بدن انسان
بدن انسان، کل ساختار انسان است که سر، گردن، تنه (سینه و شکم)، دو بازو و دستها و دو ساق پا و پاها را شامل میشود. هر قسمت بدن از انواع مختلف سلول تشکیل شدهاست. تعداد سلولهای بدن انسان حدود ۳۷٫۲ تریلیون تخمین زده شدهاند. این عدد از دادههای جزئی بهدست آمده است و به عنوان نقطه شروع برای محاسبات بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد. این عدد از تعداد همه سلولهای اندامهای بدن و نوع سلولهایشان بهدست آمده است. اجزای سازنده بدن انسان نشان میدهد که بدن از تعدادی عناصر خاص در نسبتهای مختلف تشکیل شده است.
بدن انسان میتواند ناهنجاریهای آناتومیک غیرپاتولوژیک را نشان بدهد. فیزیولوژی بر روی سیستم اعضای بدن و عملکردشان تمرکز دارد. سیستمها و مکانیزمشان در راستای حفظ هومئوستاز بدن عمل میکنند.
مطالعه بدن انسان شامل کالبدشناسی و فیزیولوژی است. کالبدشناسی انسان یکی از شاخههای کالبدشناسی است. این رشته به بررسی اندامها و دستگاههای اندامهای بدن انسان میپردازد. تن انسان مانند تن همه جانوران از چندین دستگاه درست شدهاست که این دستگاهها از اندامها و ایشان از بافتها و این بافتها از یاختهها درست شدهاند. کالبدشناسی ماکروسکوپی کاری به بررسی بافتها یا یاختهها ندارد و تنها به شناخت اندامها و کارکرد آنها میپردازد. شناخت بافتها مربوط به بافتشناسی و بررسی یاختهها مربوط به یاختهشناسی میشود.
ساختار بدن
استخوانبندی، شکل کلی بدن را ایجاد میکند و در طول عمر انسان تغییر نمیکند. بهطور کلی شکل بدن (و شکل بدن زن) تحت تأثیر توزیعهای ماهیچه ای، بافتهای چربی و هورمونهای مختلف است. قد بلند بستگی به ژنتیک و رژیم غذایی افراد دارد. تخمین زده میشود که میانگین قد در سراسر جهان برای یک مرد بالغ حدود ۱۷۱ سانتیمتر (۵ فوت ۷ اینچ) و برای یک زن بالغ حدود ۱۵۹ سانتیمتر (۵ فوت ۳ اینچ) است.[۱] کوچک شدن قد میتواند در میانسالی برخی از افراد شروع شود، اما در افراد با سن بالا معمولی است.[۲] مانند بسیاری از شرایط دیگر، وزن بدن و نوع بدن تحت تأثیر حساسیت ژنتیکی و محیط (اپیژنیک) قرار میگیرند و در بین افراد بسیار متفاوت است.[۳][۴] میانگین وزن یک زن بالغ ۵۹ کیلوگرم (۱۳۰ پوند) و برای مرد بالغ ۷۷ کیلوگرم (۱۷۰ پوند) است.[۵][۶]
بدن انسان دارای چندین حفره است که بزرگترین آن حفره شکمی است. این حفرهها محل قرار گرفتن اندامهای مختلف بدن از جمله ستون مهرهها هستند، که جریان مایع مغزی نخاعی از بطن مغز در آن جاری است.
حفرههای کوچک دیگری نیز در بدن هستند که سینوس نامیده میشوند و عملکردهای مختلفی دارند. بهطور عمومی سینوسها به سینوسهای پارانازال اشاره دارند که در سینوزیت نقش دارند. سینوسهای پارانازال چهار جفت حفره هوایی در استخوان جمجمه هستند. این فضاهای پر از هوا در بین چشمها، بالای چشمها، عمیقتر در پشت چشمها و اطراف حفره بینی قرار دارند.
ترکیب بدن
در بدن بزرگسالان متوسط ۵–۵٫۵ لیتر خون و همچنین حدود ۱۰ لیتر از مایع میانبافتی وجود دارد. این مایع اطراف سلولها را طوری احاطه کرده است که گویی در حال غرق شدن هستند. تمام فضای بافتها دارای مایع میان بافتی است.
ترکیب بدن انسان اشاره به مقدار آب، محتوای عناصر، انواع بافتها و نوع مواد دارد. بدن یک فرد بالغ حاوی حدود ۶۰ درصد آب است که بخش قابل توجهی از وزن و حجم بدن را تشکیل میدهد. محتوای آب میتواند از ۷۵ درصد در نوزاد تازه متولد شده تا ۴۵ درصد در یک فرد چاق متفاوت باشد. (این اعداد آمار تقریبی هستند)
ترکیب نوع بافتهای بدن انسان نشان میدهد که منشأ اکثریت قریب به اتفاق سلولها از سلولهای باکتریایی و سلولهای باستانیان (آرکی سلها) بهخصوص متانوژنها مانند Methanobrevibacter smithii است. میکروارگانیسمهای پوست و دیگر بخشهای بدن همگی میکروبیوم انسان نامیده میشوند و بزرگترین قسمت این ماده فلور میکروبی روده را تشکیل میدهد.
عناصر بدن را میتوان به عناصر اصلی و عناصر کمیاب تقسیم کرد. انواع این مواد میتوانند شامل آب، پروتئینها، بافت همبند، چربیها، کربوهیدراتها و استخوانها باشند.
کالبدشناسی بدن انسان
کالبدشناسی بدن انسان یکی از علوم پایه در مطالعات ریختشناسی (مورفولوژی) بدن انسان است. کالبدشناسی به سه بخش کالبدشناسی ماکروسکوپی، کالبدشناسی میکروسکوپی (بافتشناسی) و کالبدشناسی تکوینی تقسیم میشود. کالبدشناسی ماکروسکوپی (که آناتومی توپوگرافی، آناتومی مبداءی، آنتروپوتومی یا آناتومی درشت نیز نامیده میشود. مطالعه ساختار آناتومیک با چشم غیرمسلح است. آناتومی میکروسکوپی شامل مطالعه ساختارهای آناتومیکی به وسیله میکروسکوپ است؛ و حوزه بافتشناسی مطالعه ساختار بافتها در تمامی سطحها از زیستشناسی سلولی (در گذشته سیتولوژی یا سلولشناسی نامیده میشد) تا اندامها است. بافتشناسی تکوینی به مطالعه نحوه تشکیل اندامها در دورههای رویانی و جنینی و عوامل مؤثر بر آن میپردازد. کالبدشناسی، فیزیولوژی (مطالعه عملکردها) و بیوشیمی (مطالعه شیمیایی مولکولهای زنده) پایههای علم پزشکی هستند که دانشجویان پزشکی به عنوان بخشی از محتوای درسی، آنها را مطالعه میکنند.
در برخی از جنبهها کالبدشناسی (آناتومی) بدن انسان رابطه نزدیکی با جنینشناسی، کالبدشناسی تطبیقی و جنینشناسی تطبیقی (تبارزایش) داشته و ریشههای مشترک تکاملی دارند؛ به عنوان مثال، بدن انسان از یک الگوی سگمنتال باستانی باقی ماندهاست که در حال حاضر واحد پایه آن در تمام مهره داران ستون فقرات و قفسه سینه است و میتواند مراحل سومایتوجنسیس را در جنینهای تازه تشکیل شده ترسیم کند.
بهطور کلی، پزشکان، دندانپزشکان، فیزیوتراپها، پرستاران، امدادگران، پرتونگاران و دانشجویان علوم زیستی، آناتومی کلی و آناتومی میکروسکوپی را از مدلهای آناتومیکی، اسکلت بدن، کتابهای مرجع، جداول، عکسها، سخنرانیها و آموزش مشاورهای یادمیگیرند. مطالعه آناتومی میکروسکوپی (یا بافتشناسی) را میتوان با تجربه عملی در بررسیهای بافتهای آماده (یا اسلایدها) زیر میکروسکوپ انجام داد، به علاوه اینکه، دانشجویان پزشکی و دندانپزشکی میتوانند آناتومی را با مطالعات کالبدشکافی و بررسی لاشه (اجساد) مطالعه کنند. مطالعات آناتومی برای همه پزشکان بهخصوص جراحان و پزشکان با تخصص تشخیصی مثل بافت آسیبشناسی و رادیولوژی لازم و ضروری است.
کالبدشناسی بدن، فیزیولوژی و بیوشیمی اساس علم پزشکی هستند که دانشجویان پزشکی معمولاً در سال اول دانشکده پزشکی آنها را مطالعه میکنند. آناتومی بدن میتواند سیستمیک یا بخش بخش تدریس شود، که به ترتیب، مطالعه آناتومی بخشهای بدن مثل سر و سینه یا مطالعه سیستمهای مشخص مثل سیستم عصبی یا تنفسی است. کتاب مرجع اصلی آناتومی، آناتومی گری نام دارد که اخیراً در راستای روشهای مدرن، از شکل سیستمیک به شکل بخشی، تغییر یافته است.
تغییرات آناتومیک
در آناتومی بدن، اصطلاح تغییرات آناتومیک اشاره به ساختارهای آناتومیک غیر پاتولوژیک دارد که از حالت طبیعی خارج شدهاند. تغییرات آناتومیکی ممکن برای هر اندام و جریانهای شریانی و وریدی آن باید توسط پزشکان مانند جراحان یا رادیولوژیستها شناخته شود. برخلاف بیماری مادرزادی، تغییرات آناتومیک معمولاً بیاهمیت بوده و اختلال تلقی نمیشوند. عضلات فرعی دوبرابر شدن تکراری عضلات هستند که میتوانند اتفاق بیفتند و تنها در جایی درمان میشوند که عملکردشان دچار اختلال شده باشد. دیگر تغییر عمومی که در حدود ۱۰ درصد از مردم رخ میدهد طحال فرعی است.
فیزیولوژی بدن انسان
فیزیولوژی بدن انسان علم مطالعه عملکردهای مکانیکی، فیزیکی، بیوالکتریکی و زیست شیمی اندامها و سلولهای تشکیل دهنده آنها، در یک بدن سالم است. فیزیولوژی عمدتاً بر روی اندامها و سیستمها متمرکز است. بیشترین جنبههای فیزیولوژی بدن انسان مانند هومولوژی بسیار نزدیک به جنبههایی از فیزیولوژی جانوران است. بسیاری از آزمایشهای حیوانی که اساس دانش فیزیولوژی را فراهم کردهاست، با آناتومی و فیزیولوژی حوزه مطالعه نزدیکی دارند. آناتومی مطالعه شکل و فیزیولوژی مطالعه عملکرد است که ذاتاً به هم مربوط هستند و به عنوان بخشی از برنامه آموزشی پزشکی مورد مطالعه قرار میگیرند.
دستگاههای بدن انسان
بدن انسان از سیستمهای تعاملی بسیاری تشکیل شدهاست. هر یک از سیستمها به حفظ هومئوستاز خود، دیگر سیستمها و کل بدن کمک میکنند. هر سیستم از یک یا چند اندام که مجموعهای از بافتهای عملکردی است، تشکیل شدهاست. سیستمها به تنهایی کار نمیکنند و سلامتی فرد بستگی به سلامتی تمام سیستمهای تعاملی بدن دارد. سیستمهای تعاملی بدن با نامهای مشترکی معرفی میشوند مثل سیستم عصبی و سیستم غده درونریز که باهم سیستم غددی عصبی نامیده میشوند.
دستگاههای اصلی بدن
- دستگاه قلب و رگها برای گردش خون
- دستگاه گوارش برای فرودادن هضم جذب و دفع خوراک
- دستگاه درون ریز برای هماهنگی اندامهای درونی با کمک هورمون
- دستگاه عصبی برای گردآوری، جابجایی و پردازش دادهها در مغز و نخاع و اعصاب
- دستگاه ماهیچهای برای جنباندن و حرکت دادن بدن انسان
- دستگاه تنفسی برای دم و بازدم
- دستگاه ادراری برای برونرفت ادرار
- دستگاه پوششی شامل پوست، مو و ناخن برای پوشش و حفاظت بدن
- استخوانبندی انسان برای سرپاداشتن و نگاهداری ساختار تن
- دستگاه دفاعی بدن برای دفاع و از بین بردن پاتوژنهای بیماریزا
- دستگاه لنفاوی برای جذب چربی و جذب آب میان بافتی دفاع در برابر پاتوژنها
دستگاه | مطالعه کلینیکی | فیزیولوژی | |
دستگاه عصبی از دو بخش دستگاه عصبی مرکزی (مغز و نخاع) و دستگاه عصبی محیطی تشکیل شدهاست. مغز اندامی است که احساسات، حافظه، پردازش حسی و ارتباط و عملکرد سیستمهای مختلف را کنترل میکند. حواس ویژه شامل بینایی، شنوایی، چشایی و بویایی هستند. چشمها، گوشها، زبان و بینی اطلاعات مختلفی را در مورد محیط اطراف بدن جمعآوری میکنند. | علوم اعصاب، عصبشناسی (بیماریها)، روانپزشکی (رفتارشناسی)، چشمپزشکی (بینایی)، پزشکی گوش و حلق و بینی (شنوایی، چشایی، بویایی) | نوروفیزیولوژی | |
سیستم عضلانی اسکلتی شامل اسکلت بدن (از جمله استخوانها، رباطها، تاندونها و غضروف) و ماهیچههای متصل به آنها است. این دستگاه ساختار اصلی بدن را تشکیل داده و حرکت کردن را امکانپذیر میکند. علاوه بر این نقش، استخوانهای بزرگ بدن دارای مغز استخوان هستند که محل تولید سلولهای خونی هستند. همچنین، همه استخوانها محل ذخیرهسازی کلسیم و فسفات هستند. این سیستم را میتوان به دو سیستم ماهیچه ای و اسکلتی تقسیم کرد. | ارتوپدی (اختلالات و آسیبهای عضلانی و استخوانی) | فیزیولوژی سلولی، فیزیولوژی عضلانی اسکلتی، استخوانشناسی (اسکلت بدن)، آرترولوژی (سیستم مفصلی)، مایولوژی (سیستم ماهیچهای) | |
دستگاه گردش خون یا سیستم شریانی وریدی از قلب و رگهای خونی (شریانها، وریدها و مویرگها) تشکیل شدهاست. قلب خون را در رگها به جلو میراند، این سیستم انتقالی، اکسیژن، سوخت، مواد مغذی، مواد دفعی، سلولهای ایمنی و مولکولهای علامتی (هورمونها) را از قسمتی به قسمت دیگر بدن منتقل میکنند. خون مایعی است که سلولها در آن شناور هستند، بعضی از این سلولها از بافت به رگ خونی و برعکس حرکت میکنند، همانند طحال و مغز استخوان. | کاردیولوژی (پزشکی قلب)، هماتولوژی (خونشناسی) | فیزویولوژی کاردیو وازکولار، خود قلب از سه لایه به نامهای درون شامه قلب، ماهیچه قلب و برون شامه قلب تشکیل شدهاست که در ضخامت و عملکرد متفاوت هستند. | |
سیستم تنفسی از بینی، نازوفارنکس، تراکئا و ششها تشکیل شدهاست. این سیستم اکسیژن را از هوا گرفته و دیاکسید کربن و آب تولید کرده و به هوا دفع میکند. | پزشکی ریه | فیزیولوژی تنفسی | |
سیستم گوارشی از دهان شامل زبان و دندانها؛ مری، معده، لولههای گوارشی (دستگاه گوارش، روده باریک و روده بزرگ و راست روده) همچنین کبد، پانکراس، کیسه صفرا و غدد بزاقی تشکیل شدهاست. این سیستم غذا را به قطعات کوچک، مواد مغذی، مولکولهای غیر سمی برای توزیع به تمام بافتهای بدن تبدیل میکند و مواد باقیمانده بدون استفاده را دفع میکند. | پزشکی گوارشی | فیزیولوژی گوارشی | |
دستگاه پوششی از پوست، مو و ناخن تشکیل شدهاست، دیگر دستگاههای مهم این سیستم غدد عرق و غدد چربی هستند. پوست از ساختارها و عملکرد اندامهای بدن محافظت میکند، همچنین به عنوان سیستم حسی با محیط خارج عمل میکند. | درماتولوژی | فیزیولوژی سلولی، فیزیولوژی پوست | |
دستگاه ادراری شامل کلیهها، حالبها، مثانه و مجرای ادرار است. این دستگاه آب را از خون خارج کرده و ادرار را که از مولکولهای مضر و یونهای اضافی و آب تشکیل شده میسازد و از بدن خارج میکند. | نفرولوژی (عملکرد)، اورولوژی (بیماریهای ساختاری) | فیزیولوژی کلیه | |
دستگاه تولید مثل شامل غدد جنسی و اندامهای جنسی درونی و بیرونی است. دستگاه تولید مثل در هر دو جنس گامت تولید میکند، مکانیسم ترکیب آنها و ایجاد محیط مناسب برای رشد ۹ ماهه اول نوزاد نیز از وظایف این دستگاه است. | پزشکی زنان، آندرولوژی (در مردان)، سکسولوژی (جنبههای رفتاری)، جنینشناسی (جنبههای رشد و نمو)، بارداری زنان | فیزیولوژی تولید مثل | |
سیستم ایمنی از گلبول سفید، تیموس، غدد لنفی و کانالهای لنفی تشکیل شدهاست که بخشهایی از سیستم لنفی نیز هستند. سیستم ایمنی مکانیزمی را ایجاد میکند که بدن بتواند سلولها و بافتهای خود را از سلولهای بیگانه تشخیص دهد. همچنین میتواند با استفاده از پروتئینهای تخصص یافتهای مثل آنتیبادیها، سیتوکاینها و تیالآرها مواد بیگانه را از بین ببرد. | ایمنیشناسی | ایمونولوژی | |
عملکرد اصلی سیستم لنفی استخراج، انتقال و متابولیسم غدد لنفاوی در مایع میان بافتی است. سیستم لنفاوی در عملکرد و ساختار بسیار شبیه سیستم انتقال خون است. | سرطانشناسی، ایمنیشناسی | اونکولوژی، ایمونولوژی | |
دستگاه درون ریز شامل غده درونریز اصلی: هیپوفیز، تیروئید، غده فوق کلیه، پانکراس، پاراتیروئید و غدد جنسی در کنار اندامها و بافتها است که هورمونهای خاصی را ترشح میکنند. هورمونهای غده درونریز سیگنالهای حالتهای مختلف و تغییر عملکرد را از اندامی به اندام دیگر منتقل میکنند. سیستم غدد برون ریز نیز وجود دارد. | پزشکی غده درونریز | اندوکارینولوژی |
هومئوستاز بدن
اصطلاح هومئوستاز به سیستمی گفته میشود که محیط درونی بدن را تنظیم کرده و آن را در شرایط نسبتاً پایداری حفظ میکند: از جمله دمای طبیعی بدن، تعادل اسید و PH. این سیستم برای بدن ضروری است. بدون توازن PH، دما، جریان خون و محل اندامها، زنده ماندن غیرممکن خواهد بود.
بسیاری از مکانیسمها و سیستمهای تعاملی، محیط داخلی بدن را حفظ میکنند. سیستم عصبی پیامهایی را از تمام نقاط بدن دریافت میکند و به وسیلهٔ پیامرسانهای عصبی آنها را به سمت مغز هدایت میکند. سیستم غده درونریز نیز هورمونهایی را برای تنظیم فشار خون و حجم خون ترشح میکند. سوخت و ساز سلولی نیز به تنظیم PH خون کمک میکند.
جامعه و فرهنگ
تصویر
آناتومی بدن به یکی از بخشهای کلیدی هنرهای تجسمی تبدیل شده است. چگونگی عملکرد عضلات و استخوانها و تغییر حرکتی آنها مفاهیم عمومی این هنر بوده و در طراحی و نقاشی یا متحرکسازی اساسی هستند. کتابهای بسیاری (مثل " آناتومی بدن انسان برای هنرمندان: عناصر فرم") برای راهنمایی طراحی بدن انسان نوشته شدهاند. لئوناردو دا وینچی هنر خود را با درک بهتر از آناتومی بدن انسان بهبود بخشیده بود. در این راستا، او پیشرفت بزرگی در آناتومی بدن انسان و نشان دادن آن در هنر داشته است.
به دلیل پیچیده بودن ساختار موجودات زنده، آناتومی از سطحهای مختلف، از کوچکترین اجزای سلولی تا بزرگترین اندامها و ارتباط آنها با هم تشکیل شدهاست.
تاریخچه آناتومی
طی یک دوره زمانی طولانی، آناتومی در حال انجام و افزایش درک بهتر از عملکرد اندامها و ساختمانهای داخل بدن انسان است. روشها بهطور چشمگیری از یک آزمایش ساده به تشریح حیوانات و اجساد انسانها، استفاده از میکروسکوپ، تکنولوژی پیشرفته میکروسکوپ الکترونی و دیگر روشهای پیچیده قرن بیستم، پیشرفت کردهاند. در طول قرن ۱۹ و ابتدای قرن ۲۰، این علم برجستهترین پژوهشهای علمی را داشتهاست.
تاریخچه فیزیولوژی
اطلاعات فیزیولوژی بدن انسان حداقل به ۴۲۰ قبل از میلاد و زمان بقراط، پدر طب غربی، برمیگردد. تفکر انتقادی ارسطو و تأکید او بر ارتباط بین ساختار و عملکرد اندامها آغازگر فیزیولوژی در یونان باستان است، زمانی که کلادیوس گالنوس (۱۲۶ – ۱۹۹ بعد از میلاد) معروف به جالینوس، اولین کسی بود که آزمایشهایی را برای شناختن عملکرد بدن انجام میداد. جالینوس کاشف فیزیولوژی تجربی بود. جهان پزشکی از جالینوس به سمت آندرئاس وزالیوس و ویلیام هاروی حرکت کرد.
در طول قرون وسطی، طب سنتی یونان و هند به پیشرفت طب اسلامی کمک کردند. برجستهترین کار این دوره زمانی را ابوعلی سینا (۹۸۰–۱۰۳۷) نویسنده قانون در طب و ابن نفیس (۱۲۱۳_۱۲۸۸) انجام دادهاند.
پس از قرون وسطی، دوره رنسانس افزایش تحقیقات فیزیولوژی را در جهان غرب به ارمغان آورد و باعث مطالعات کالبدشناسی و فیزیولوژی پیشرفته شد. آندرئاس وزالیوس نویسنده تأثیرگذارترین کتاب کالبدشناسی بدن انسان، فابریکا است. از وزالیوس اغلب به عنوان بنیانگذار کالبدشناسی مدرن یاد میشود. کالبدشناس ویلیام هاروی سیستم گردش خون را در قرن ۱۷ توصیف کرده است، مشاهده از نزدیک و آزمایشها دقیق برای یافتن چگونگی عملکرد بدن از اساسیترین روشهای پیشرفت فیزیولوژی بوده است. از هرمان بورهاوه با توجه به آموزش نمونه اش در لیدن و کتاب مرجع Institutiones medicae، به عنوان پدر علم فیزیولوژی یاد میشود (۱۷۰۸).
در قرن ۱۸، مهمترین فعالیتها در این حوزه را پییر کابانیس فیزیولوژیست و پزشک فرانسوی انجام داده است.
در قرن ۱۹، دانستههای فیزیولوژیکی به سرعت روی هم انباشته میشدند، بهخصوص در سال ۱۸۳۸، نظریه یاخته ماتیاس یاکوب اشلایدن و تئودور شوان ظهور کرد. این نظریه اظهار داشت که اندامها از واحدهایی به نام سلول تشکیل شدهاند. اکتشافات و نوآوریهای کلود برنارد در نهایت منجر به مفهوم'' milieu interieur'' (محیط داخل سلولی) شد که بعدها به عنوان «هومئوستاز» توسط والتر کانن پشتیبانی شد (۱۸۷۱–۱۹۴۵).
در قرن بیستم، زیست شناسان به چگونگی عملکرد اندامهای دیگر موجودات علاقهمند شدند که در نهایت فیزیولوژی مقایسهای و اکوفیزیولوژی بهوجود آمدند. اشخاص برجسته در این زمینه نات اشمیت-نیلسون و جورج بارتولومی هستند. اخیراً، فیزیولوژی تکاملی، جداگانه تنظیم شده است.
مطالعه بیولوژی اساس مطالعات فیزیولوژی است که به یکپارچهسازی عملکرد بسیاری از سیستمهای بدن انسان و همچنین فرم آنها اشاره دارد.
در بدن انسان، سیستم عصبی و غده درونریز نقش بزرگی در دریافت و انتقال اطلاعات دارند که باعث عملکرد مناسب بدن میشوند. با توجه به فعل و انفعالاتی که در بدن انجام میشود، هومئوستاز یک سیستم مهم برای بدن است.
نگارخانه
-
بدن زنان در طی رشد
-
بدن یک پیرمرد
-
بدن دختربچه
-
بدن پسر بچه
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ Roser M, Appel C, Ritchie H (8 October 2013). "Human Height". Our World in Data. Archived from the original on 30 January 2021. Retrieved 30 July 2022.
- ↑ "Senior Citizens Do Shrink – Just One of the Body Changes of Aging". News. Senior Journal. Archived from the original on 19 February 2013. Retrieved 6 January 2013.
- ↑ "Human weight". Articleworld.org. Archived from the original on 8 December 2011. Retrieved 10 December 2011.
- ↑ Schlessingerman A (2003). "Mass Of An Adult". The Physics Factbook: An Encyclopedia of Scientific Essays. Archived from the original on 1 January 2018. Retrieved 31 December 2017.
- ↑ Kushner R (2007). [[[:الگو:GBurl]] Treatment of the Obese Patient (Contemporary Endocrinology)]. Totowa, NJ: Humana Press. p. 158. ISBN 978-1-59745-400-1. Retrieved 5 April 2009.
{{cite book}}
: Check|url=
value (help) - ↑ Adams JP, Murphy PG (July 2000). "Obesity in anaesthesia and intensive care". British Journal of Anaesthesia. 85 (1): 91–108. doi:10.1093/bja/85.1.91. PMID 10927998.
- ترجمه مقاله ویکیپدیای انگلیسی