ملا هادی سبزواری

حاج ملا هادی سبزواری
زادروز	۱۲۱۲ هجری/۱۷۹۷ -میلادی در سبزوار
درگذشت	۱۲۸۹ هجری / ۱۸۷۳ -میلادی در سبزوار
تبار	ایرانی
پیشه	علوم اسلامی و فلسفه اسلامی و فقه و علم بدیع
سال‌های فعالیت	سده سیزدهم هجری
تأثیرگذاران	ملاصدرا سهروردی نصیرالدین طوسی ابن عربی ابن سینا
تأثیرپذیرفتگان	دوره‌ای ۲۰ ساله بر فلسفه اسلامی و حدود ۱۰هزار شاگرد
مذهب	شیعه

هادی سبزواری (۱۲۱۲–۱۲۸۹ هجری قمری) دانشمند علوم اسلامی و فیلسوف معروف و عارف کامل و شاعر و فقیه ایرانی است. ملا هادی غزل‌های حکمی و عرفانی سروده‌است و در شعر «اسرار» تخلص می‌کرد. و مجموعه ای از منطق، الهیات و طبیعیات و علم النفس را به صورت منظوم فراهم آورده و آن را شرح کرده‌است. این کتاب شرح المنظومه نام گرفته‌است.

زندگی

او در سال ۱۲۱۲ هجری معادل ۱۷۹۷ میلادی در شهر سبزوار به دنیا آمد. پدرش حاج میرزا مهدی سبزواری یکی از دانشمندان علوم اسلامی بود. هادی پس از فراگیری علوم مقدماتی، برای تکمیل درس به مشهد رفت. پس از آن برای تحصیل عرفان و فلسفه راهی اصفهان شد و در جلسات درس استادانی از جمله: ملا حسین سبزواری، علامه محمد ابراهیم کلباسی، آقا شیخ محمدتقی رازی، ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی و ملا اسماعیل کوشکی حاضر شد. ملا هادی در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد. وی در ده سالگی پدرش را از دست داد.

تأیید عکاسی از سوی مذهب در ایران

آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری در شب

در زمان حیات ملا هادی، نام او به عنوان مهم‌ترین دانشمند اسلامی زمان خودش، مطرح بود.

دوره زندگی ملا هادی با ورود دوربین عکاسی به ایران و حکومت ناصرالدین شاه قاجار همزمان بود.
به دستور شاه، شخصی به نام آقا رضا خان اقبال‌السلطنه در سفر خراسان، مأمور شده تا از فیلسوف ایرانی یعنی حکیم سبزواری در منزلش عکاسی کند.
آقا رضا عکاس‌باشی نخستین عکاس حرفه‌ای ایران و پیش‌خدمت خاصه (آجودان مخصوص ناصرالدین‌شاه)، حسب‌الامر عکسی از ملاهادی برداشت و چون ملاهادی تا این وقت، عمل عکاسی را ندیده بود و همچنین آن را مخالف قانون و براهین علمیه حکمای سلف می‌دید، به همین دلیل معتقد بود که چنین چیزی امکان ندارد، لذا پس از پایان عکاسی، و دیدن تصویر خودش، بسیار متعجب شد و نهایتاً این موضوع را تأیید نمود.
عکاسان ایرانی اکثر روحانیون را در محل تدریس و زندگی شان عکاسی کرده‌اند.
می‌توان تصاویر این گروه را گواهی برای تأیید عکاسی از سوی رهبران مذهبی در ایران دانست.

استادان

• شیخ محمدتقی رازی
• علامه محمد ابراهیم کلباسی
• حاج ملا اسماعیل درب کوشکی

شاگردان

از جمله شاگردان برجسته حکیم سبزواری می‌توان به افراد زیر اشاره نمود:

• محمدکاظم خراسانی (مشهور به آخوند خراسانی) صاحب کفایه الاصول
• شیخ مرتضی انصاری (مشهور به شیخ اعظم) صاحب رسائل و مکاسب
• میرزا حسین علوی مجتهد سبزواری (مشهور به حاجی بزرگ)
• ملا محمد کاظم سبزواری
• ملا حسینقلی همدانی (عالم وعارف بزرگ شیعه)
• میرزا موسی فقیه سبزواری
• میرزا اسدالله سبزواری (استاد ادوارد براون)
• آخوند ملا محمد حسن اصفهانی (دایی سید ابوالقاسم دهکردی صاحب وسیله)
• عبدالکریم قوچانی
• شیخ علی فاضل تبتی (که حاج ملا هادی سبزواری به خواهش او رساله ای در موضوع افلاطون نوشت)
• حاج میرزا حسین امام جمعه کرمان (امام جمعه کرمان در زمان خود و پسر سید عبدالجواد شیرازی)
• حاج میرزا محسن قاضی طباطبایی تبریزی (از خاندان معروف قاضی طباطبایی)
• سید احمد ادیب پیشاوری (فلسفه دان و شاعر)
• آخوند ملا تقی اصفهانی (مدرس مدرسه حکیم اصفهان)
• ملاسلطان محمد گنابادی (سلطان علیشاه)
• میرزا آقای حکیم دارابی جهرمی (مدرس حکمت و ماهر در طب)
• حسن حکیم داماد
• شیخ علی اصغر سبزواری (فرزند حسین سبزورای صاحب ایقاظ النفس)
• آخوند ملا محمد حسین بشرویه ای (استاد استاد بدیع الزمان فروزانفر رئیس دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران)
• شیخ شهاب الدین محمد بن موسی اراکی معروف به شیخ اشراق زمانش
• آقا حسن سبزواری (به گفته آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه: از او ارجوزه در فلسفه باقی است)
• میر سید محمد امین الحکماء سبزواری معروف به آقای عراقی
• ملا علی اکبر خراسانی (در شعر مرآت تخلص می‌کرد)
• محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
• سید عبدالله موسوی زنجانی
• حاج ملا اسماعیل سبزواری (صاحب کتابهای متعدد از جمله: حیوان_جامع النورین_ید و منبر_ملائکه و ابلیس که این کتب را انتشارات علمیه اسلامیه به چاپ رسانده‌است)
• صدر العلما میرزا علینقی کوه میشی سبزواری
• آخوند ملا محمد سبزواری (فرزند)
• آخوند ملا محمد رضا اردکانی
• حاج ملا علی سمنانی
• میرزا شمس الدین حکیم الهی لواسانی
• شیخ نظام الدین بیلندی بن زین الدین بن محمد صادق گنابادی (پدر آیت الله محمد تقی بهلول)
• میرزا اسماعیل افتخار الحکماء طالقانی
• میر سید حسین حسینی سبزواری معروف به آقای کابلی
• میرزا ابراهیم وثوق الحکماء سبزواری
• آخوند ملا صالح فریدنی
• آقا سید جواد طباطبایی حائری کرمانی
• میرزا محمد علی تفرشی (از وعاظ مشروطه و مقتول در باغ شاه)
• شیخ میرزا نصرالله مشهدی
• شیخ ملا محمد صادق صباغ کاشانی (اعتماد السلطنه او را در الماثر و الاثار یاد کرده‌است)
• شیخ محمود بن ملا اسماعیل کاشانی
• شیخ احمد بن جعفر میامی ای (اعتماد السلطنه او را در الماثر و الاثار یاد کرده‌است)
• حاج میرزا نصرالله تربتی مشهدی
• ملا عبدالاعلی سبزواری (فرزند ملا محمد قاضی سبزواری)
• میرزا حسن قزوینی
• آقا میرزا محسن قزوینی
• محوی تبریزی (که خود کشی کرد)
• شیخ محمد حسین برجیس (شخص بسیار عجیب و غریب بوده و از حالات روحانی و حواس ظاهری فوق‌العاده برخوردار بوده‌است)
• شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی (که حاجی سبزواری پرسشهای او را پاسخ داده‌است)
• آقا میرزا حسین سبزواری (مدرس معروف حکمت و ریاضی در تهران و جزء اساتید اربعه تهران)
• شیخ محمد حسین نجفی
• آقا سید عبدالغفور جهرمی
• فاضل مغیسه‌ای سبزواری
• میرزا محمد سروقدی خادم باشی (سرکشیش سوم آستان مقدس امام رضا (ع))
• میرزا محمد حسین کرمانی
• میرزا محمد تونی
• سید میرزا ابوالحسن رضوی مشهدی
• آخوند ملا محمد رضا بروغنی سبزواری
• آخوند ملا محمد کاظم بروغنی سبزواری
• حاجی آقا صادق کرمانی
• ملا محمد سیاه دشتی قوچانی
• میرزا عباس حکیم دارابی (صاحب تحفه المراد)
• حاج سید ابوطالب زنجانی مجتهد (از دوستان سید جمال الدین اسدآبادی)
• ملا اسماعیل میان‌آبادی سبزواری (مدرس مشهور کتاب اسفار اربعه ملا صدرا در حوزه علمیه شیخ عبدالحسین تهران)
• آخوند ملا غلامحسین شیخ الاسلام مشهد
• میرزا محمد حکیم الهی
• ملا ملک سبزواری (حامل کتاب اسرار الحکم حاج ملا هادی سبزواری)
• قاضی هبه‌الدین سبزورای (از خاندان قاضی‌ها و بیهقی‌ها)
• میرزا نصرت حافظ‌الصحه قوچانی
• حاج شیخ محمد علی فاضل بن ملا عباسعلی صد خروی سبزواری (معروف حاج فاضل)
• آقا میرزا یوسف عربشاهی سبزواری (مدفون در کاظمین بغداد)
• ملا علی دامغانی
• شاهزاده محمد هاشم بن محمد رضا قاجار سبزواری (معروف به شیخ الرییس ثانی)
• سید حسن بن عبدالرحیم سبزواری (متخلص به عبرت)
• حاج شیخ محمد اعتمادالاسلام بروجردی
• ملا محمد باقر کَسکَنی سبزواری
• ملا فاصل سبزواری (جد مادری او به آقا میرزا حسین محدث عربشاهی معروف به آقای شاه می‌رسد)
• ملا هدایت الله حکیم
• حاج ملا علی اصغر سبزواری
• میرزا ابراهیم عربشاهی سبزواری معروف به آقای شاه (از عرفا عهد ناصری)

مرگ

ملا هادی سبزواری عصر روز بیست و پنجم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ قمری در سن ۷۷ سالگی درگذشت. بنای آرامگاه او در ضلع جنوبی میدان کارگر (مشهور به فلکه زند) شهر سبزوار واقع است.

آثار

ملا هادی سبزواری حدود ۸۰ اثر دارد که بعضی از آنها به چاپ رسیده‌است.

• اسرار الحکمه فی المفتتح المغتتم (معروف به اسرار الحکم که انتشارات مولی آن را به چاپ رسانده)
• النبراس فی اسرار الاساس
• دیوان اشعار به تصحیح و مقدمه و تعلیقات سید حسن امین
• راح قراح (راح الافراح) در علم بدیع
• کتاب رحیق در علم بدیع
• مفتاح الفلاح و مصباح النجاح (شرح دعای صباح)
• رسائل حکیم سبزواری
• منظومه فقه
• منظومه و شرح منظومه سبزواری، شناخته شده‌ترین اثر حکیم سبزواری که در واقع تلخیصی منظم از اسفار ملا صدرا است، مشابه کتاب تحفة الحکیم شیخ محمدحسین غروی اصفهانی
• هدابه الطالبین (در معرفت انبیاء و ائمه معصومین)
• رساله‌ای در محاکمات ما بین ملا محسن فیض کاشانی
• رساله‌ای در مشارکت حد و برهان (به عربی)
• دیوان اسرار (دیوان اشعار فارسی و عرفانی و اخلاقی حاج ملا هادی سبزواری)
• کتابی مختصر در مبدا و معاد
• کتاب المقیاس
• کتاب اسرار العبادات (جزء ذوم کتاب اسرار الحکم که به اهتمام علامه شعرانی به چاپ رسیده‌است)

شروح و حواشی و تعلیقات

• حاشیه و تعلیقه بر اسفار اربعه
• حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه
• حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالک
• حاشیه بر کتاب «شوارق» لاهیجی
• حاشیه بر کتاب مفاتیح الغیب ملاصدرا
• حاشیه بر مبدأ و معاد ملا صدرا
• شرح دعای جوشن کبیر معروف الاسماء الحسنی
• شرح فارسی بر برخی از ابیات مشکل مثنوی معنوی
• شرح حدیث علوی
• شرح عربی به زبده شیخ بهایی
• حاشیه بر شرح اصول کافی ملا صدرا
• حاشیه بر شرح تجرید العقائد (تألیف محقق لاهیجی)
• شرح کتاب الابحاث فی تحصیل العقیده

نمونه اشعار

دلدار چو مغز است و جهان جمله چو پوست		ناید به نظر مرا به جز جلوه دوست،
مردم ره کعبه و حرم پیمایند		در دیده اسرار همه خانه اوست.

گفتاوردها

آرتور دو گوبینو، فیلسوف فرانسوی:

«شهرت او به قدری عالمگیر شده که طلاب زیادی از ممالک هندوستان، ترکیه و عربستان برای استفاده از محضر او به سبزوار رو آورده و در مدرسه او مشغول تحصیل هستند.»

اقبال لاهوری:

«پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانی با ترک آیین نو افلاطونی، به فلسفه اصیل افلاطون روی آورد. نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادی سبزواری است. او بزرگترین متفکر عصر اخیر ایران است؛ بنابراین بررسی فلسفه او برای شناخت نحوه تفکر اخیر ایران لازم است. فلسفه سبزواری مانند فلسفه‌های اسلاف او سخت با دین آمیخته‌است. سبزواری با اسناد فعلیت به حق، جهان بینی ایستای افلاطون را دگرگون کرد و به پیروی از ارسطو حق را مبدأ ثابت و موضوع همه حرکات شمرد. از دیدگاه او همه موجودات عالم به کمال عشق می‌ورزند و به سوی غایت نهایی خود سیر می‌کنند.»

پروفسور توشی هیکو ایزوتسو دانشمند ژاپنی و استاد فلسفه دانشگاه مک گیل کانادا:

«حاج ملا هادی سبزواری متفکری است که اثر معروف «منظومه و شرح آن» از اوست و به اتفاق همگان بزرگترین فیلسوف ایرانی در قرن نوزدهم بود. در عین حال وی در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت.»

منابع

• مقاله ملا هادی سبزواری در دائرةالمعارف تشیع، نویسنده مقاله: سید حسن امین، ویراستاران: احمد صدر، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حکمت، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۰.
• فراخوان همایش مولانا و حکیم سبزواری، «کتاب ماه ادبیات»، خرداد ۸۶، شماره ۲.
• قاضیها، فاطمه، حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه، «اطلاع‌رسانی و کتابداری :: گنجینه اسناد» زمستان ۱۳۸۰ - شماره ۴۴ از ۳۲ تا ۴۳.
• قریشی سبزواری، سید حسین، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۲.
• محمدی، جواد، روایتی دیگر: گزارشی از کنگره بزرگداشت حکیم سبزواری، «دانشگاه انقلاب»، تابستان و پاییز ۱۳۷۳، شماره ۹۸ و ۹۹.
• مدرس، محمد علی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، کتابفروشی خیام، تهران، ۱۳۶۹.

پیوند به بیرون

• مدخل هادی سبزواری در دانشنامهٔ ایرانیکا به قلم سید حسین نصر (انگلیسی)
• ملاهادی سبزواری در ویکی شیعه