مصطفی ملکیان

'

شناسنامه
نام کامل	مصطفی ملکیان
مکتب	فلسفه تحلیلی، اگزیستانسیالیسم، روان‌شناسی انسان‌گرایانه
علایق اصلی	اخلاق، دین، روان‌شناسی
ایده‌های چشمگیر	پروژه عقلانیت و معنویت
ملیت	ایرانی
تابعیت	ایرانی
زادروز	۱۳۳۵
زادگاه	شهرضا، ایران
محل زندگی	تهران
والدین	عبدالرحیم ملکیان
همسر(ها)	سیمین صالح
دین	اسلام
مذهب	شیعه
مدرک تحصیلی	تحصیلات حوزوی، کارشناسی ارشد
رشته تحصیلی	فلسفه اسلامی
محل کار	مؤسسات خصوصی
استادان	عبدالله جوادی آملی، انصاری شیرازی، مصباح یزدی، سید رضا بهاءالدینی
دلیل شهرت	پروژه عقلانیت و معنویت

«ملکیان» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها، ملکیان (ابهام‌زدایی) را مشاهده کنید.

مصطفی ملکیان (زادهٔ ۱۳۳۵) فیلسوف و روشنفکر ایرانی است. بخش عمدهٔ پژوهش‌های او در حوزهٔ اخلاق، دین، فلسفهٔ دین، اگزیستانسیالیسم، روان‌شناسی، علوم انسانی، روش تحقیق و روشنفکری است. نظریه عقلانیت و معنویت پروژهٔ مهم اوست. ملکیان از منتقدان روشنفکری دینی است. ملکیان از سال ۱۳۸۹ تا کنون مشغول تدریس در موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی "پرسش" است.

زندگی

او در شهرضا به دنیا آمد. پدرش، عبدالرحیم ملکیان، معروف به ناصح قمشه‌ای، از مشاهیر شهرضا بود. مصطفی ملکیان در سال ۱۳۵۲ تحصیل در رشته مهندسی مکانیک را در دانشگاه تبریز آغاز کرد، اما دغدغه‌های فلسفی و کلامی باعث شد وی رشته مهندسی را رها کند و به سراغ فلسفه برود. او تحصیل در حوزه و دانشگاه را هم‌زمان پی گرفت. ملکیان به گفته خودش، در مهر ماه سال ۱۳۵۸ وارد حوزه علمیه می‌شود و در سال ۱۳۷۷ حوزه را ترک می‌کند.

ملکیان در سال ۱۳۶۵ در رشته فلسفه موفق به اخذ مدرک لیسانس شد و با اینکه تنها یک گام تا دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه تهران فاصله داشت از ادامه تحصیل انصراف داد. سپس به قم رفت و سالیانی نیز به تحصیل در حوزه علمیه قم پرداخت. در قم از درس کسانی چون عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصباح یزدی، حسن حسن‌زاده آملی، یحیی انصاری شیرازی و سید رضا بهاءالدینی و آقای ستوده بهره برد. وی مدتی در مؤسسه امام خمینی مشغول تحصیل و تدریس بود. ویرایش کتاب جامعه و تاریخ اثر محمدتقی مصباح یزدی از نتایج این همکاری است.

وی مدت ده سال از نزدیک با محمدتقی مصباح یزدی همکاری داشته‌است و تنها بخشی از کتاب «علم النفس» اسفار را نزد محمدتقی مصباح یزدی فراگرفته‌است. ایشان بیش‌تر نزد عبدالله جوادی آملی شاگردی کرده‌است.

او در سال‌های دهه هشتاد به تدریس فلسفه در مراکز پژوهشی قم از جمله دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و برخی از دانشگاه‌های تهران پرداخته و تاکنون چندین پایان‌نامه دانشگاهی با راهنمایی یا مشاوره او در دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه امام صادق، دانشگاه قم و مؤسسه امام خمینی، تدوین شده‌است. روش وی در طرح مسائل فلسفی، تحلیلی و در محتوا وجودگرایانه است.

در دهه هفتاد که نشریه «نقد و نظر» توسط دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم منتشر شد، ملکیان نقشی تعیین‌کننده در آن داشت. «کیان» انعکاس‌دهنده نظرات روشنفکران دینی متمایل به فلسفه تحلیلی و «نقد و نظر» تریبون نواندیشان دینی متمایل به فلسفه قاره‌ای بود. در کیان عبدالکریم سروش محوریت داشت و در نقد و نظر محوریت با مصطفی ملکیان بود.

ملکیان در اردیبهشت ۱۳۸۹ در سخنرانی‌ای تحت عنوان «عقلانیت و معنویت پس از ده سال» در دانشگاه تهران به تشریح نظریهٔ خود پرداخت. او تا بهار ۱۳۹۱ مشغول تدریس در کلاس‌های آزاد مؤسسات خصوصی مثل مؤسسه پرسش، مؤسسه پنجره حکمت بود. در اواخر بهار ۱۳۹۱، با اعلام خبر بیماری او، کلاس‌هایش موقتاً تعطیل شدند. ملکیان در آبان‌ماه ۱۳۹۱، در رثای احمد قابل سخن گفت. او در ۲۶ اسفند ۱۳۹۱، طی یک سخنرانی در مؤسسه فرهنگی سروش مولانا، طرحی پژوهشی با مسائلی همچون «اخلاقی زیستن یعنی چه؟»، «چرا باید اخلاقی زیست؟»، «دیگران را چگونه اخلاقی کنیم؟» و … معرفی کرد. ملکیان از شهریور ۱۳۹۲ مجدداً فعالیت‌های خود را اعم از تدریس و سخنرانی آغاز کرد.

مجله «مهرنامه» در شماره ۳۲ (آذر ۱۳۹۲) خود با انتشار متن گفتگویی با مصطفی ملکیان زیر عنوان «ملکیان پنجم»، به این سؤال پاسخ گفت که «چگونه مصطفی ملکیان از بنیادگرایی، سنت‌گرایی، تجددگرایی و اگزیستانسیالیسم عبور کرد و به نظریه عقلانیت و معنویت رسید؟» در این مصاحبه سیر تحول اندیشه وی در پنج مرحله، تبیین شده بود.

دیدگاه‌ها

دروغ دانستن تمدن بزرگ ایران

ملکیان می‌گوید: یکی از بزرگترین دروغهایی که ما به تاریخ گفته‌ایم این است که ما فرهنگ و تمدن عظیمی داشته‌ایم، آخه عزیز من فرهنگ و تمدن مدرک می‌خواهد اگر یونانی‌ها یک کتاب از افلاطون نداشتند، یک کتاب از ارسطو یا … نداشتند بنای پانتئن را نیز نداشتند، معماری‌های عظیم را نداشتند و بعد می‌گفتند که ما یونانیها فرهنگی داشتیم که نمی‌دانید چه عظمتی داشت و آب از لب و دهان همه ما هم راه می‌افتاد، ما انصافاً به آن‌ها نمی‌گفتیم هر چیزی مدرک می‌خواهد؟ انصافاً شما از آن چیزی که در قلمروی ایران می‌بینید، غیر از تعدادی بنا که آن‌ها را نیز همه مورخان گفته‌اند که رومی‌ها برای ما تخت جمشید ساختند که مورخان گفته‌اند هخامنشیان تعدادی مهندسان و معماران رومی را آوردند و برای ما اینها را ساختند- اگر اینها را بگذارید- کنار شما یک اثر فلسفی به من نشان بدهید، یک اثر دینی بلند به من نشان بدهید، یک اثر هنری یا عرفانی نشان بدهید، ممکن است عده‌ای بگویند همه اینها سوخته‌است ولی این را باید نشان بدهد کسی که می‌گوید ما داشته‌ایم، یک پزشک تراز اول ماقبل از اسلام داشته‌ایم؟ ما یک فیلسوف تراز اول قبل از اسلام داشته‌ایم، یک هنرمند تراز اول …

کاستن از رنج انسان‌ها

به اعتقاد ملکیان، روشنفکران باید به تقلیل مرارت و تقریر حقیقت سرگرم باشند. او می‌گوید:

من نه دل نگران سنّتم، نه دل نگران تجدّد، نه دل نگران تمدّن، نه دل نگران فرهنگ و نه دل نگران هیچ امر انتزاعی از این قبیل. من دل نگران انسان‌های گوشت و خون داری هستم که می‌آیند، رنج می‌برند و می‌روند.

سعی کنیم که اولاً: انسان‌ها هرچه بیشتر با حقیقت مواجهه یابند، به حقایق هرچه بیشتری دست یابند؛ ثانیاً هرچه کمتر درد بکشند و رنج ببرند و ثالثاً هرچه بیشتر به نیکی و نیکوکاری بگرایند و برای تحقّق این سه هدف از هرچه سودمند می‌تواند بود بهره‌مند گردند، از دین گرفته تا علم، فلسفه، هنر، ادبیات و همه دستاوردهای بشری دیگر.

ملکیان در سخنرانی خود با عنوان عقلانیت و معنویت که در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۹ در دانشگاه تهران، برگزار شد، پس از اینکه در مورد طرح عقلانیت و معنویت مطالبی را ارائه کرد، همین تعبیر را در مورد عقلانیت و معنویت هم به کار برد: «عقلانیت و معنویت هم نباید بت جدیدی بشوند. همه چیز باید در استخدام انسان، برای کاستن از درد و رنجهایش باشد.»

فرهنگ‌محوری و اخلاق‌مداری

ملکیان معتقد است ریشه مشکلات جامعه را عمدتاً باید در فرهنگ و اخلاق جستجو کرد و توجه به سیاست برای حل مشکلات، نوعی سطحی‌نگری‌ست. او می‌گوید:

حتی اگر نهادهای اجتماعی ما سامانه‌ای را که باید و شاید ندارند، به علت این است که کسانی که در آن نهادها دست‌اندرکارند، از لحاظ روان شناختی یا اخلاقی یا هر دو ناسالم‌اند و عیب و نقص دارند. هر چه کندوکاو می‌کنم، می‌بینم که هیچ مسئله و مشکل اجتماعی و از جمله سیاسی‌ای نیست، الا این که با یک یا دو یا سه یا چند واسطه به مسئله و مشکل روان‌شناختی یا اخلاقی‌ای می‌رسد.

او خاطرنشان می‌کند:

هیچ‌وقت با رضا و رغبت و علاقه قلبی و باطنی در مسائل سیاسی اظهار نظر نکرده‌ام و فقط وقتی چنین کرده‌ام که خود را اخلاقاً موظف به اظهار نظر دیده‌ام و آن هم وقتی‌ست که یک امر سیاسی آثار و نتایج آشکار در روان و اخلاقیات مردم دارد.

دین

به اعتقاد ملکیان، نقطه قوت دین آن است که بر تحول درونی تأکید می‌کند و تحول بیرونی را منوط به تحول درونی می‌داند. بدفهمی‌هایی که از دین صورت می‌گیرد عبارتند از: ۱. دین داری را به معنای مالکیت حقیقت بگیریم؛ ۲. تعبّد؛ ۳. تلقی صرفاً منطقی از بحث توحید؛ ۴. حجره حجره کردن دین و خلاصه کردن آن در یک یا چند حجره؛ ۵. مطلوبیت ذاتی قائل شدن برای عبادت و ۶. بی صداقتی. این بدفهمی‌ها منشأ رفتارهای نادرست اجتماعی است.

خدا

ملکیان با تفکیک بین سه تصور از خدا - خدای متشخص، خدای متشخص انسانوار، و خدای نامتشخص - خدای نامتشخص یا نوعی وحدت وجود را می‌پذیرد. او چنین می‌گوید: «این تصور من دربارهٔ خداست. من می‌گویم جهان هستی یک موجود است. این خداست؛ و چون بیرون از جهان هستی وجود ندارد (یعنی نیست)، او دیگر نمی‌تواند با بیرون از خود دادوستد داشته باشد، چون برونی وجود ندارد. هیچ موجودی با نیستی نمی‌تواند دادوستد کند.» او در جایی دیگر دلیل این ترجیح را مسئله شر عنوان می‌کند. خداگرایی و خداپرستی از دید او به این معناست که فرد به کل هستی رضایت داشته باشد و آن را بپذیرد: «برای دانستن اینکه کسی خداپرست و خداگرا هست باید دید آیا به کل این نظام راضی هست یا نه. هرکه به این نظام رضایت دهد (که رضایت دادن به یک قسمت از آن بسیار مشکل است) خدادوست است. … قسمت مشکلی که نمی‌توان به آن رضایت داد، شُرور هستی است.»

علل معرفتی دین‌گریزی

ملکیان علت‌های معرفتی یا گذرهای منطقی گریز از دین را چنین برمی‌شمارد:

۱. «اولین گذر منطقی که به نظر من جدی‌ترین گذر و مهمترین گذر هم هست، مسئله شر است. … همان تصویری که برای اولین بار اپیکور ارائه کرد و بعداً دیوید هیوم بعد از تقریباً دو هزار سال آن را پذیرفت، هنوز ذهن هر انسان عاقلی را می‌گزد که اگر بگوییم خدا از وجود شرور خبر ندارد، این با علم مطلق خداوند سازگار نیست. اگر بگوییم که خبر دارد ولی قدرت ریشه کن کردن شرور را ندارد این هم با قدرت مطلق خداوند سازگار نیست و اگر بگوییم که هم خبر دارد و هم قدرت این کار را دارد که شرور را ریشه کن کند اما نمی‌خواهد این کار را بکند، این با خیر خواهی علی الاطلاق خداوند سازگار نیست؛ بنابراین اگر خداوند دارای علم مطلق، قدرت مطلق و خیر خواهی علی الاطلاق است نباید شر وجود داشته باشد، اما شر وجود دارد و از راه نفی تالی به نفی مقدم می‌رسیم و نتیجه می‌گیریم که پس خدا وجود ندارد. به نظر من در رد این مسئله، تاکنون بشر هیچ استدلالی بیان نکرده‌است و معتقدم این مشکل در جایش باقی است.»

۲. «مسئله دوم عدم وجود دلیل بر حجیت معرفت شناختی وحی است. … در واقع ما هیچ دلیلی نداریم بر اینکه وحی یکی از منابع شناخت است و از طرف دیگر وقتی می‌توانیم سخنی را بپذیریم که فراوردهٔ یک فرایندی باشد که خود آن فرایند، حجیت معرفت شناختی اثبات شده‌ای داشته باشد. حالا، آنچه که در کتب مقدس دینی و مذهبی آمده‌اند فراورده‌های یک فرایندی هستند به نام وحی که حجیت معرفت شناختی خود آن فرایند هنوز اثبات نشده‌است؛ بنابراین نمی‌توانیم آن را بپذیریم.»

۳. «یک مشکل جدی سومی هم که برای ادیان وجود دارد مسئله وثاقت تاریخی متون مقدس ادیان و مذاهب است. … در تاریخ هیچ قطعیتی وجود ندارد؛ ولی شما در ادیان و مذاهب موظفید که بگویید این متون قطعاً سخن خدا یا سخنان بنیانگذاران ادیان و مذاهب هستند و قطعاً وجود هم دارند.»

۴. "چهارمین گذر منطقی و مشکل بسیار جدی برای دین، مسئله حیات پس از مرگ است. … ادیان می‌گویند هنگامی که تمامی راه‌های کسب معلومات از شما گرفته شد و مرگ به سراغتان آمد، نه تنها شما چیزی از دست نمی‌دهید بلکه به یکباره به تمام چیزها و اموری که قبلاً هم هیچ علمی به آن‌ها نداشتید، عالم خواهید شد. چه استدلالی در پس این نظریه وجود دارد؟"

ازدواج و فرزندآوری

در زمستان ۱۳۹۱، مطالبی راجع به ازدواج و فرزندآوری به نقل از ملکیان در اینترنت منتشر شد. بر اساس این مطالب که ظاهراً یکی از شاگردان ملکیان بر پایه سخنان شفاهی او نقل کرده بود، ملکیان به چند دلیل، ازدواج را اخلاقاً ناروا دانسته بود و در صورت برآورده نشدن سه شرط فرزندآوری را هم به مانند ازدواج خلاف اخلاق می‌داند.

انتشار این مطالب باعث ایجاد بحث‌ها و انتقادات گوناگونی شد. حسین دباغ در مقاله‌ای، بر پایه همین مطالب نامنقح، به نقد دیدگاه ملکیان دربارهٔ ازدواج و فرزندآوری پرداخت.

مدتی بعد، ملکیان در گفتگو با ابوالقاسم فنایی اظهار داشت که این مطالب به صورت دقیق نقل نشده‌اند و او بنا دارد در آینده، نظرات مکتوب و منقح خود را دربارهٔ این مسئله منتشر کند. پس از این بحث‌ها، ملکیان در مصاحبه‌ای کوتاه نظرات خود را دربارهٔ ازدواج مطرح و از بدفهمی‌های ایجاد شده رفع ابهام کرد. فایل صوتی این مصاحبه در اینترنت هم منتشر شد.

اخلاق فقرا و اخلاق ثروتمندان

به نظر ملکیان در چند سال اخیر در ایران نه تنها فقر اقتصادی بلکه فقر اخلاقی نیز ایجاد شده‌است. به نظر وی، عرفان و اخلاق دینی و فرهنگ ایرانیان نه تنها آن‌ها را به کینه و نفرت نداشتن توصیه نکرده‌است بلکه هیچ‌گاه به چنین چیزی توصیه نکرده‌است. این سخنان در هنگامی ایراد می‌شود که انتشار صفحاتی در شبکه‌های اجتماعی مختلف از طبقه‌های مرفه، باعث صدور احکامی سیاسی و ایدئولوژیک پیرامون ضرورت دفاع از فقرا در مقابل اغنیاء شد. این در حالی بود که ملکیان با تفکیک احکام حقوقی از احکام اخلاقی، هم جامعه را به التفات به اخلاق ثروتمندان از جانب فقرا و نیز تصحیح اخلاق فقرا دعوت می‌کند و هم از رویارویی با این پدیده از منظر حقوقی تأکید می‌کند.

علل عقب‌ماندگی ایرانیان

ملکیان به اولویت فرهنگ بر سیاست معتقد است و بنابراین وظیفه روشنفکر را بیشتر نقد فرهنگی جامعه می‌داند تا نقد سیاسی دولت. روشنفکران و مصلحان اجتماعی به جای اینکه همیشه مجیز مردم را بگویند و فکر کنند تمام مشکلات متوجه رژیم سیاسی است، باید از مجیزگویی مردم دست بردارند و به مردم بگویند چون شما اینگونه‌اید حاکمان هم آنگونه‌اند. حاکمان زاییده این فرهنگ اند، جامعه‌ای که فرهنگش این باشد ناگزیر سیاستش و اقتصادش هم آن می‌شود. خطاست که روشنفکران و مصلحان اجتماعی برای دست یافتن به محبوبیت اجتماعی مجیز مردم را بگویند و بگویند که مردم هیچ عیب و نقصی ندارند، چراکه رژیم سیاسی ناشی از مردم است و رژیم سیاسی بهتر به فرهنگ بهتر نیاز دارد. ملکیان در همین راستا به بیست عامل عقب‌ماندگی ایرانیان از جمله پیش داوری، جزمیت و جمود، خرافه‌پرستی، همرنگی با جماعت، تقلید، تعبد، تلقین‌پذیری و شخصیت‌پرستی اشاره می‌کند.

نقد حوزه

یکی از مسائلی که همواره مورد انتقاد ملکیان قرار گرفته‌است شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه است. از نظر وی شیوهٔ آموزش در حوزه‌های علمیه بایستی از حالت «دست نامه‌ای» به حالت «درسنامه‌ای» تغییر کند. در شیوهٔ دست نامه‌ای، کتبی که به این شکل نوشته می‌شوند تنها ناظر به بیان دیدگاه‌های اختصاصی نویسنده در مورد موضوع مورد نظرند در حالیکه در کتب درسنامه، ملاحظات آموزشی رعایت شده‌است و نویسنده به شیوه‌ای تعلیمی و آموزشی، نه تنها تمام موضوعات مورد نظر را بیان می‌کند بلکه آن‌ها را به شیوه‌ای ساده و مطابق با روان‌شناسی آموزشی بکار می‌گیرد. از جمله کتاب‌های نوع دوم که تلاش شده‌است در حوزه به صورت درسنامه نوشته شود کتاب «منطق مظفّر» تألیف علّامه محمدرضا مظفّر است.

نقد دیدگاه‌های دیگران

ملکیان در آثار و مصاحبه‌های مختلف به بیان دیدگاه‌های خود دربارهٔ افرادی مثل جواد طباطبایی، مرتضی مطهری، علی شریعتی، داریوش شایگان و محمدعلی اسلامی ندوشن و عبدالکریم سروش و مجتهد شبستری پرداخته که طرح این نظرات گاهی نیز جنجال‌برانگیز بوده‌است. ملکیان، روشنفکری دینی را مفهومی پارادوکسیکال می‌داند.

اهمّیّت ترجمه

ملکیان ترجمه را در صورتی که کار مترجم کیفیتی پذیرفتنی داشته باشد، بزرگ‌ترین خدمت به فرهنگ جامعه دانسته و تک آوایی را از جمله آفاتی می‌داند که به جامعه ما لطمه‌های زیادی زده‌است.

تأکید بر ساده‌زیستی

ملکیان با تأثیرپذیری از فیلسوف آمریکایی قرن ۱۹ هنری هنری ثورو، در سال‌های اخیر تأکید فراوانی بر ساده‌زیستی مورد نظر خود داشته‌است. اندیشه‌های ساده‌زیستانهٔ ثورو، امرسون و والت ویتمن، به نحو عمیقی او را تحت تأثیر قرار داده‌اند. (درسگفتار فلسفهٔ اخلاق تابستان ۹۵)

آثار

این فهرست شامل آثار مصطفی ملکیان اعم از تألیف و ترجمه و ویرایش است:

تألیف

• «سنت و سکولاریسم»، مصطفی ملکیان، عبدالکریم سروش، محمد مجتهدشبستری، محسن کدیور، تهران: صراط
• مهر ماندگار: مقالاتی در اخلاق‌شناسی، مصطفی ملکیان، تهران: نگاه معاصر
• مشتاقی و مهجوری: گفتگو در باب فرهنگ و سیاست، مصطفی ملکیان، تهران: نگاه معاصر
• حدیث آرزومندی: جستارهایی در عقلانیت و معنویت، مصطفی ملکیان، تهران: نگاه معاصر
• راهی به رهایی: جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت، مصطفی ملکیان، تهران: نگاه معاصر
• تاریخ فلسفه غرب (مجموعه درس‌های مصطفی ملکیان)، ویراسته سعید عدالت‌نژاد، چهار جلد، قم: انتشارات دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۷
• گفتگو دربارهٔ عقلانیت و نوگرایی، مصطفی ملکیان، پرویز رجبی، سیدحسین نصر، جان اسپوزیتو، محمدعلی اسلامی ندوشن، محمدعلی همایون کاتوزیان، تهران: پایان
• سه گفتگو با مصطفی ملکیان: دین، معنویت و روشنفکری دینی، مصطفی ملکیان، تهران: پایان
• معنای زندگی (مجموعه مقالات)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، اعظم پویا (گردآورنده)، تهران: ادیان
• اخلاق باور، مصطفی ملکیان، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
• آرای اخلاقی و سیاسی مک اینتایر، مصطفی ملکیان، تهران، بقعه
• تقدیر ما تدبیر ما، سعید حجاریان و مصطفی ملکیان، تهران، نگاه معاصر
• در ره‍گ‍ذار ب‍اد و ن‍گ‍ه‍ب‍ان لال‍ه، مصطفی ملکیان، تهران، نگاه معاصر
• ف‍ق‍ر ت‍ف‍ک‍ر و م‍ت‍ف‍ک‍ران ف‍ق‍ی‍ر، محمدرضا اسدی، مصطفی ملکیان (مصاحبه‌شونده)، ت‍ه‍ران: ان‍دی‍ش‍ه‌ام‍روز
• ب‍ان‍گ آب: دری‍چ‍ه‌ای ب‍ه ج‍ه‍ان‌ن‍گ‍ری م‍ولان‍ا، س‍وداب‍ه ک‍ری‍م‍ی، با گفتاری از مصطفی ملکیان، ن‍ش‍ر ش‍ور
• دین و معنویت و روشنفکری دینی، سه گفتگو با مصطفی ملکیان، نشر پایان
• زمین از دریچه‌ی آسمان

ترجمه

• نظریه اخلاقی کانت، بروس اونی، مصطفی ملکیان (مترجم)، علیرضا آل بویه (مترجم)، قم: بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱
• اخلاق زیست‌محیطی، لویی پویمان، مصطفی ملکیان (مترجم)، محسن ثلاثی (مترجم)، عباس مخبر (مترجم)، محمد قائد (مترجم)، مژده دقیقی (مترجم)، هادی غبرایی (مترجم)، منصوره شجاعی (مترجم)، مهدی داودی (ویراستار)، تهران: توسعه
• سیری در سپهر جان: مقالات و مقولاتی در معنویت، مصطفی ملکیان (مترجم)، تهران: نگاه معاصر
• فلسفه اخلاق (مجموعه مقالات)، تامس نیگل، لودویک ویتگنشتاین، پل تیلیش، ریچارد رورتی، تئودور آدورنو، ادموند پینکافس، فیلیپ نمو، محمدرفیع محمودیان، کریستین کرسگارد، دیوید مکناوتون، ویلیام فرنکنا، ریچارد برانت، رویزن مک دوناف، جرالد دورکین، ادوارد آروین، محبوبه مهاجر (مترجم)، مراد فرهادپور (مترجم)، مصطفی ملکیان (مترجم)، سعید ناجی (مترجم)، مهدی معین زاده (مترجم)، امیر دیوانی (مترجم)، محسن جوادی (مترجم)، محمود فتحعلی (مترجم)، یوسف اباذری (مترجم)، هاله لاجوردی (مترجم)، سیدعلی مرتضویان (مترجم)، سعید عدالت نژاد (مترجم)، سیدحمیدرضا حسنی (مترجم)، سیدامیر اکرمی (مترجم)، شهرام پرستش (مترجم)، مالک حسینی (مترجم)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• «پل تیلیش»، جی هی وود توماس، مصطفی ملکیان (مترجم)، فروزان راسخی (مترجم)، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۲
• تنوع دین در روزگار ما: دیداری دوباره با ویلیام جیمز، چارلز تیلور، مصطفی ملکیان (مترجم)، تهران: شور
• «گابریل مارسل»، سم کین، مصطفی ملکیان (مترجم)، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۲
• نگریستن از ناکجا به هرکجا
• شبکه باور، ویلاردون ارمن کواین، مصطفی ملکیان (مترجم)، امیر دیوانی (مترجم)، محمدحسین صبوری (مترجم)، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)، ۱۳۸۲
• نگاهی به فلسفه اخلاق در سده بیستم، استیون داروال، آلن گیبارد، پیتر ریلتن، مصطفی ملکیان (مترجم)، تهران: سهروردی، ۱۳۸۱
• لودویگ ویتگنشتاین: ربط فلسفه او به باور دینی، ویلیام دانالد هادسن، مصطفی ملکیان (مترجم)، تهران: نگاه معاصر
• «سیمون وی»، استیون پلنت، مصطفی ملکیان (مترجم)، فروزان راسخی (مترجم)، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۲

ویرایش

• دین و نگرش نوین، والترترنس استیس، احمدرضا جلیلی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: حکمت
• حقوق بشر: رویکردی میان رشته‌ای، مایکل فریمن، محمد کیوانفر (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: هرمس
• الفبای آگاهی: تبیین و تحلیل مراحل و سطوح آگاهی، پیمان آزاد، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: بیدگل
• معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، نصر حامد ابوزید، مرتضی کریمی نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: طرح نو
• حکمت مردان صحرا: سخنانی از راهبان صحرانشین سدهٔ چهارم میلادی، تامس مرتن، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر
• تشبه به مسیح، توماس آکمپیس، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: هرمس
• مفهوم ایمان در کلام اسلامی، توشی هیکو ایزوتسو، زهرا پورسینا (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: سروش
• افعال گفتاری: جستاری در فلسفه زبان، جان سرل، محمدعلی عبداللهی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
• دیتریش بونهوفر، ادوین هانتن رابرتسن، منصور معتمدی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: حقیقت
• «دنیایی را تصور کن که …: فلسفه به زبان ساده»، بریژیت لابه، میشل پوش، پروانه عروج نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: آسمان خیال
• مادر، هلن اکسلی، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، جوئنا کیدنی (نقاش)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
• لبخند، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، هلن اکسلی (گردآورنده)، جوئنا کیدنی (نقاش)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
• امید! رؤیا!، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، مهدیه بهرامی (گرافیست)، هلن اکلی (گردآورنده)، جوئنا کیدنی (تصویرگر)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
• مرگ و جاودانگی: مقالاتی از هیوم، راسل، فلو، افلاطون، هیک و الن (همراه با نقدی گذرا)، سیدمحسن رضازاده (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: سهروردی، ۱۳۸۴
• تجربه دینی، توماس ریچارد مایلز، جابر اکبری (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، رحیم رئوفت (ویراستار)، تهران: سهروردی، ۱۳۸۴
• تسلای فلسفه، بوئتیوس، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۵
• عشق الاهی در عرفان اسلامی: تعالیم غزالی و دباغ، بنیامین آبراهاموف، مرضیه شریعتی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: نگاه معاصر
• سیطرهٔ خیر، آیریس مرداک، شیرین طالقانی (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: شور
• درآمدی جدید به فلسفه اخلاق، هری گنسلر، حمیده بحرینی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
• چگونه دنیا را متحد کنیم؟ اخلاق برای کودکان و نوجوانان، بریژیت لابه، میشل پوش، پروانه عروج نیا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، تهران: آسمان خیال، نقد قلم
• حیات معنوی از دیدگاه عرفان مسیحی: حقایق والای معنوی برای زندگی هر روزه، اولین آندرهیل، سیمین صالح (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، تهران: شور
• «زبان اخلاق» نوشتهٔ ریچارد مروین هیر، امیر دیوانی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)،انتشارات کتاب طه (قم)
• م‍ف‍ه‍وم ای‍م‍ان در ک‍لام اس‍لام‍ی، ت‍وش‍ی ه‍ی‍ک‍و ای‍زوت‍س‍و، زه‍را پ‍ورس‍ی‍ن‍ا (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)، انتشارات سروش
• فلسفه اخلاق. ویلیام فرانکنا، هادی صادقی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، ق‍م: ک‍ت‍اب طه
• مبانی اخلاق، جرج ادوارد مور. غلامحسین توکلی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
• گوهر و صدف عرفان اسلامی، فریتیوف شووان، مینو حجت (مترجم)، مصطفی ملکیان (مقدمه)
• اعترافات قدیس آگوستین، سایه میثمی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
• در باب هستی و ذات، توماس آکوئینی، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
• عرفان اسلامی چیست، مارتین لینگز، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
• نامه به یک کشیش، سیمون وی، فروزان راسخی (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)
• در پی معنا، تامس نیگل، سعید ناجی (مترجم)، مهدی معین زاده (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر هرمس
• هوش، عقل و قوای ذهنی، پیمان آزاد (مترجم)، مصطفی ملکیان (ویراستار)، نشر بیدگل
• وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، قاسم کاکایی، مصطفی ملکیان (مقدمه)، نشر هرمس

نقد آثار

آثار مصطفی ملکیان توسط منتقدان مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌است. سید جواد میری اثر ملکیان دربارهٔ ویرانگری مصرف‌زدگی را مورد انتقاد قرار داده‌است. نقد میثم بادامچی دربارهٔ رویکرد ملکیان متأخر به عقلانیت و معنویت توسط رادیو زمانه و نقدی از علی رحیمی شاهرخت و علی حقی دربارهٔ دین‌پژوهی مصطفی ملکیان در سال ۱۳۹۶ منتشر شده‌است.

بازنشر آثار

آثار مصطفی ملکیان توسط برخی از سازمان‌ها در ایران بازنشر شده‌است. مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان مقاله او دربارهٔ روش‌شناسی مطالعات مقایسه‌ای عرفان را بازنشر کرده‌است. مقاله او دربارهٔ تحلیل ایدئولوژی سیاسی توسط کنسرسیوم محتوای ملی در سال ۱۳۹۶ بازنشر شد. سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی مقاله او با عنوان «چرا برای حال زندگی نمی‌کنیم» را در سال ۱۳۹۳ بازنشر کرد. او در این مقاله دربارهٔ فلسفه خوشبختی و معیارهای آن نوشته‌است. او همچنین تفاوت خوشی زندگی و خوبی زندگی را که اولی یک بحث روانشناختی است در حالی که دومی یک بحث اخلاقی است را تبیین کرده‌است. از دیگر مواردی که مصطفی ملکیان در این مقاله مورد بحث قرار داده مؤلفه‌های خوشی در زندگی است که ارتباط آن را با اخلاق مورد بحث قرار داده‌است.

دیدگاه‌ها

برخی از دیدگاه‌های مصطفی ملکیان:

• «خوشی زندگی یک بحث روان‌شناختی است در حالی که خوبی زندگی یک بحث اخلاقی است زیرا لذت بردن یک بحث فردی است و هر کس در خوشی یا ناخوشی، خودش لذت می‌برد یا بر درد و رنجش افزوده می‌شود. در حالی که خوبی زندگی به افزایش یا کاهش درد و رنج دیگران اشاره دارد. اما بحث ارزشمندی زندگی یک موضوع کارکردی است، زیرا در آن از این بحث می‌شود که آیا انسان در مقایسه با چیزی که از هستی گرفته چه چیزی به آن افزوده یا از آن کاسته‌است.»
• «گاهی منظور از معنای زندگی بدین معنی است که آیا زیستن ارزش دارد و آیا به صرفه است که ما به زندگی خودمان ادامه بدهیم. فهم این مسئله ناشی از مسئله دیگر با عنوان عقلانیت عملی است. عقلانیت عملی نیز بدین معنی است که دست به کاری نزنید که هزینه‌اش بیشتر از فایده‌اش برای شما باشد و اگر دست به کاری زدید که هزینه‌اش بیش از فایده‌اش بود فوراً آن را متوقف کنید. بر اساس عقلانیت عملی اگر زیستن را یک کار بدانیم باید بگوییم که با ما با قصد خود به این کار مشغول نشدیم و توسط پدر و مادر به این دنیا آمدیم، از سوی دیگر اگر بخواهیم از این کار دست بکشیم باید خودکشی کنیم. حال اگر خودکشی نکردیم یعنی اینکه فایده زندگی بیش از هزینه‌اش برای ما بوده‌است.»
• «رنجها و لذتهای یک شخص، شاخص‌ترین شاخصه‌های شخصیت و منش او به حساب می‌آیند. هیچ چیز بیش از اینکه چه اموری مایه رنج من‌اند و چه اموری سبب‌ساز لذتِ من، مرا به خودم و به دیگران نمی‌شناساند.»
• «در مورد بیشتر انسان‌ها تنها جسم شان در زمان حال زندگی می‌کند، در حالی که ذهن و روان‌شان در حال به سر نمی‌برد، بلکه ذهن‌شان مشغول برنامه‌های آینده یا خاطرات گذشته‌است.»

پیوند به بیرون

• سایت فرهنگی صدانت
• سایت فرهنگی نیلوفر