ملا هادی سبزواری

هادی سبزواری
عنوان(ها)	علامه دهر، حاجی، خاتم الفلاسفه، اعظم الفلاسفه، فقیه، حکیم سبزواری، استاد الحکما و المتالّهین
اطلاعات شخصی
زاده	۱۲۱۲ هجری/۱۷۹۷ -میلادی در سبزوار
درگذشته	۱۲۸۹ هجری / ۱۸۷۳ -میلادی در سبزوار
قومیت	ایرانی
دوران	سده سیزدهم هجری
منطقه	سبزوار
مذهب	شیعه
آثار معروف	اسرار الحکم، النبراس فی اسرار الاساس (منظومه فقه و شرح آن)، منظومه حکمت و شرح و حاشیه زدن بر آن، منظومه منطق و شرح آن، الراح القراح، مفتاح الفتاح و مصباح النجاح، رسائل حکیم سبزواری، شرح حدیث علوی، دیوان اشعار، الرحیق
اشتغال	علوم اسلامی (اعم از حکمت، فلسفه، فقه، ادبیات، کلام و…)
مرتبه
تأثیرگذاران دوره‌ای ۲۰ ساله بر فلسفه اسلامی و تربیت صدها شاگرد
تأثیرپذیرندگان ملاصدرا سهروردی نصیرالدین طوسی ابن عربی ابن سینا

هادی سبزواری (۱۲۱۲–۱۲۸۹ هجری قمری) دانشمند علوم اسلامی و فیلسوف و عارف و شاعر و فقیه ایرانی است. هادی غزل‌های حکمی و عرفانی سروده‌است و در شعر «اسرار» تخلص می‌کرد. و مجموعه‌ای از منطق، الهیات و طبیعیات، علم النفس و فقه را به صورت منظوم فراهم آورده و آن را شرح کرده‌است. این کتاب شرح المنظومه نام گرفته‌است.

زندگی

او در سال ۱۲۱۲ هجری معادل ۱۷۹۷ میلادی در شهر سبزوار به دنیا آمد. پدرش میرزا مهدی سبزواری یکی از دانشمندان علوم اسلامی بود که در ده سالگی وی را از دست داد. هادی پس از فراگیری علوم مقدماتی، برای تکمیل درس به مشهد رفت. پس از آن برای تحصیل عرفان و فلسفه راهی اصفهان شد و در جلسات درس استادانی از جمله حسین سبزواری، محمدابراهیم کلباسی، محمدتقی رازی، ملا علی نوری و اسماعیل کوشکی حاضر شد و در قسمت حکمت اشراق استفاده کرد. وی در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس تفسیر، فقه و فلسفه شد. بعد در سبزوار مدت چهل سال مشغول تدریس می‌شود.

آرامگاه هادی سبزواری

در دوره زندگی سبزواری، نام او به عنوان مهم‌ترین دانشمند اسلامی زمان خودش، مطرح بود.

دوره زندگی هادی سبزواری با ورود دوربین عکاسی به ایران و حکومت ناصرالدین شاه قاجار همزمان بود.
به دستور شاه، شخصی به نام آقا رضا خان اقبال‌السلطنه در سفر خراسان، مأمور شده تا از فیلسوف ایرانی یعنی حکیم سبزواری در منزلش عکاسی کند.
آقا رضا عکاس‌باشی نخستین عکاس حرفه‌ای ایران و پیش‌خدمت خاصه (آجودان مخصوص ناصرالدین‌شاه)، حسب‌الامر عکسی از هادی برداشت و چون هادی تا این وقت، عمل عکاسی را ندیده بود و همچنین آن را مخالف قانون و براهین علمیه حکمای سلف می‌دید، به همین دلیل معتقد بود که چنین چیزی امکان ندارد، لذا پس از پایان عکاسی، و دیدن تصویر خودش، بسیار متعجب شد و نهایتاً این موضوع را تأیید نمود.
عکاسان ایرانی اکثر روحانیون را در محل تدریس و زندگی شان عکاسی کرده‌اند.
می‌توان تصاویر این گروه را گواهی برای تأیید عکاسی از سوی رهبران مذهبی در ایران دانست.

استادان

• ملا علی نوری
• محمدتقی رازی
• محمدابراهیم کلباسی
• اسماعیل درب‌کوشکی
• محمدعلی نجفی

شاگردان

نام برخی از شاگردان برجسته سبزواری:

• محمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی)
• مرتضی انصاری
• سید حسین علوی سبزواری
• محمدکاظم سبزواری
• ملاحسینقلی همدانی (عالم و عارف شیعه)
• میرزا موسی فقیه سبزواری
• اسدالله سبزواری (استاد ادوارد براون)
• محمدحسن اصفهانی (دایی سید ابوالقاسم دهکردی صاحب وسیله)
• عبدالکریم قوچانی
• علی فاضل تبتی (که هادی سبزواری به خواهش او رساله ای در موضوع افلاطون نوشت)
• حسین امام جمعه کرمان (پسر سید عبدالجواد شیرازی)
• محسن قاضی طباطبایی تبریزی
• ادیب پیشاوری (فلسفه دان و شاعر)
• تقی اصفهانی
• سلطان محمد گنابادی (سلطان‌علی‌شاه)
• میرزا آقای حکیم دارابی جهرمی (مدرس حکمت و اهل طب)
• حسن حکیم داماد
• علی‌اصغر سبزواری (فرزند حسین سبزواری صاحب ایقاظ النفس)
• محمدحسین بشرویه‌ای (استادِ بدیع‌الزمان فروزانفر)
• شهاب‌الدین محمد اراکی
• حسن سبزواری (به گفته آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه: از او ارجوزه در فلسفه باقی است)
• سید محمد امین‌الحکماء سبزواری (معروف به عراقی)
• علی‌اکبر خراسانی
• محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
• سید عبدالله موسوی زنجانی
• اسماعیل سبزواری
• علی‌نقی کوه‌میشی سبزواری
• محمد سبزواری (فرزند)
• محمدرضا اردکانی
• ملا علی سمنانی
• شمس‌الدین حکیم الهی لواسانی
• نظام‌الدین بیلندی گنابادی
• اسماعیل افتخارالحکماء طالقانی
• سید حسین حسینی سبزواری (معروف به کابلی)
• ابراهیم وثوق‌الحکماء سبزواری
• صالح فریدنی
• سید جواد طباطبایی حائری کرمانی
• محمدعلی تفرشی (مقتول در باغ شاه)
• نصرالله مشهدی
• محمدصادق صباغ کاشانی (اعتماد السلطنه او را در الماثر و الاثار یاد کرده‌است)
• محمود بن اسماعیل کاشانی
• احمد بن جعفر میامی‌ای (اعتماد السلطنه او را در الماثر و الاثار یاد کرده‌است)
• نصرالله تربتی مشهدی
• عبدالاعلی سبزواری (فرزند محمد قاضی سبزواری)
• حسن قزوینی
• محسن قزوینی
• محوی تبریزی (که خودکشی کرد)
• محمدحسین برجیس
• اسماعیل عارف بجنوردی
• میرزا محمدحسین سبزواری (مدرس معروف حکمت و ریاضی)
• محمدحسین نجفی
• سید عبدالغفور جهرمی
• فاضل مغیسه‌ای سبزواری
• محمد سروقدی خادم باشی
• محمدحسین کرمانی
• محمد تونی
• سید میرزا ابوالحسن رضوی مشهدی
• محمدرضا بروغنی سبزواری
• محمدکاظم بروغنی سبزواری
• صادق کرمانی
• محمد سیاه‌دشتی قوچانی
• میرزا عباس حکیم دارابی (صاحب تحفه المراد)
• سید ابوطالب زنجانی مجتهد
• اسماعیل میان‌آبادی سبزواری (مدرس کتاب اسفار اربعه)
• غلامحسین شیخ‌الاسلام مشهد
• محمد حکیم الهی
• ملک سبزواری
• قاضی هبه‌الدین سبزواری
• نصرت حافظ الصحه قوچانی
• محمدعلی فاضل صد خروی سبزواری (معروف به حاج فاضل)
• یوسف عربشاهی سبزواری
• علی دامغانی
• سید حسن سبزواری
• محمد اعتمادالاسلام بروجردی
• محمدباقر کَسکَنی سبزواری
• فاصل سبزواری
• هدایت‌الله حکیم
• علی‌اصغر سبزواری
• ابراهیم عربشاهی سبزواری

درگذشت

هادی سبزواری عصر روز بیست و پنجم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ قمری در سن ۷۷ سالگی درگذشت. بنای آرامگاه او در ضلع جنوبی میدان کارگر (مشهور به فلکه زند) شهر سبزوار واقع است.

آثار

هادی سبزواری حدود ۸۰ اثر دارد که بعضی از آنها به چاپ رسیده‌است.

• اسرار الحکم فی المفتتح و المختتم (معروف به أسرار الحکم که انتشارات مولی آن را به چاپ رسانده)
• النبراس فی اسرار الاساس (منظومه فقه)
• نبراس الهدی (شرح النبراس فی أسرار الأساس)
• دیوان اشعار به تصحیح و مقدمه و تعلیقات سید حسن امین
• الراح القراح (راح الافراح) در علم بدیع
• الرحیق در علم بدیع
• مفتاح الفلاح و مصباح النجاح (شرح دعای صباح)
• رسائل حکیم سبزواری
• منظومه و شرح منظومه سبزواری، شناخته شده‌ترین اثر سبزواری که در واقع تلخیصی منظم از اسفار ملا صدرا است، مشابه کتاب تحفة الحکیم محمدحسین غروی اصفهانی
• هدایة الطالبین (در معرفت پیامبران و پیشوایان اسلام)
• رساله‌ای در محاکمات ما بین محسن فیض کاشانی
• رساله‌ای در مشارکت حد و برهان (به عربی)
• دیوان اسرار (دیوان اشعار فارسی و عرفانی و اخلاقی هادی سبزواری)
• کتابی مختصر در مبدا و معاد
• کتاب المقیاس
• اسرار العبادات (جزء دوم کتاب اسرار الحکم)

شروح و تعلیقات

• حاشیه و تعلیقه بر اسفار اربعه
• حاشیه بر الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیه
• حاشیه بر شرح سیوطی الفیة ابن مالک
• حاشیه بر کتاب «شوارق» (لاهیجی)
• حاشیه بر کتاب مفاتیح الغیب ملاصدرا
• حاشیه بر مبدأ و معاد ملا صدرا
• شرح دعای جوشن کبیر
• شرح فارسی بر برخی از ابیات مشکل مثنوی معنوی
• شرح حدیث علوی
• شرح عربی به زبده شیخ بهایی
• حاشیه بر شرح اصول کافی ملا صدرا
• حاشیه بر شرح تجرید العقائد (تألیف لاهیجی)
• شرح کتاب الأبحاث فی تحصیل العقیدة

نمونه اشعار

دلدار چو مغز است و جهان جمله چو پوست		ناید به نظر مرا به جز جلوه دوست،
مردم ره کعبه و حرم پیمایند		در دیده اسرار همه خانه اوست.

گفتاوردها

آرتور دو گوبینو (فیلسوف فرانسوی):

«شهرت او به قدری عالمگیر شده که طلاب زیادی از ممالک هندوستان، ترکیه و عربستان برای استفاده از محضر او به سبزوار رو آورده و در مدرسه او مشغول تحصیل هستند.»

اقبال لاهوری:

«پس از ملاصدرا، فلسفه ایرانی با ترک آیین نو افلاطونی، به فلسفه اصیل افلاطون روی آورد. نماینده بزرگ این گرایش جدید ملا هادی سبزواری است. او بزرگترین متفکر عصر اخیر ایران است؛ بنابراین بررسی فلسفه او برای شناخت نحوه تفکر اخیر ایران لازم است. فلسفه سبزواری مانند فلسفه‌های اسلاف او سخت با دین آمیخته‌است. سبزواری با اسناد فعلیت به حق، جهان بینی ایستای افلاطون را دگرگون کرد و به پیروی از ارسطو حق را مبدأ ثابت و موضوع همه حرکات شمرد. از دیدگاه او همه موجودات عالم به کمال عشق می‌ورزند و به سوی غایت نهایی خود سیر می‌کنند.»

توشی‌هیکو ایزوتسو استاد فلسفه دانشگاه مک گیل کانادا:

«حاج ملا هادی سبزواری متفکری است که اثر معروف «منظومه و شرح آن» از اوست و به اتفاق همگان بزرگترین فیلسوف ایرانی در قرن نوزدهم بود. در عین حال وی در میان استادان و بزرگان عارف آن عصر مقام اول را داشت.»

منابع

• مقاله ملا هادی سبزواری در دائرةالمعارف تشیع، نویسنده مقاله: سید حسن امین، ویراستاران: احمد صدر، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حکمت، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۰.
• فراخوان همایش مولانا و حکیم سبزواری، «کتاب ماه ادبیات»، خرداد ۸۶، شماره ۲.
• قاضیها، فاطمه، حاج ملاهادی سبزواری از نگاه و قلم ناصرالدین شاه، «اطلاع‌رسانی و کتابداری :: گنجینه اسناد» زمستان ۱۳۸۰ - شماره ۴۴ از ۳۲ تا ۴۳.
• قریشی سبزواری، سید حسین، حاج ملاهادی سبزواری حکیم فرزانه، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۲.
• محمدی، جواد، روایتی دیگر: گزارشی از کنگره بزرگداشت حکیم سبزواری، «دانشگاه انقلاب»، تابستان و پاییز ۱۳۷۳، شماره ۹۸ و ۹۹.
• مدرس، محمد علی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، کتابفروشی خیام، تهران، ۱۳۶۹.

پیوند به بیرون

• مدخل هادی سبزواری در دانشنامهٔ ایرانیکا به قلم سید حسین نصر (انگلیسی)
• ملاهادی سبزواری در ویکی شیعه