آرتور دو گوبینو

آرتور دو گوبینو
زادروز	۱۴ ژوئیه ۱۸۱۶ شهر ویل‌داوری در فرانسه
درگذشت	۱۳ اکتبر ۱۸۸۲ تورین
ملیت	فرانسوی
پیشه	نویسنده
فرزندان	دختری به نام دیان

کنت آرتور دو گوبینو (به فرانسوی: Joseph Arthur de Gobineau) ‏ (۱۸۱۶ - ۱۸۸۲) نویسنده، خاورشناس، شاعر، مورخ، محقق و دیپلمات فرانسوی بود.

ریشهٔ نظریات نژادگرایانه را در عصر جدید به او نسبت می‌دهند. با این که در زمان حیاتش جز در نزد معدودی از روشنفکران و هنرمندان مانند واگنر که دوست او بود شناخته نشد، ولی پس از مرگش اندیشه‌های او طرفدارانی یافت و اصول و عقاید او دربارهٔ عدم تساوی نژادها مخصوصاً در آلمان بسیار مورد توجه قرار گرفت و او را به شهرت جهانی رساند.

زندگی‌نامه

گوبینو در شهر ویل‌داوری از شهرهای فرانسه به دنیا آمد. پدرش از یک خاندان اصیل بوردو بود. مادرش در کودکی گوبینو به سوئیس رفت و پسرش را به مدرسهٔ بی‌ین فرستاد در این مدرسه بود که مقدمات زبان‌های شرقی را فراگرفت. بعد از مدتی به علت اخراج پدرش از ارتش فرانسه به شهر لوریان رفت و در این شهر به تاریخ و ادبیات علاقه پیدا کرد. استادش دربارهٔ او گفته بود: هرگز کسی را ندیده‌ام که در عین هوشمندی این همه ساده‌دل باشد. از همان دوران مسحور زیبایی‌های مشرق‌زمین گشت و در نوزده‌سالگی به پاریس رفت. در پاریس به کارهای اداری و روزنامه‌نگاری مشغول گشت و اولین منظومهٔ خود را با نام دلفزا را که همهٔ بازیگران آن ایرانی بودند، به رشتهٔ تحریر درآورد و در آن کمی از تأثرات و عواطف خود را بیان کرد. در سال ۱۸۴۹ توکویل وزیر امور خارجه فرانسه او را رئیس دفتر خود کرد و راه را برای سفرهای گوبینو به مشرق‌زمین هموار کرد.

سفر به ایران

گوبینو در سال ۱۸۵۵ به همراه همسر و دخترش از طریق بندر بوشهر به ایران آمد و از طرف دربار استقبال باشکوهی از او به عمل آمد. در طول اقامت خود در ایران به زبان فارسی مسلط شد و به کارهایی از قبیل سکه‌شناسی و مطالعهٔ تاریخ و فلسفه و ترجمهٔ متون فارسی به فرانسه مشغول گشت. خود گوبینو در نامه‌ای به خواهرش می‌نویسد: در ایران همه چیز هست؛ زندگی، خدا، هستی، نیکی و… من به ایران آمده‌ام تا ببینم مردم این سرزمین پهناور و باستانی چطور زندگی می‌کنند و چطور می‌اندیشند. گوبینو در طول زندگی پرماجرای خود در سال ۱۸۵۸ بار دیگر به فرانسه بازگشت و به امریکا رفت و بعد از مدتی بار دیگر در مقام سفیر فرانسه به تهران اعزام شد و تا سال ۱۸۶۳ در این مقام باقی ماند. سال‌های آخر عمر او در سفر به سرزمین‌های اروپایی مخصوصاً آلمان و ایتالیا سپری شد و در اواخر عمر هم در پاریس زیست و در شهر تورین درگذشت.

ارنست اورسل در کتاب سفرنامه اورسل می‌نویسد:

بابیه یک آئین سیاسی و مذهبی است که پیدایش و گسترش آن یکی از پدیده‌های شایان توجه تطور مذهبی در ایران معاصر به شمار می‌رود. چند صفحه‌ای که از کتاب مذاهب و فلسفه در آسیایی وسطی اثر آقای گوبینو اقتباس شده، تصور درستی از نهضت بزرگ افکار مذهبی که در ایران مسلمان را تکان داده است، بدست خواهد داد. آقای گوبینو یکی از افرادی است که مشرق زمین را خوب مطالعه و درک کرده است و با زبانهای محلی این سرزمین آشنایی عمیق دارد. این دیپلمات فرآنسوی که در اروپا با انتشار مقالات و آثار عالمانه اش معروفیت خاصی پیدا کرده است در ایران نیز نامش با ترجمه کتاب «مباحثی درباره روش دکارت» که نثر آن به فارسی فصیح و روانی است و از طرف دانشمندان و روشنفکران ایران سخت مورد اقبال واقع شده – برای همه آشنا است.

عقاید و اندیشه‌ها

گروهی او را فیلسوف و از بزرگ‌ترین متفکران جهان می‌شمارند، در حالی که جمعی دیگر اندیشه‌های او را مضر و دورریختنی می‌دانند؛ ولی بدون شک اندیشه‌های او در قرن بیستم منشأ تحولات زیادی در اروپا شد. کنت دو گوبینو مبتکر مکتب فلسفی مخصوصی به نام گوبینیسم و معتقد به برتری نژاد آریایی بوده است که در آغاز قرن بیستم به خصوص در سال‌های بعد از جنگ جهانی اول طرفداران بسیاری در اروپا پیدا کرد. این مکتب بیشتر مورد توجه و احترام نویسندگان و متفکران آلمانی بود تا فرانسوی، به طوری که آلمانی‌ها مقالات و کتاب‌های متعددی را دربارهٔ افکار عقاید وی منتشر ساختند و صریحاً می‌توان گفت پیدایش مرام نازی در آلمان که متکی به برتری نژادی بود، مستقیماً از فلسفهٔ گوبینیسم سرچشمه می‌گرفت. گوبینو دربارهٔ موضوع نژادها تابع اصلی بود که اقتصاددانان دربارهٔ پول وضع کرده‌اند و می‌گویند که پول بد همیشه پول خوب را از میدان به در می‌کند، یعنی معتقد بود که مثلاً اگر نژاد سامی با نژادهای آریایی آمیخته شد در نتیجهٔ این آمیزش آریایی‌نژادان همهٔ صفات اصلی خود را که زیبایی، استواری اندام و دلیری، رادمردی و عدم گرایش به سازش و دروغ را از دست می‌دهند و تبدیل به مردانی حریص، فریبکار و ترسو و سخت‌جان می‌شوند و صفات درجه‌دوم، سرانجام جایگزین صفات درجه‌اول نژاد عالی‌تر می‌گردد. گوبینو با این عقاید به نتایج آمیزش ایرانیان با تازیان خوشبین نبود و می‌گفت که شاهنشاهی ایران را نژاد آریایی که مظهر نجابت و دلیری بی‌باکی بوده است، درآغاز تشکیل داده و سپس بر اثر تماس مستمر با نژادهای مختلف مانند تورانیان و تازیان، ارزش معنوی خود را به تدریج از دست داده و در این زمینه دو بیت از شاهنامهٔ فردوسی را در شرح نامهٔ رستم فرخ‌هرمزد به برادرش، مصادره به مطلوب می‌کند که می‌گوید:

ز دهقان و از ترک و از تازیان		نژادی پدید آید اندر میان
نه دهقان نه ترک و نه تازی بود		سخن‌ها به کردار بازی بود

بر اثر همین دیدگاه‌ها بود که دربارهٔ کشورگشایی‌های فرانسه خوشبین نبود و معتقد بود که اشغال سرزمین‌های دیگر منجر به آمیزش نژادها می‌گردد و سودهای آنی زودگذر را به زیان‌های جبران‌ناپذیر درازمدت مبدل می‌سازد. گوبینو دربارهٔ ایرانیان بارها گفته بود: ممالکی که در دوره‌های مختلف به ایران حمله کردند حتی اگر به ایران هم تسلط پیدا می‌کردند به جای این که تمدن خود را در مردم ایران نفوذ دهند، تمدن ایرانی در آن‌ها نفوذ می‌کرد به همین دلیل در اکثر ممالک دنیا خصوصیات ایرانی رخنه کرد. ایران همیشه روی پای خود ایستاد و تمدن و فرهنگ خود را به دیگر اقوام شناساند و این نشانهٔ فرهنگ و تمدن غنی ایرانی است که حتی در قوم فاتح هم اثر می‌گذاشت. در کل در بحث نژادیِ خود، نژاد ایرانیان را نژاد منتخب و گزیدهٔ قوم آرین می‌دانست و کلیهٔ خصوصیاتی را که برای یک نژاد قوی و منتخب در کتاب خود طبقه‌بندی کرده بود را در قوم ایرانی سراغ می‌گرفت و از این روست که تاریخ این مملکت را نوشته و آن را تاریخ ایرانیان نام نهاده است. گوبینو از مکتب‌های فلسفی، دین و فلسفهٔ زرتشت را می‌پسندید و آن را جالب‌ترین فلسفه‌ای می‌دانست که با آن روبه‌رو شده است. در کل شخصیت‌های معروفی چون نیچه، واگنر، و ویلهلم دوم از افکار و اندیشه‌های گوبینو تأثیر پذیرفته‌اند.

آثار

از آثار او می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد.

• زندانی خوش‌اقبال (۱۸۴۶)
• مادموازل ایرنوا (۱۸۴۸)
• صومعهٔ تیفن (۱۸۴۹)
• جستار در باب عدم تساوی نژادهای انسانی
• سه سال در آسیا (۱۸۵۹) (توسط ذبیح‌الله منصوری به فارسی ترجمه شده است)
• ادیان و فلسفه‌های آسیای مرکزی (۱۸۶۵)
• افسانه‌های آسیایی
• رنسانس امادیس (۱۸۷۶)
• مکاتبات تاریخ ایرانیان
• لیلا خانم
• جنگ ترکمن‌ها (۱۸۷۶)
• ایران از نگاه گوبینو، ترجمه ناصح ناطق، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۶۴ (این کتاب یکی از آثار نژادگرایانهٔ گوبینو است که در آن برتری برخی نژادها مطرح می‌شود).

منابع

• فرهنگ سیاسی، نوشتهٔ داریوش آشوری
• پژوهشگران معاصر ایران، نوشتهٔ هوشنگ اتحاد
• مقالات جمالزاده
• دائرةالمعارف مصاحب ذیل گوبینو کنت