وشق (لینکس)

با سیاه‌گوش یا کاراکال (سرده) اشتباه نشود.

وشق
چهار گونه وشق از بالا سمت چپ در جهت عقربه‌های ساعت: وشق کانادایی، وشق اوراسیایی، وشق ایبری، گربه دم‌کوتاه
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	طنابداران
رده:	پستانداران
راسته:	گوشت‌خوارسانان
زیرراسته:	گربه‌سانیان
تیره:	گربه‌ایان
زیرخانواده:	گربه‌ایان کوچک
سرده:	Lynx رابرت کر، ۱۷۹۲
گونه نماد
وشق اوراسیایی لینه، ۱۷۵۸
گونه‌ها
وشق کانادایی وشق اوراسیایی وشق ایبری گربه دم‌کوتاه †Lynx issiodorensis †Lynx thomasi
پراکندگی وشق‌ها: قرمز = ایبری، بنفش = کانادایی، سبز = گربه دم‌کوتاه، نارنجی = اوراسیایی

وَشَق^∗ یا لینکس (به انگلیسی: Lynx) سرده‌ای از گربه‌سانیان است که شامل چهار گونهٔ وشق اوراسیایی، وشق کانادایی، وشق ایبری و گربه دم‌کوتاه است. این گربه‌سانان متعلق به زیرخانواده گربه‌ایان کوچک هستند.

زیستگاه وشق، جنگل‌های کوهستانی با تراکم بالای بته و درختچه و علف است. وشق‌ها، گربه‌سانانی با رنگ خاکستری و خال‌های سیاه هستند و شباهت زیادی به گربه‌سانان دیگری به‌نام کاراکال دارند که در سردهٔ دیگری قرار دارند.

نام

در ادبیات کهن به این جانور وَشَق گفته می‌شد که این نام از پارسی میانه vaχşak و پارسی باستانی vaχş گرفته شده و در متن‌های کلاسیک فارسی وَشَق نامیده می‌شده که به ترکی و عربی هم راه یافته است. در منابع جدید فارسی به آن سیاه‌گوش می‌گویند. هوشنگ اعلم در مقاله «سیاه‌گوش» در دانشنامه ایرانیکا معتقد است که شباهت جانورشناختی و داشتن طُرّهٔ موی‌سیاه‌رنگ بر روی گوش، می‌تواند توجیه‌گر نام سیاه‌گوش (وَشَق - Lynx) باشد که برخی نویسندگان‌مدرن به اشتباه برای این حیوان در نظر گرفته‌اند. اما هوشنگ ضیایی در کتاب راهنمای صحرایی پستانداران ایران این حیوان را سیاهگوش نامیده است. همچنین در اطلس پستانداران ایران که توسط سازمان حفاظت محیط زیست منتشر شده، نام حیوان، سیاهگوش آمده و تقریباً در تمامی کتاب‌های علمی در حوزه بوم‌شناسی و حیات‌وحش به این گربه‌سان، سیاهگوش گفته شده است. سیاهگوش در مقام مقایسه با کاراکال اندازه‌ای بزرگتر و بدنی تنومندتر و پُرتر دارد و برخلاف کاراکال که در مناطق گرمسیری و بیابانی زندگی می‌کند، باشنده مناطق سردسیر کوهستانی و جنگلی است.

به نوشته لغت‌نامه دهخدا در تنکابن به این حیوان پلنگمول هم گفته می‌شود.

تفاوت وشق و سیاه گوش

هرچند نام سیاه‌گوش، به عنوان یکی از گربه‌سانان بومی ایران به گوش‌ها کاملا آشناست اما عموما نه تنها توسط رسانه‌ها بلکه از سوی فعالان و کارشناسان حیات وحش و حتی مسئولان محیط زیست هم به اشتباه مورد استفاده قرار می‌گیرد. به گونه‌ای که به ویژه طی سالهای گذشته تصویری که با شنیدن نام سیاه‌گوش به ذهنمان خطور می‌کند، گربه‌سانی است با پوستی نقش‌دار شبیه پلنگ و دمی بسیار کوتاه که به زبان انگلیسی لینکس (Lynx) نامیده می‌شود. اما با جستجوی نام سیاه‌گوش در دائره‌المعارف‌ها، با صاحبی دیگر برای این نام آشنا می‌شویم. صاحبی که از لحاظ ظاهری بیشتر برازنده نام سیاه‌گوش است. گربه‌سانی با پوستی بدون نقش و ساده و گوش‌هایی سیاه‌رنگ که به زبان انگلیسی کاراکال (Caracal) نامیده می‌شود. کاراکال از نام ترکی این حیوان یعنی کاراکولاک (کارا: سیاه و کولاک: گوش) گرفته شده است.

بدین ترتیب می‌توان اشتباهی رایج را اصلاح کرد و صاحب اصلی نام سیاه‌گوش را کاراکال دانست نه لینکس. اما نام فارسی لینکس، گربه‌سانی که گهگاه به اشتباه سیاه‌گوش نامیده می‌شود چیست؟ وشق نام فراموش‌شده‌ این گربه‌سان زیباست که امروزه به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرد. وشق در «برهان قاطع» این گونه تعریف شده است: حیوانی است بسیار کوچکتر از پلنگ، در رنگ و شکل مثل آن و دنباله آن کمتر از شبری، و در تنکابن «پلنگ مول» نامند و در خواص مانند پلنگ.

گونه‌ها

در سردهٔ سیاهگوش‌ها چهار گونه وجود دارد:

• سیاهگوش اوراسیایی (Lynx lynx): بزرگ‌ترین نوع سیاهگوش که در اروپا، قفقاز، ترکیه، ایران، آسیای میانه و ترکستان جنوبی و بیش از همه سیبری زندگی می‌کند.
• سیاهگوش کانادایی (Lynx canadensis): بومی کانادا
• سیاهگوش ایبری (Lynx pardinus): نادرترین نوع سیاهگوش که به شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد و بومی شبه‌جزیره ایبری در جنوب غربی اروپا (اسپانیا و پرتغال) است.
• گربه دم‌کوتاه (Lynx rufus): بومی آمریکای شمالی

پیشینه وشق در ایران

از آنجا که سیاه‌گوش، پوستی با مویی پرپشت دارد؛ از پوست آن پوستین می‌ساخته‌اند. پوستین درست شده از پوست سیاهگوش، آنچنان نامدار بوده است که گاه از خود واژهٔ وَشَق (به تنهایی) برای اشاره به پوستین بهره برده می‌شده است؛ برای نمونه بدین بیت شعر مولوی می‌توان اشاره کرد: «تا گریزی از وشق هم از حریر - زو پناه آری بسوی زمهریر». معروف بوده که بر تن کردن این پوستین، پیش‌گیرندهٔ عارضه بواسیر است. در کتاب نامور تحفهٔ حکیم مؤمن (طِب‌سنتی) پوشیدن پوستین وشق، «معین باه (= نیروی جنسی و شهوانی) و مُقوّی کمر» دانسته شده و همچنین موی سوختهٔ این جانور، برای زخم‌های مزمن، سودمند معرفی گشته است. همچون دیگر جانوران با خز مرغوب (مانند روباه و سمور و…) نیفه ی وشق هم محبوب بوده است. نیفه، پوست‌وپوستین ساخته شده از پوشش تن جانور، در زیر شکم، و حوالی ناف است که از دیگر جاها نرم‌تر و لطیف‌تر است.

نگارخانه

• 
  سیاه‌گوش سیبری
• 
  سیاهگوش اورآسیا
• 
  سیاهگوش کانادایی
• 
  تولهٔ سیاهگوش

پانویس

• ^ Felinae
• ^ Lynx

پیوند به بیرون

• درباره سیاه‌گوش ایبری، روزنامه شرق (به فارسی)
• نجات «سیاهگوش ایبریایی» از انقراض، بی‌بی‌سی پارسی

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Lynx». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۳ مارس ۲۰۰۷.