ هجری قمری تجدید بنا شد. فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان بر روی سردر آن دیده میشود. عباس میرزا ولیعهد فتحعلیشاه نیز تزئیناتی بر آن افزودهاست.
سیاه کلیسا یا قره کلیسا، مزار تادئوس مقدس یکی از حواریون عیسی مسیح است. به استناد منابع تاریخی بخشی از ارمنیان پیرو دین زرتشت بودهاند و بخشی نیز آئین مهرپرستی داشتهاند. برای نخستین بار در سال ۴۳ میلادی دو نفر از حواریون به نامهای تادئوس قدیس و بارتلمئوس قدیس از شمال بینالنهرین گذشته و برای رساندن پیام مسیح وارد این مناطق میشوند.
«تادئوس مقدس» که یکی از حواریون عیسی مسیح و از بنیانگذاران کلیسای حواری ارمنی است، در سال ۶۶ میلادی بخاطر بشارت مسیحیت به قتل رسید. مقبره وی در سیاه کلیسا یا قره کلیسا قرار دارد و به صورت یکی از زیارتگاههای مهم ارمنیان از آن یاد میشود. در داخل این کلیسا دالانهایی تعبیه شدهاند که برای آذوقه سربازان و افراد کلیسا بودهاست. هر ساله در سوم مرداد مسیحیان زیادی جهت انجام مراسم خاص این روز از سراسر جهان به آن سفر میکنند و در اطراف کلیسا چادر زده و اقامت میکنند. سر کشیک کلیسای تبریز، امین مسیحیان خارجی میباشد که همه ساله مبالغی جمعآوری و در اختیار او گذاشته میشود. تا صرف این بنا و مسیحیان ایران شود.[۸][۹]
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2a/Zakariya_church-West_Azerbaijan_001.jpg/250px-Zakariya_church-West_Azerbaijan_001.jpg)
نوع محل قره کلیسا
این کلیسا در منطقه کوهستانی ماکو که مرتفعترین منطقه استان آذربایجان غربی است قرار دارد. ساختمان کلیسا در بلندی کم ارتفاعی واقع است (دامنه کوه) و از طرف مشرق بر دره کم عمقی که در آن نیز رودی جاری است مشرف است. این کلیسا در سطحی به مساحت ۱۵۰×۲۰۰ متر ساخته شدهاست و با دیوارهای بلند و با برج، بارو محصور گشته و شباهت بسیاری به کلیسای اچمیادزین دارد.[۶]
بازسازی
کلیسای تادئوس در طی سالیان، چندین بار بازسازی شدهاست. صومعه «زاکاریای مقدس» در نزدیکی کلیسا قرار دارد در تجدید بنای آن نقش اساسی داشتهاست.
نگارخانه
-
نقشه منطقه موقعیت صومعه را نشان میدهد
-
نمای داخلی
جستارهای وابسته
منابع
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png)
- کتاب کلیساهای ارامنه ایران، نویسنده:لینا ملکمیان، چاپ دوم، زمستان۱۳۸۰ دفتر پژوهشهای فرهنگی
- کتاب ارمنیان ایران، آندرانیک هوویان، مرکز بینالمللی تمدنها با همکاری انتشارات هرمس ۱۳۸۰، شابک ۲-۰۰۷-۳۶۳-۹۶۴. (صفحه ۱۱۲ تا ۱۳۱ کلیساهای ارمنیان در ایران)
- تارنمای کویرها و بیابانهای ایران،معماری و بناها،قره کلیسا، ماکو
- کلیساهای ارمنیان ایران، نویسنده:آندرانیک هویان، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، معاونت معرفی و آموزش اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی ۱۳۸۲
- پژوهشهای باستانشناسی و باستان ژئوفیزیکی در قره کلیسا،نویسنده: بهروز خان محمدی،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۶۰ - سال شانزدهم - تابستان ۱۳۹۱
- دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)،نویسنده: شاهن هوسپیان،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۴۶ - سال دوازدهم - زمستان ۱۳۸۷
- کارا کلیسا یا قره کلیسا، بررسی ریشهشناسی،نویسنده: پزشک جامی شکیبی گیلانی،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۳۱ - سال نهم - بهار ۱۳۸۴
- کارا کلیسا یا دیرقلعهٔ تادئوس قدیس،نویسنده: گلناز عدل،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۲۹ - سال هشتم - پاییز ۱۳۸۳
- شصتمین سالگرد زیارت سالانهٔ کلیسای تادئوس مقدس (کارا کلیسا)،نویسنده: ریتا ظریف نیا،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره ۶۸ - سال هجدهم - تابستان ۱۳۹۳
پانویس
- ↑ دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)،نویسنده: شاهن هوسپیان،فصلنامه فرهنگی پیمان - شماره 46 - سال دوازدهم - زمستان 1387
- ↑ معماری و بناها،قره کلیسا
- ↑ دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا)، نویسنده: شاهن هوسپیان
- ↑ کارا کلیسا یا دیرقلعهٔ تادئوس قدیس، نویسنده: گلناز عدل
- ↑ کارا کلیسا یا قره کلیسا، بررسی ریشهشناسی، نویسنده: پزشک جامی شکیبی گیلانی
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ قربانی، حافظ. ماکو و چالدران در آیینه تاریخ.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ قربانی، حافظ. ماکو و چالدران در آیینه تاریخ.
- ↑ ثبت نهمین اثر جهانی ایران در یونسکو (رادیو فردا)
- ↑ دِیر تادئوس مقدس (قره کلیسا) - فصلنامه فرهنگی پیمان
- آثار دوره صفویان در شهرستان چالدران
- بناهای تاریخی استان آذربایجان غربی
- تاریخ استان آذربایجان غربی
- جاذبههای گردشگری استان آذربایجان غربی
- ساختمانها و سازهها در استان آذربایجان غربی
- ساختمانها و سازههای کاملشده در ۱۳۲۹ (میلادی)
- صومعههای ارمنی کلیسای حواری ارمنی در ایران
- صومعههای حواری ارمنی
- صومعههای مسیحی بنیانگذاریشده در سده ۱۴ (میلادی)
- کلیساهای ارمنی در ایران
- کلیساهای تاریخی شهرستان چالدران
- کلیساهای کلیسای حواری ارمنی در ایران
- معماری دهه ۱۳۲۰ (میلادی)
- میراث جهانی یونسکو در ایران
- واسپوراکان