سرخس

این مقاله دربارهٔ شهر سرخس است. برای دیگر کاربردها، سرخس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

سرخس ساریکا
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	سرخس
سال شهرشدن	۱۳۶۸
مردم
جمعیت	۴۲٬۱۷۹ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱۴٪+ (۵سال)
تراکم جمعیت	۲ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵٫۴۷۲ متر مربع
ارتفاع	۲۸۱ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۰
اطلاعات شهری
شهردار	احمد صفایی
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۱۳
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۴۲ د
کد آماری	۱۳۸۷
سرخس روی نقشه ایران ۳۶٫۵۳۴۷°شمالی ۶۱٫۱۶۱۱°شرقی / 36.5347; 61.1611

سَرَخْسْ، شهری مرزی در استان خراسان رضوی و مرکز شهرستان سرخس است؛ شمال‌شرقی‌ترین شهر ایران در نزدیکی مرز ترکمنستان در پایین‌ترین دشت خراسان در فرازای ۳۰۰ متری از سطح دریا جای دارد.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۲٬۱۷۹ نفر (در ۱۱٬۸۱۲ خانوار) بوده است.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۵۵	۶٬۸۰۶	—
۱۳۶۵	۱۶٬۵۵۹	+۱۴۳٫۳٪
۱۳۷۰	۲۲٬۲۷۱	+۳۴٫۵٪
۱۳۷۵	۲۸٬۵۴۷	+۲۸٫۲٪
۱۳۸۵	۳۳٬۵۷۱	+۱۷٫۶٪
۱۳۹۰	۳۷٬۱۶۲	+۱۰٫۷٪
۱۳۹۵	۴۲٬۱۷۹	+۱۳٫۵٪

مکان جغرافیایی

شهرستان سرخس، با پهنه‌ای بیش از ۵ هزار کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان، در کنار مرز ایران و جمهوری ترکمنستان در۱۸۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. تقریباً بین دو نصف النهار ۳۰ تا ۶۰ و ۱۵ تا ۶۱ درجه شرقی و بین دو مدار ۳۶ و ۳۶ تا ۴۰ درجه شمالی قرار گرفته‌است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانه کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانه هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می‌نماید. این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری ترکمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است و در حد فاصل حاشیه خارجی صحرای قره قروم با لبه فلات ایران قرار گرفته‌است هوای سرخس در گذشته معتدل و خشک بوده که با گسترش کشاورزی آبی و آبگیری سد دوستی به هوای گرم و مرطوب تغییر وضعیت داده و اینک در چاره ایی از ماههای تابستان حتی بهار بیش‌ترین درجه حرارت ، ۵۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها، ۱۵ درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه سرخس به ۱۸۰ میلی‌متر می‌رسد. رود هریرود در ۲ کیلومتری خاور سرخس مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل داده است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال ۱۳۷۵ برابر با ۷۳۶۰۴ نفر است که از این تعداد ۲۸۵۴۷ نفر در مرکز شهرستان زندگی می‌کردند.

تاریخ

نوشتار اصلی: تاریخ سرخس

رباط شرف در ۴۷ کیلومتری غرب سرخس

نام باستانی سرخس ساریکا بوده و بر سر راه مرو به نیشابور و عراق عجم قرار گرفته‌است. این شهر روزگاری از کانون‌های علم و دانش بوده و بواسطه داشتن مدارس و کتابخانه‌های زیاد شهرت داشته‌است، در سال‌های اخیر نیز به دلیل فراهم آوردن موقعیت‌های تجاری، این محل دارای اهمیت است.

به اعتقاد اهالی این شهر ، سرخس از دیرباز به نام‌های «ساریگو»، «ساریکا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده شده است. حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد کرده است؛ کهن‌ترین متن فارسی که از سرخس سخن گفته، «حدودالعالم» (۳۷۲ هـ. ق) است، که می‌گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با کشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی ترکیب‌اند و جنگی، و خواسته ایشان شتر است». لیکن کاربرد کلمه سرخس دست کم در هزار و دویست سال اخیر و وجود درختچه های سرخس در گذشتههای دور که توسط بومیان قلع و قمع شده است ، نشان دهنده اصالت نام سرخس و نه نام دیگری میباشد .

سرخس در سده نخست هجری قمری، به دست اعراب افتاده و تقریبا تمامی اهالی آن شهر به رسم اعراب صدر اسلام ، گردن زده شده، در حمله به سرخس؛ اعراب مسلمان «همه‌ی مردم شهر را بجز یک صد نفر؛ کشتند. (کتاب تاریخ کامل؛ جلد سوم؛ صفحه 208و 303) این شهر در روزگار آلب ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به طوری که وی آن جا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده‌های نخستین اشغال اعراب و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به شمار می‌رفته است. وی می‌گوید: «… طغای تیمور با ۵۰ هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیکن شکست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس که از بزرگ‌ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…». امروزه شهر سرخس، مرز بین ایران و ترکمنستان است، سرخس پیشین که در سوی راست هری رود قرار داد، در دست ترکمنستان می‌باشد و سرخس نو در دست ایران است. در ۱۸۸۴ م، روس‌ها سرخس کهنه ایران را همراه مرو و عشق‌آباد، اشغال کردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا ترکستان چین، استقرار یافتند.

سنایی غزنوی، مثنوی سیرالعباد الی المعاد را در سرخس سروده و با مدح سیف الدین محمد بن منصور قاضی سرخس به پایان برده است.

در سال‌های اخیر با ایجاد پالایشگاه گاز خانگیران و استخراج گاز شیرین و ترش و لوله کشی به نواحی مصرف، و بهره‌برداری از راه آهن مشهد – سرخس – تجن و ترانزیت جاده‌ای (یکصدوچهل هزار تریلی در سال) توسعه و رونق یافته و برآبادانی وجمعیت سرخس افزوده شده است و هم چنین به واسطه همسایه گی با جمهوری ترکمنستان، دارای اهمیت نظامی و استراتژیک است.

مکان‌های دیدنی و تاریخی

آرامگاه ابوالفضل حسن، آرامگاه محمد بن جعفر و مزار ابوعلی‌زاهر، برخی از مکان‌های تاریخی و دیدنی این شهرستان را تشکیل می‌دهند، قدمگاه حضرت ابوالفضل در روستای سنگر، زیارت هجده پیر در مزداوند، سد دوستی(که در اصل آتشکده زرتشتیان در سده های قبل از حضور اعراب بوده و بعد از استیلای اعراب جهت جلوگیری از تخریب و ویرانی آن توسط اعراب نام هجده پیر و زیارت مزار ایشان لقب گرفت ). دریاچه بزنگان تنها دریاچه طبیعی استان خراسان در این شهر است. غار مزدوران در ۹۰ کیلومتری سرخس و غار بزنگان در ۶۵ کیلومتری سرخس واقع می‌باشند. آرامگاه شیخ لقمان سرخسی در شمال شهر سرخس می‌باشد. رباط شرف، محل اسکان کاروانسرایان قدیمی در راه ابریشم و پل خاتون از بناهای تاریخی ساخته شده توسط خواهران گوهرشاد بوده است. رباط ماهی دیگر اثر تاریخی قرار گرفته در این شهرستان ، بلافاصله قبل از شهر مرزداران و در نزدیکی ریل قطار قرار دارد که با بی توجهی میراث فرهنگی شهرستان به ویرانه ایی مبدل شده است ) اولین نماینده مجلس شهر سرخس محمد تقی بهار (ملک‌الشعرا) است و نماینده فعلی آقای قاضی زاده است.

صنایع و معادن

مهم‌ترین صنایع موجود در این شهرستان، صنایع مربوط به استخراج منابع گازی خانگیران است که غنی می‌باشد. معدن زغال سنگ آق دربند هم فعال است.

کشاورزی و دام داری

فراورده‌هایش غلات، علوفه، صادرات کاکتوس، سبزی، پنبه، خربزه و صیفی است. دامپروری گوسفند قره کل در این منطقه مرسوم که با ورود دام های غیر بومی این صنعت و نژاد گوسفند قره گل رو به انقراض است . زیستگاه جانوری: در سرخس و در سالهای نه چندان دور گله های عظیم گورخر ایرانی و در دسته های صد تا دویست راسی در محدوده گنبدلی و چکودر و تا سال های ابتدایی دهه هشتاد شمسی به چشم میخورد که از این نظر در خاورمیانه بی نظیر بوده و متاسفانه در طی دو دهه اخیر بومیان و اهالی سرخس تقریبا تمامی آنهارا شکار و نسل این حیوان با ارزش را در منطقه منقرض نموده اند و همچنان اداره محیط زیست شهرستان و محیط بانی سرخس نظاره گر این قتل عام بوده است . همچنین در این شهرستان حیواناتی نظیر گرگ، روباه، شغال، مار، کبک دیده شده است. متاسفانه پلنگ نیز جزو حیوانات منقرض شده به دست اهالی بومی سرخس میباشد که در سایه بی توجهی ایشان یکی از ارزشمندترین حیوانات حیات وحش این شهرستان نابوده شده است .

مراکز آموزش عالی

دانشگاه پیام نور در رشته‌های شیمی و ریاضی و حسابداری و دانشگاه علمی کاربردی با رشته‌های روابط عمومی و کامپیوتر و بهره‌برداری پالایش گاز و دانشگاه آزاد اسلامی با رشته‌های حسابداری و الکتروتکنیک در کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرند.

جستارهای وابسته

• آرامگاه لقمان
• نیروگاه شمس سرخس

منابع

• البلدان-احمدبن ابی یعغوب-ترجمه دکتر ابراهیم آیتی
• «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
• شاهنامه فردوسی
• سرخس دیروز و امروز-دکتر سعیدی
• شاهکارهای هنر ایران (رباط شرف) دکتر عیسی بهنام
• کتاب سرخس دیروز و امروز - دکتر عباس سعیدی
• مختصات