پرش به محتوا

درگاه:خراسان

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از درگاه:خراسان بزرگ)

خـراســان، سـرزمـیـن خـورشـیـد

خراسان منطقه‌ای جغرافیایی و تاریخی است که اکنون با شمال شرق ایران، شمال افغانستان، و جنوب ترکمنستان منطبق است. کرانهٔ شمالی قلمرو تاریخی خراسان در امتداد خطی است که دریای خزر را به آمودریا وصل می‌کند و کرانهٔ جنوبی آن در امتداد خط متصل‌کنندهٔ دشت کویر به کو‌ه‌های مرکزی افغانستان. در مفهوم گسترده‌تر، جغرافی‌دانان عرب خراسان را هم‌مرز هند دانسته‌اند. تاریخ منطقه به زمان‌های باستان از جمله هخامنشیان و اشکانیان باز می‌گردد ولی نام خراسان اولین بار در زمان ساسانیان به کار رفت. ساسانیان قلمرو خود را به چهار بخش (کوست) تقسیم کرده بودند که بخش شرقی آن خراسان بود. خراسان در دورهٔ ساسانیان و دورهٔ اسلامی، به چهار بخش (ربع) تقسیم و هر ربع به نام شهر بزرگ آن نامیده می‌شد. این چهار ربع عبارت بودند از: ربع نیشابور، ربع مرو، ربع هرات، و ربع بلخ. ابتدا کرسی خراسان مرو و بلخ بود، ولی در زمان طاهریان به نیشابور منتقل شد. خراسان در زمان طاهریان، صفاریان، و سامانیان تقریباً مستقل بود، و بخشی از سرزمین‌های غزنویان، سلجوقیان، و خوارزمشاهیان را تشکیل می‌داد. چنگیز خان و تیمور لنگ به خراسان هجوم آوردند. صفویان سر خراسان با ازبک‌ها جنگ‌ها کردند. خراسان از ۱۱۳۵ تا ۱۱۴۲ هجری به دست افغان‌ها افتاد، اما نادرشاه آنان را بیرون راند و مشهد را پایتخت ایران قرار داد. استان خراسان در ۱۳۸۳ شمسی به سه استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند، خراسان رضوی به مرکزیت مشهد، و خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد تقسیم شد. در لغت‌نامهٔ دهخدا واژه خراسان به معنی مشرق در مقابل مغرب آمده است. واژۀ خراسان ۳ جزء دارد: خُر یا خور، آس، و ان. اولی یعنی «خورشید»، دومی از مصدر «آسیدن» به معنی «آمدن، رسیدن»، و سومی پسوند صفت‌فاعلی‌ساز است. این سه جزء روی هم یعنی «جایگاه برآمدن خورشید» که ابیات زیر در داستان ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی نیز مؤید آن است:

زبان پهلوی هر کو شناسدخراسان آن بود کز وی خور آسد
خور آسد پهلوی باشد خور آیدعراق و پارس را خور زو برآید
خوراسان را بود معنی خورآیانکجا از وی خور آید سوی ایران
نمایش برگزیده‌های تازه

نوشتار برگزیده

چهارتاقی خانه دیو، در ارتفاعات نزدیکی روستای فشتنق شهرستان داورزن؛ برخی ایران‌شناسان و باستان‌شناسان، این چهارطاقی ساسانی را آتشکده برزین‌مهر معرفی نموده‌اند.
بُرزین‌مِهر یا آذَرِ بُرزین‌مِهر نام یکی از آتش‌های مقدس کیش زرتشتی است که از گونه آتش بهرام و یکی از سه آتشکده بزرگ ایران پیش از اسلام بوده و بر روی کوه ریوند خراسان و در نزدیکی دریاچه سووَر، قرار داشته است. بُرزین‌مِهر: آتشِ خاصِ واستریوشان (= کشاورزانِ) ایران‌زمین، در دوره ساسانیان و دوران‌های پیش از آنان، در کنار دو آتشکده اساطیری-تاریخی دیگر: آذر گُشنَسپ (= آتشِ شاهان و رزمیان) و آذر فرن‌بغ (= آتشِ روحانیان) از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است. نام این سه آتشکده، با واژه آذر (= آتش) آغاز شده است. آذر در آیین مزدیسنا (کیش زرتشت)، نام ایزد نگهبان آتش است و آتش، نشانه آشکار حضور اهورامزدا است که از آسمان، فرود آمده و بر ضد دیوان و ستمگران می‌جنگد. این ایزد، در کتاب اوستا، با عنوان «پسر اهورامزدا» خطاب شده، که نشان‌دهنده بلندی جایگاه او در کیش زرتشت است. آذر (آتش)، پیام‌بر (یا پیک) میان مردم و اهورامزداست و مقدس شمرده می‌شود؛ آتش مقدس، در روندی طولانی و دشوار، تطهیر می‌گردد؛ چنان‌که شانزده آتش از منابع مختلف، گردآوری شده و آنگاه ۱۱۲۸ بار آن را تطهیر می‌کنند و این فرایند، یک سال طول می‌کشد و آتش بهرام، پدید می‌آید. بر پایه باورهای اساطیری ایران؛ در جهان، پنج گونه آتش مینوی مقدس وجود دارد. برزین‌مهر، گشنسب و فرن‌بغ ، از گونه آتش‌ مقدس‌ سپِنیشت می‌باشند که برای ساختن آن‌: یک‌هزار آتش، از جاهای گوناگون، فراهم گردیده و در جریان مراسمی دشوار، آتشی یگانه پدید آمده و سرانجام آتش بلندسود (که مینوی آتش‌هاست) از نزد اهورامزدا پایین آمده در آن جای گرفته و روانِ آتش می‌گردد. آتش را در ظرفی به نام آتشدان (یا آفرینگان) نگهداری می‌نمایند که در میان ساختمان آتشکده جای می‌گیرد. آتشکده، مکان مقدس و نیایشگاه زدتشتیان است.

نگارهٔ برگزیده

برگی از شاهنامه تهماسبی
برگی از شاهنامه تهماسبی

برگی از شاهنامه تهماسبی اثر دوست‌محمد که داستان ضحاک را به تصویر کشیده است.

زندگی‌نامهٔ برگزیده

بیدرفش، پهلوان تورانی، زریر، پهلوان ایرانی و عموی اسفندیار را می‌کشد. این بخش از شاهنامه سرودهٔ دقیقی است.
ابو منصور محمد بن احمد توسی که بیشتر به کوتاهی با نام دقیقی شناخته می‌شود (زاده‌شده پس از ۳۲۰ – درگذشت در مابین سال‌های ۳۶۷ تا ۳۶۹ هجری قمری) شاعر بزرگ پارسی‌زبان بود. او از نخستین کسانی بود که پیش از فردوسی تلاش کرد داستان‌های ملی ایران را به شعر درآورد و از پیشگامان حماسه‌سرایی به زبان فارسی است. بخشی از شاهنامه سرودهٔ اوست که فردوسی آنها را در اثر خود گنجانده است. زادگاه وی بنا به روایات گوناگون، توس، بلخ، سمرقند و بخارا ذکر شده است، اما بر پایهٔ پژوهش‌های نوین، اینگونه پنداشته می‌شود که او زادهٔ شهر توس بوده است. دقیقی با دربار شاهان سامانی در پیوند بود و به تشویق نوح دوم سامانی به نظم درآوردن شاهنامه ابومنصوری را آغاز کرد. اما پیش از آنکه آن را به پایان برساند، به دست غلام خود کشته شد. پس از آن فردوسی توسی کار دقیقی را ادامه داد و شاهنامهٔ ابومنصوری را که منثور بود به نظم درآورد. فردوسی در شاهنامهٔ خود داستان زندگی دقیقی را به کوتاهی نقل کرده و هزاربیتی که دقیقی سروده را هم در شاهنامهٔ خود گنجانده و بدین‌گونه از ازدست‌رفتن آنها جلوگیری کرده است. در دوران‌های نوین، از سوی خاورشناسان این دیدگاه مطرح شد که دقیقی یک زرتشتی بوده، ولی امروزه این دید با پژوهش‌های بیشتر رد شده و دقیقی را یک مسلمان شیعه به شمار می‌آورند. دقیقی یکی از بزرگ‌ترین و مهمترین شاعرهای فارسی‌زبان است و تأثیری فراوان بر شاعرهای پس از خود، بویژه سبک حماسی شعر فارسی گذاشته است. کتاب‌هایی که یادی از دقیقی یا شعرهایش کرده‌اند: شاهنامه فردوسی (۴۰۰)، تاریخ بیهقی (نیمه دوم سده پنجم)، شرح قصیده ابوالهیثم (پایان سده چهارم و آغاز سده پنجم)، چهار مقاله نظامی عروضی (پیرامون ۵۵۰ هجری)، حدائق‌السحر رشید وطواط (سده ششم)، ترجمان‌البلاغه (آغاز سده ششم)، لباب‌الالباب عوفی (۶۱۷ تا ۶۲۵)…

آیا می‌دانستید؟

رده‌ها

گفتاورد منتخب

و اگر جمله را برشمرم از اهل خراسان دشوار باشد و من سیصد کس دیدم اندر خراسان تنها که هر یک مشربی داشتند که یکی از آن اندر همه عالم بس بُوَد؛ و این جمله از آن است که آفتاب محبت و اقبال طریقت اندر طالع خراسان است.

          —هجویری

مطالب باکیفیت

مقالات برگزیده

زمین‌لرزه ۱۳۷۶ قائنمشهدفردوسیطاهر بن حسینطاهر بن عبداللهطلحه بن طاهرعبدالله بن طاهرجنگ امین و مأمونرضا عطارانحوزه انتخابیه سبزوارعلی بن موسی الرضا

مقالات خوب

حسین واعظ کاشفیدقیقیآذر برزین‌مهرآرامگاه فردوسیحرم امام رضاکمال‌الدین بهزادشورای اسلامی شهر سبزواربزرگمهرولایتعهدی علی بن موسی الرضارباعیات خیامروضة الشهداجنگ اول هراتدریا دادورنادرشاهابن یمینمحمدتقی مسعودیه

فهرست‌های برگزیده

فهرست آثار ملی شهرستان سبزوارفهرست شهرستان‌های استان خراسان رضویفهرست شهرستان‌های استان خراسان شمالیفهرست شهرستان‌های استان خراسان جنوبیفهرست امیران طاهری • فهرست اهالی سبزوار • فهرست آثار ملی شهرستان کاشمرفهرست آثار ملی شهرستان مشهد

کمک و همکاری

موضوعات

شهرستان‌ها

خراسان جنوبی: بشرویهبیرجندخوسفدرمیانزیرکوهسرایانسربیشهطبسفردوسقائناتنهبندان
خراسان رضوی: باخرزبجستانبردسکنبینالودتایبادتربت جامتربت حیدریهجغتایجوینچنارانخلیل‌آبادخوافخوشابداورزندرگزرشتخوارزاوهزبرخانسبزوارسرخسششتمدصالح‌آبادفریمانفیروزهقوچانکاشمرکلاتکوهسرخگلبهارگنابادمشهدمه‌ولاتنیشابور
خراسان شمالی: اسفراینبجنوردجاجرمراز و جرگلانشیروانفاروجگرمهمانه و سملقان

شهرها

خراسان جنوبی: آبیزآرین‌شهرآیسکارسکاسدیهاسفدناسلامیهآیسکباغستانبشرویهبیرجندحاجی‌آبادخضری دشت بیاضخوسفدرحزهانسرایانسربیشهسه‌قلعهشوسفطبسطبس مسیناعشق‌آبادفردوسقائنقهستانگزیکمحمدشهرمودنهبنداننیمبلوک
خراسان رضوی: احمدآباد صولتانابدباجگیرانباخرزباربایگبجستانبردسکنبیدختتایبادتربت جامتربت حیدریهجغتایجنگلچاپشلوچخماقچکنهچنارانحکم‌آبادخروخلیل‌آبادخوافداورزندرگزدرروددولت‌آبادرباط سنگرشتخواررضویهرودآبروشناوندریوادهریوشسبزوارسرخسسفیدسنگسلامیسلطان‌آبادسمیع‌آبادسنگانشادمهرشاندیزششتمدشهرآبادشهرزوصالح‌آبادطرقبهعشق‌آبادفرهادگردفریمانفیروزهفیض‌آبادقاسم‌آبادقدمگاهقلعه‌نو علیاقلندرآبادقوچانکاخککاریزکاشمرکدکنکلاتکندرگلبهارگلمکانگنابادلطف‌آبادمزداوندمشکانمشهدمشهد ریزهملک‌آبادنشتیفاننصرآبادنقابنوخنداننوده انقلابنیشابورنیل‌شهرهمت‌آبادیونسی
خراسان شمالی: آشخانهآوااسفراینایوربجنوردپیش‌قلعهتیتکانلوجاجرمچناران‌شهرحصار گرم‌خاندرقراززیارتسنخواستشوقانشیروانصفی‌آبادغلامانفاروجقاضیقوشخانهگرمهلوجلییکه‌سعود

سیاستمداران

استانداران: حمید ملانوری شمسیمحمدصادق معتمدیانمحمدعلی شجاعی
نمایندگان خبرگان: سید ابراهیم رئیسیغلامرضا فیاضیسید احمد حسینی خراسانیسید مجتبی حسینیحسن عالمیمحمدهادی عبدخداییسید احمد علم‌الهدی
نمایندگان مجلس: سلمان اسحاقیحسین خسروی اسفرازمصطفی نخعیمجید نصیراییعلی آذریاکبر احمدپوراحسان ارکانیهاجر چنارانیمحمدحسین حسین‌زاده بحرینیفاطمه رحمانیجلیل رحیمی جهان‌آبادیحسن رزمیان مقدممحسن زنگنهمحمد صفایی دلوئیحسین عباس‌زاده امامیعلی‌اصغر عنابستانیسید احسان قاضی‌زاده هاشمیسید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمیجواد کریمی قدوسیبهروز محبی نجم‌آبادیجواد نیک‌بینسید محمد پاک‌مهرعلی جدیامان‌الله حسین‌پورمحمد وحیدی

درگاه‌های وابسته

در دیگر ویکی‌پروژه‌های ویکی‌مدیا

پاکسازی