سرخس

این مقاله دربارهٔ شهر سرخس است. برای دیگر کاربردها، سرخس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

سرخس ساریکا
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
شهرستان	سرخس
سال شهرشدن	۱۳۶۸
مردم
جمعیت	۴۲٬۱۷۹ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱۴٪+ (۵سال)
تراکم جمعیت	۲ نفر بر کیلومتر مربع
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵٫۴۷۲ متر مربع
ارتفاع	۲۸۱ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۰
اطلاعات شهری
شهردار	دانشی مقدم
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۵۱۳
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۴۲ د
کد آماری	۱۳۸۷
سرخس روی نقشه ایران ۳۶٫۵۳۴۷°شمالی ۶۱٫۱۶۱۱°شرقی / 36.5347; 61.1611

سَرَخْسْ، شهری مرزی در استان خراسان رضوی و مرکز شهرستان سرخس است؛ شمال‌شرقی‌ترین شهر ایران در نزدیکی مرز ترکمنستان در پایین‌ترین دشت خراسان در فرازای ۳۰۰ متری از سطح دریا جای دارد.

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۴۲٬۱۷۹ نفر (در ۱۱٬۸۱۲ خانوار) بوده است.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۵۵	۶٬۸۰۶	—
۱۳۶۵	۱۶٬۵۵۹	+۱۴۳٫۳٪
۱۳۷۰	۲۲٬۲۷۱	+۳۴٫۵٪
۱۳۷۵	۲۸٬۵۴۷	+۲۸٫۲٪
۱۳۸۵	۳۳٬۵۷۱	+۱۷٫۶٪
۱۳۹۰	۳۷٬۱۶۲	+۱۰٫۷٪
۱۳۹۵	۴۲٬۱۷۹	+۱۳٫۵٪

مکان جغرافیایی

شهرستان سرخس، با پهنه‌ای بیش از ۵ هزار کیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و جمهوری ترکمنستان در ۱۸۰ کیلومتری شرق مشهد قرار دارد. تقریباً میان دو نصف‌النهار ۳۰ تا ۶۰ و ۱۵ تا ۶۱ درجۀ شرقی و میان دو مدار ۳۶ و ۳۶ تا ۴۰ درجۀ شمالی قرار گرفته‌است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانۀ کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانۀ هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب‌غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می‌نماید. این شهرستان از سوی شمال و خاور به جمهوری ترکمنستان، از باختر به شهرستان مشهد و از جنوب به شهرستان تربت جام محدود است و در حد فاصل حاشیۀ خارجی صحرای قره‌قروم با لبۀ فلات ایران قرار گرفته‌است. هوای سرخس در گذشته معتدل و خشک بوده که با گسترش کشاورزی آبی و آبگیری سد دوستی به هوای گرم و مرطوب تغییر وضعیت داده و اینک در چاره‌ایی از ماه‌های تابستان حتی بهار بیش‌ترین درجۀ حرارت، ۵۰ درجه بالای صفر و کم‌ترین آن در زمستان‌ها، ۱۵ درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانۀ سرخس به ۱۸۰ میلی‌متر می‌رسد. رود هریرود در ۲ کیلومتری خاور سرخس مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل داده‌است. شهر سرخس در دشت قرار گرفته و از بلندی مهمی برخوردار نیست. جمعیت این شهرستان براساس آمار سال ۱۳۷۵خ برابر با ۷۳٬۶۰۴ نفر است که از این تعداد ۲۸٬۵۴۷ نفر در مرکز شهرستان زندگی می‌کردند.

تاریخ

نوشتار اصلی: تاریخ سرخس

رباط شرف در ۴۷ کیلومتری غرب سرخس

نام باستانی سرخس ساریگا بوده كه مردم محلي به آن ساريكا مي گويند و بر سر راه مرو به نیشابور و عراق عجم قرار گرفته‌است. این شهر روزگاری از کانون‌های علم و دانش بوده و بواسطۀ داشتن مدارس و کتابخانه‌های زیاد شهرت داشته‌است؛ در سال‌های اخیر نیز به دلیل فراهم آوردن موقعیت‌های تجاری، این محل دارای اهمیت است.

به اعتقاد اهالی این شهر، سرخس از دیرباز به نام‌های «ساریگو» به معني خانه پهلوانان گو = پلوان، «ساریکا»، «سرخس نو»، «سرخس ناصری» و «سرخس افراسیابی» خوانده می‌شده است. حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه، در داستان جنگ هفت گردان، از سرخس یاد کرده است. کهن‌ترین متن فارسی که از سرخس سخن گفته، «حدودالعالم» (۳۷۲ هـ.ق) است، که می‌گوید: «سرخس شهری است بر راه و اندر میان بیابان نهاده … جایی با کشت و برز بسیار است، و مردمانی قوی ترکیب‌اند و جنگی، و خواستۀ ایشان شتر است». لیکن کاربرد کلمۀ سرخس دست‌کم در هزار و دویست سال اخیر و وجود درختچه‌های سرخس در گذشته‌های دور که توسط بومیان قلع و قمع شده‌است، نشان‌دهندۀ اصالت نام سرخس و نه نام دیگری می‌باشد.

سرخس در سدۀ نخست هجری قمری، به دست اعراب افتاده و تقریباً تمامی اهالی آن شهر به رسم اعراب صدر اسلام، گردن زده شده، در حمله به سرخس؛ اعراب مسلمان «همه‌ی مردم شهر را به‌جز یک صد نفر، کشتند. (کتاب تاریخ کامل؛ جلد سوم؛ صفحۀ ۲۰۸ و ۳۰۳) این شهر در روزگار آلپ ارسلان گسترش و اعتبار بسیار یافت، به‌طوری که وی آنجا را مقر خود قرار داد. سرخس در سده‌های نخستین اشغال اعراب و حتی تا زمان ابن بطوطه از شهرهای بزرگ خراسان به‌شمار می‌رفته است. وی می‌گوید: «… طغای تیمور با ۵۰ هزار سپاهی به نبرد سربداران رفت. لیکن شکست خورد و شهرهای سرخس، الزاوه و توس که از بزرگ‌ترین شهرهای خراسان بودند به دست سربداران افتاد…».

ایل پاسارگادی، یکی از ده قبیلهٔ پارس‌ها بود که از کوروش حمایت کرده و سلسلهٔ هخامنشیان را به وجود آورد. طبق سخنان مسعودی مورخ سدۀ چهارم بازماندگان رم کاریان پس از حملۀ اعراب مسلمان به پارسیان معروف گشتند. آن‌ها در زمان آل بویه به دو گروه تقسیم گشته و به ترتیب ضمیمهٔ ایل عرب خمسه و ایل قشقایی گشتند. این دو گروه در زمان فتحعلی شاه قاجار دوباره با یکدیگر متحد شده و ایل باصری را تشکیل دادند که تا به امروز پابرجا مانده‌اند و آن‌ها را می‌توان سرسلسله و میراث‌بان فرهنگ و تمدن هخامنشی‌ها و رم کاریان دانست. در زمان حملۀ ترکمان‌ها در زمان قاجار و فتحعلی‌شاه قاجار، عده‌ای از جنگجویان این طایفه برای دفع ترکمان‌ها به خراسان مهاجرت نمودند و آن‌ها را تا شهر سرخس دفع نمودند. پس از حملۀ تزاری به ایران قسمت‌هایی از ایران جدا شد از جمله شهر سرخس است. شهر سرخس از جمله شهرهای دو تکه‌ای است که قسمت خاوری آن متعلق به ترکمنستان امروزی است و اینکه تا سرخس هیچ ترکمنی وجود ندارد به‌علت دفع آن‌ها توسط طایفۀ علی میرزایی است. امروز بسیاری از آن‌ها ساکن سرخس هستند که بازماندگان همان دسته‌های مهاجرت نموده در زمان قاجار می‌باشند. شهردرسال۱۳۱۵خورشیدی وبه دستوررضاخان باموقوفات استان قدس رضوی فعلی که شامل منطقه اوین تهران بود معاوضه گردیدوهم اکنون۹۸٪این شهرموقوفه ومتعلق به استان قدس رضوی میباشد امروزه شهر سرخس، مرز میان ایران و ترکمنستان است. سرخس پیشین که در سوی راست هریرود قرار دارد، در دست ترکمنستان می‌باشد و سرخس نو در دست ایران است. در ۱۸۸۴م، روس‌ها سرخس کهنۀ ایران را همراه مرو و عشق‌آباد، اشغال کردند و بدین ترتیب در مرز ایران و افغانستان از دریای مازندران تا سین‌کیانگ چین، استقرار یافتند.

سنایی غزنوی، مثنوی سیرالعباد الی المعاد را در سرخس سروده و با مدح سیف‌الدین محمد بن منصور قاضی سرخس به پایان برده است.

در سال‌های اخیر با ایجاد پالایشگاه گاز خانگیران و استخراج گاز شیرین و ترش و لوله‌کشی به نواحی مصرف، و بهره‌برداری از راه‌آهن مشهد–سرخس–تجن و ترانزیت جاده‌ای (یکصدوچهل هزار تریلی در سال) توسعه و رونق یافته و بر آبادانی و جمعیت سرخس افزوده شده‌است و همچنین به واسطۀ همسایگی با جمهوری ترکمنستان، دارای اهمیت نظامی و راهبردی است.

مکان‌های دیدنی و تاریخی

آرامگاه ابوالفضل حسن، آرامگاه محمد بن جعفر و مزار ابوعلی‌زاهر، برخی از مکان‌های تاریخی و دیدنی این شهرستان را تشکیل می‌دهند. قدمگاه حضرت ابوالفضل در روستای سنگر، زیارت هجده‌پیر در مزداوند، سد دوستی. دریاچۀ بزنگان تنها دریاچۀ طبیعی استان خراسان رضوی در این شهر است. غار مزدوران در ۹۰ کیلومتری سرخس و غار بزنگان در ۶۵ کیلومتری سرخس واقع می‌باشند. آرامگاه شیخ لقمان سرخسی در شمال شهر سرخس می‌باشد. رباط شرف، محل اسکان کاروانسرایان قدیمی در راه ابریشم و پل خاتون از بناهای تاریخی ساخته شده توسط خواهران گوهرشاد بوده‌است. رباط ماهی دیگر اثر تاریخی قرار گرفته در این شهرستان، بلافاصله پیش از شهر مرزداران و در نزدیکی ریل قطار قرار دارد که با بی‌توجهی میراث فرهنگی شهرستان به ویرانه‌ایی مبدل شده‌است.) نخستین نمایندۀ مجلس شهر سرخس محمد تقی بهار (ملک‌الشعرا) است و نمایندۀ کنونی آقای قاضی‌زاده می‌باشد. اب گرم ارتیزین منطقه خانگیران که دارای موادمعدنی نیزمیباشدوجوددارداماسرمایه گذاری برروی ان انجام نشده است

صنایع و معادن

مهم‌ترین صنایع موجود در این شهرستان، صنایع مربوط به استخراج٬پالایش و ذخیره سازی منابع گازی٬نفتی و گوگرد خانگیران است که غنی می‌باشد. معدن زغال سنگ آق دربند که پس ازریزش ان وکشته وزخمی شدن چندکارگران هم اکنون غیرفعال میباشد معادن شن موجوددرمنطقه قوش عظیم نیز درحال فعالیت میباشد

کشاورزی و دامداری

فرآورده‌های غلات، علوفه، صادرات کاکتوس، سبزی، پنبه، خربزه و صیفی است. دامپروری گوسفند قره‌کل در این منطقه مرسوم که با ورود دام‌های غیر بومی این صنعت و نژاد گوسفند قره‌گل رو به انقراض است. زیستگاه جانوری: در سرخس و در سال‌های نه چندان دور گله‌های عظیم گورخر ایرانی و در دسته‌های صد تا دویست راسی در محدودۀ گنبدلی و چکودر و تا سال‌های ابتدایی دهۀ هشتاد خورشیدی به چشم می‌خورد که از این نظر در خاورمیانه بی‌نظیر بوده و متاسفانه در طی دو دهۀ اخیر بومیان و اهالی سرخس تقریباً تمامی آن‌ها را شکار و نسل این حیوان با ارزش را در منطقه منقرض نموده‌اند و همچنان ادارۀ محیط‌زیست شهرستان و محیط‌بانی سرخس نظاره‌گر این قتل‌عام بوده است. همچنین در این شهرستان حیواناتی نظیر گرگ، روباه، شغال، مار و کبک دیده شده‌است. متاسفانه پلنگ نیز جزو حیوانات منقرض‌شده به دست اهالی بومی سرخس می‌باشد که در سایۀ بی‌توجهی ایشان یکی از ارزشمندترین حیوانات حیات وحش این شهرستان نابوده شده‌است.

مراکز آموزش عالی

دانشگاه پیام نور در رشته‌های شیمی و ریاضی و حسابداری و دانشگاه علمی کاربردی با رشته‌های روابط عمومی و کامپیوتر و بهره‌برداری پالایش گاز و دانشگاه آزاد اسلامی با رشته‌های حسابداری و الکتروتکنیک در کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرند.

جستارهای وابسته

• آرامگاه لقمان
• نیروگاه شمس سرخس
• ایل علی میرزایی
• آیل پاسارگادیان

منابع

• البلدان-احمدبن ابی یعغوب-ترجمه دکتر ابراهیم آیتی
• «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.
• شاهنامه فردوسی
• سرخس دیروز و امروز-دکتر سعیدی
• شاهکارهای هنر ایران (رباط شرف) دکتر عیسی بهنام
• کتاب سرخس دیروز و امروز - دکتر عباس سعیدی
• تحقیقات و نوشته های خبرنگار سرخس محمد علی تمدن
• مختصات