کاروانسراهای ایرانی
| میراث جهانی یونسکو | |
|---|---|
 | |
| مکان | ایران  |
| معیار ثبت | فرهنگی: (ii), (iii) |
| شمارهٔ ثبت | ۱۶۶۸ |
| تاریخ ثبت | ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ (طی نشست ۴۵) |
کاروانسراهای ایرانی (به انگلیسی: The Persian Caravanserai) عبارت است از ۵۴ کاروانسرا در ۲۴ استان کشور ایران که ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در جریان چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین و هفتمین اثر جهانی ایران شناخته می‌گردد.[۱][۲]
کاروانسراهای ایرانی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی متعلق به دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار هستند و عبارتند از: دیر گچین، قلعه سنگی، رباط شرف، سنگی انجیره، جمال‌آباد، عباس‌آباد تایباد، فخر داوود، شیخعلی‌خان، مرنجاب، امین‌آباد، گبرآباد قمصر، کوهپایه، گز، مهیار، مزینان، ایزدخواست، فخرآباد، سرایان، قصر بهرام، سنگی آهوان، آجری آهوان، میامی، عباس‌آباد تایباد، میاندشت، زین‌الدین، میبد، فرسفج، خواجه‌نظر، دهدشت، بیستون، گنجعلی‌خان، گویچه‌بیل، شاه‌عباسی خوی، صائین، تی تی، باغ شیخ، زعفرانیه، رباط مهر، ینگه‌امام، بستک، برازجان، آجری انجیره، افضل، نیستانک، چاه کوران، چمشک، رشتی، خرانق، تاج‌آباد، رباط ده محمد، خان، چهل‌پایه، سعدالسلطنه و رباط قلی[۱][۳][۴]
پیشینه و کارکرد[ویرایش]
کاروانسراهای ایران از دوران باستان نقش استراحت‌گاهی در کناره راه‌ها برای مسافران ایفا کرده و برای کاروان‌ها، زائران و مسافران سرپناه، غذا و آب فراهم می‌کردند.[۱] این کاروانسراها محلی برای تبادل ارزش‌های انسانی بوده و در طول تاریخ کاروانیان مختلف در این محل به تبادل افکار، فرهنگ‌ها و ارزش‌های انسانی می‌پرداختند و کاروانسرا از این جهت اهمیت بسیاری داشته‌است.[۵] این کاروانسراها مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بوده‌اند، به گونه‌ای که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید.[۶]
آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته، کاروانسراها را هم‌قدمت تاریخ تجارت می‌داند و معتقد است کاروانسراها در وحدت و رفاه ایران مؤثر بودند و به همین جهت شاه عباس صفوی تشویق شده تا ساخت کاروانسراها در سراسر ایران را رونق دهد. به گفته پوپ، برحسب یک توافق عمومی تمام کاروانسراهای زیبا به شاه عباس نسبت داده شده اما ساخت کاروانسرا از قدیم رونق داشته و در طول تاریخ ایران ادامه پیدا کرده‌است.[۷]
گفته می‌شود زمانی در امتداد شاهراه‌های ایران ۱۰۰۰ کاروانسرا (در هر ۳۶ کیلومتر یک کاروانسرا) وجود داشته‌است تا رفت‌وآمد و تجارت بین شهرها و حتی بین کشورها را رونق ببخشد. هرچند حالا تعداد کمتری از کاروانسراها باقی مانده اما همچنان صدها کاروانسرا در سراسر ایران وجود دارد و حدود ۷۰۰ کاروانسرا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.[۸] ایران تنها در مسیرهای تجاری تاریخی خود از جمله جاده ابریشم که آسیا و اروپا را به هم متصل می‌کند، بیش از ۲۰۰ کاروانسرا دارد.[۱]
معماری[ویرایش]
معماری کاروانسراهای ایرانی متناسب با استفاده از آن بوده و سازندگان تلاش می‌کردند تا بیشترین سودمندی را در ساخت سازه لحاظ کرده و با کمترین سازه، بیشترین استفاده از فضا را داشته باشند. در میان چند صد کاروانسرای موجود در ایران، هیچ دو کاروانسرایی پلان‌های مشابه یکدیگر ندارند و حتی دو کاروانسرای پشت سر هم در یک مسیر کاروانی نیز مانند هم نیستند. آرتور پوپ، کاروانسراهای ایران را یکی از پیروزی‌های بزرگ معماری ایران توصیف می‌کند و معتقد است هیچ جای دیگر جز کاروانسرا نمی‌توانیم هماهنگی کامل‌تری در عملکرد و ساختار پیدا کنیم.[۹]
بیشترین نوع پلان معماری استفاده‌شده در ساخت کاروانسراهای ایرانی، پلان‌های چهارگوشه و دارای حیاط مرکزی است. در این نوع پلان، کاروانسراها در ظاهر به یکدیگر شبیه هستند؛ اما در جزئیات، معماری و چینش فضاها با یکدیگر تفاوت‌های زیادی دارند. معماری حیاط مرکزی نیز به این دلیل رونق داشته که در شرایط بد آب‌وهوایی این شکل از معماری درون‌گرا کارکرد بهتری داشته‌است. در این نوع معماری، اطراف حیاط حجره‌ها و شاه‌نشین‌ها قرار داشتند و در پشت حجره‌ها، به صورت طولی و دالانی، شترخوان قرار داشته که ورودی و شکل آن بسته به هر کاروانسرا متفاوت بوده‌است.
_%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D8%AF.jpg)
هرچند معماری عمده کاروانسراها به شکل حیاط مرکزی بوده؛ اما این شکل نیز فرم‌های مختلفی داشته‌است؛ برای نمونه برخی کاروانسراها مانند کاروانسرای امین‌آباد معماری هشت‌ضلعی یا در مناطق سردسیر کاروانسرای سرپوشیده نیز مرسوم بوده‌است؛ مانند کاروانسرای خوی. فرم دایره‌ای نیز در برخی کاروانسراها استفاده شده؛ مانند کاروانسرای زین‌الدین در یزد و همچنین فرم هشت‌ضلعی نامنتظم مانند کاروانسرای سنگی انجیره. کاروانسراهای داخل بافت شهری مانند کاروانسرای سعدالسلطنه در قزوین و کاروانسرای افضل در شوشتر نیز با وجود حیاط‌های مستطیل، فرم ارگانیک خود را دارند.[۱۰]
از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده‌است.[۱۱]
ثبت جهانی[ویرایش]
.jpg)
در چهل و پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو که در شهریور ۱۴۰۲ در شهر ریاض عربستان سعودی برگزار شد، پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۴ استان مورد بررسی قرار گرفت.
به دنبال گزارش مثبت نماینده ایکوموس (کنوانسیون میراث جهانی) دربارهٔ وضعیت مرمت و نگهداری و ارزش تاریخی این کاروانسراها و اظهارات نمایندگان برخی کشورها در موافقت با این پرونده، و پس از حذف دو کاروانسرای صفوی در آذربایجان شرقی (کاروانسرای یام) و اصفهان (کاروانسرای عباسی) و با انجام اصلاحاتی در بخش‌ها و بندهایی از آن، سرانجام در مجموع ۵۴ کاروانسرا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد. به دلیل بازسازی دو کاروانسرای یام و عباسی (مادرشاه) اصفهان با مصالح جدید، یونسکو اصالت این بنا را قانع‌کننده ندانست و این دو کاروانسرا که به هتل تبدیل شده‌اند، از فهرست پیشنهادی ایران حذف شدند.[۱۲][۱۳] نماینده وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران در اجلاس یونسکو توضیح داد که ایران پرونده ۵۶ کاروانسرا را ارائه کرده، در حالی که بیش از ۷۰۰ کاروانسرا را ثبت ملی کرده‌است. به گفته وی، ایران چند معیار را برای انتخاب این ۵۴ کاروانسرا از جمله معماری و دوره‌های تاریخی درنظر گرفته‌است و این آمادگی را دارد که دو کاروانسرا را به پیشنهاد ایکوموس حذف و در آینده آنها را به این پرونده الحاق کند.[۱۴]
معیارها[ویرایش]
در پرونده مربوط به کاروانسراهای ایران در یونسکو تأکید شده‌است که کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده‌اند. کاروانسراهای ثبت‌شده با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند که دربارهٔ ویژگی آنها در پرونده موجود در یونسکو آمده‌است که هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.[۱۵]
از نظر قدمت، کاروانسراهای ثبت‌شده متعلق به دوره ساسانی تا قاجار هستند ولی به دلیل رونق ساخت کاروانسراها در دوره صفوی، تعداد آثار ثبت‌شده آن دوره بیشتر از دیگر دوره‌های تاریخی است. سه کاروانسرا از این مجموعه دارای پیشینه ساسانی هستند:کاروانسرای پرند تهران که مربوط به اواخر دوره ساسانی است، کاروانسرای نوشیروان سمنان که به نظر باستان‌شناسان احتمالاً پیشینه ساسانی دارد و کاروانسرای دیر گچین قم که به استناد منابع مختلف پیشینه ساسانی دارد؛ هرچند که ساختمان فعلی این کاروانسرا مربوط به دوره صفوی است. کاروانسراهای جدیدتر شامل سعدالسلطنه، بستک و فخرآباد است که در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست جهانی قرار گرفته‌اند.[۱۶]
علاوه بر قدمت تاریخی و تنوع طرح و پلان کاروانسراها، یکی از مهم‌ترین معیارهای انتخاب آنها وضعیت مرمت، نگهداری و حفظ اصالت آنها بوده‌است. محل قرارگیری و تنوع اقلیمی، معیار دیگری است که در انتخاب کاروانسراها برای ثبت جهانی مدنظر قرار گرفته‌است. از اقلیم‌های کوهستانی، جلگه‌ای، دشت و کویر و همه نقاط ایران، کاروانسراهایی در این پرونده وجود دارد.[۱۷]
پیامدها[ویرایش]
تا پیش از ثبت جهانی کاروانسراها، ایران ۲۶ پرونده و حدود ۵۰ اثر و پهنه منفرد را به ثبت جهانی رسانده بود که با ثبت ۵۴ کاروانسرا در قالب پرونده زنجیره‌ای کاروانسراهای ایرانی، تعداد پرونده‌های ثبت جهانی ایران به ۲۷ پرونده و تعداد آثار منفرد ثبت‌شده دو برابر و بالغ بر ۱۰۰ اثر شد. پرونده ثبت جهانی زنجیره‌ای کاروانسراهای ایرانی یکی از بزرگ‌ترین پرونده‌های ثبت جهانی در عرصه ملی و بین‌المللی از نظر گستردگی تعداد آثار منفرد (۵۴ اثر در قالب یک پرونده) در تاریخ شش دهه‌ای ثبت‌های جهانی پس از کنوانسیون ۱۹۷۲ در یونسکو به‌شمار می‌رود.[۱۸]
همچنین یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران، توزیع آثار ثبت جهانی در ایران بود و این پرونده ۲۴ استان ایران را صاحب اثر جهانی کرد. استان‌هایی مانند البرز، هرمزگان، بوشهر، خراسان شمالی، کهگیلویه و بویراحمد و قزوین پیش از کاروانسراها اثر ثبت جهانی نداشتند و به واسطه این پرونده دارای یک کاروانسرای ثبت جهانی شدند. بااین‌حال هفت استان گلستان، مازندران، زنجان، کردستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان از حضور در این پرونده بازماندند. دلیل این موضوع، نبودن کاروانسرای واجد ارزش ثبت جهانی یا تخریب آنها در این استان‌ها بوده‌است.[۱۹]
فهرست[ویرایش]
فهرست زیر۵۴ کاروانسرا و رباطی هستند که در پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.[۲۰][۲۱]
روی نقشه[ویرایش]
 |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ کاروانسراهای ایرانی موجود است. |
جستارهای وابسته[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ «یونسکو کاروانسراهای ایران را به فهرست میراث جهانی اضافه کرد». رادیو فردا. ۲۷ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳.
- ↑ «ویدیو/ «کاروانسراهای ایرانی» رای آوردند، «دیزمار» رد شد». ایسنا. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳.
- ↑ «ویدیو/ «کاروانسراهای ایرانی» رای آوردند، «دیزمار» رد شد». ایسنا. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳.
- ↑ «کاروانسرای بستک در مجموعه کاروانسراهای ایران ثبت جهانی شد». اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی استان هرمزگان. ۲۷ شهریور ۱۴۰۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «ثبت جهانی «گنجعلی‌خان» و «چاه کوران» استان کرمان». روزنامه جهان صنعت. ۲۸ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «ثبت جهانی «گنجعلی‌خان» و «چاه کوران» استان کرمان». روزنامه جهان صنعت. ۲۸ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «۵۴ کاروانسرای ایرانی جهانی شدند؛ حذف ۲ کاروانسرا از پرونده». خبرگزاری مهر. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «۵۴ کاروانسرای ایران ثبت جهانی شد». ایسنا. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «54 کاروانسرای ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شدند، مسوولیت دوچندان بعد از ثبت جهانی». ایسنا. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۳۰ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «رشد ۲ برابری آثار ثبت جهانی ایران با ثبت کاروانسراها». خبرگزاری میراث آریا. ۲۷ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۲۷ شهریور ۱۴۰۲.
- ↑ «کاروانسرا؛ پیروزی بزرگ معماری ایران». شرق. ۵ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۱ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ «The Persian Caravanserai». یونسکو. دریافت‌شده در ۲ مهر ۱۴۰۲.
- ↑ ««کاروانسراهای ایران» ثبت جهانی شد/ درج ۵۴ کاروانسرا از ۲۴ استان در فهرست یونسکو». ایرنا. ۲۶ شهریور ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳.
پیوند به بیرون[ویرایش]
|  | |