شهرستان زیرکوه

شهرستان زیرکوه
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	خراسان جنوبی
سال شهرستان شدن	۱۳۹۱
مردم
جمعیت	۴۰٫۱۵۵ نفر (۱۳۹۵)
تراکم جمعیت	۴٫۴ نفر بر کیلومتر مربع
مذهب	اسلام (شیعه و سنی)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۹٫۱۸۵ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	۱۳۳۰ متر
آب‌وهوا
بارش سالانه	۱۵۰ میلی‌متر
داده‌های دیگر
فرماندار	حجت‌اله خان زاده
پیش‌شماره تلفنی	۰۵۶
شهرها
حاجی‌آباد، زهان
تعداد بخش‌ها
مرکزی، بخش زهان، بخش شاسکوه

شهرستان زیرکوه به مرکزیت شهر حاجی‌آباد، در شمال شرقی استان خراسان جنوبی واقع شده‌ است. زیرکوه تا فروردین ۱۳۹۱ یکی از بخش‌های شهرستان قائنات بود که در این تاریخ به شهرستان ارتقا یافت.

تقسیمات کشوری

شهرستان زیرکوه شامل ۳ بخش و ۶ دهستان است:

بخش مرکزی شهرستان زیرکوه

• دهستان زیرکوه
• دهستان پترگان

شهرها: حاجی‌آباد

بخش زهان

• دهستان زهان
• دهستان افین

شهرها: زهان

بخش شاسکوه

• دهستان شاسکوه
• دهستان بهناباد

شهرها: ندارد

جمعیت

طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۵) جمعیت شهرستان زیرکوه ۴۰٫۱۵۵ نفر (در ۱۱٫۱۷۸ خانوار) با ترکیب ۲۰٫۴۱۸ نفر مرد و ۱۹٫۷۳۷ نفر زن گزارش شده‌ است. بر این اساس نسیت جمعیتی مرد به زن ۱۰۳٫۵ می‌باشد.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	%±
۱۳۸۵	۳۸٬۱۲۹	—
۱۳۹۰	۴۱٬۰۸۱	۷٫۷ ٪
۱۳۹۵	۴۰٬۱۵۵	۲٫۳ ٪ −

موقعیت جغرافیایی

شهرستان زیرکوه در شرقی‌ترین نقطه ایران واقع و با کشور افغانستان هم‌مرز است. این شهرستان از شمال با خراسان رضوی و شهرستان خواف، از غرب با شهرستان قاینات و از جنوب با شهرستان‌های درمیان و بخش شاخن بیرجند و بخش سده قاینات همجوار است.

مشخصات کلی شهرستان

این شهرستان، دارای ۲ شهر حاجی‌آباد و زهان، ۳ بخش و ۶دهستان و ۱۰۵ روستا است. برخی از روستاهای شهرستان زیرکوه عبارتند از: شاهرخت - آبیز جدید - اردکول - سالک آباد - پیشبر - دوست آباد - کریزان سفلی - مهمان شهر آهنگران

جاذبه‌های گردشگری

شهرستان زیرکوه، از جمله شهرستان‌های قدیمی استان با پیشینه‌ای کهن است، اما به دلیل زلزله خیزی هیچ اثر باستانی بر جای نمانده‌ است به جز بقایای مسجد جامع افین، رباط زردان، قلعه کوه زردان، غار پهلوان روستای استند، مسجد تاریخی زهان.

غار پهلوان روستای استند

در فاصله حدوداً ۴۰ کیلومتری از شهر حاجی‌آباد و در دامنه کوه‌های سر به فلک کشیده و زیبای روستای استند غاری زیبا و دیدنی با نام غار پهلوان خودنمایی می‌کند. البته کوهستان استند غارهای دیگری نیز با نام غار پهلوان را در خود جای داده‌ است. این که چرا نام پهلوان را بر این غارها نهاده‌اند و این پهلوان آیا وجود خارجی داشته یا نداشته سئوالی است که در اذهان مردم این دیار باقی مانده. اما نکته حائز اهمیت این است که این غارها زمانی محل زندگی مردمانی بوده‌ است که در سالهای بسیار دور بنا به دلایلی در این منطقه سکونت داشته‌اند.

قلعه کوه زردان

زردان روستایی تاریخی از توابع دهستان افین بخش زهان در فاصله ۷۰ کیلومتری شرق قاین قرارگرفته‌ است. قلعه برفراز کوه به شکل کله قندی و دارای شیب تندی است. ارتفاع آن ۵۰۰ متر و در بلندترین نقطه قلعه طوری ساخته شده که مشرف به دشت و منطقه زیرکوه وبالاکوه و مناطق دیگر است. با توجه به وضعیت طبیعی و بقایای استحکامات به‌جامانده از قلعه و قطعات سفال و سکه کشف شده از آن می‌توان آن را از قلاع اسماعیلیه دانست. فضای محوطه بالای قلعه حدود ۳۰۰ متر را شامل می‌شود. پلان معماری قلعه مستطیل شکل و از سنگ لاشه وملات ساروج ساخته شده و دارای حصار بلند و برج‌هایی جهت دیدبانی بوده‌ است.

راحت‌‌ترین معبر دست یابی به قلعه از سمت دیواره شرقی است که احتمالاً ساختمانی در اینجا برای کنترل و بازرسی افراد ورودی وجود داشته‌ است. از وضعیت ظاهری قلعه چنین بر می‌آید که دردوره سلجوقیان و ایلخانی مسکونی بوده تأسیسات قلعه به مرور زمان بر اثر حوادث طبیعی چون زلزله و باران آسیب‌های زیادی دیده و هم اکنون بسیار در هم ریخته‌ است. احتمالاً این قلعه مورد استفاده امرا وحکام دوره ساسانی نیز بوده و از آنجا نواحی زیر کوه و ارتباط آن با هرات و دیگر شهرهای افغانستان کنونی را زیر نظر داشته‌اند.

این قلعه یکی از زیباترین و در عین‌ حال مخوف‌‌ترین قلعه‌های خراسان جنوبی است و سال‌ها مرکز دیده‌بانی حکومت حکام ایالت قهستان بوده‌ است. به‌طوری‌که حکام آن در هنگام خطر یا حمله دشمن از مناطق شرقی کشور، با نور و دود آتشی که برفراز قلعه کوه روشن می‌کردند، حکام قهستان که در قلعه کوه قاین بودند را از خطر آگاه می‌کردند.

این اثربا شمارهٔ ثبت ۱۵۲۸۰ در تاریخ ۱۳۸۴/۱۲/۲۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

رباط زردان

رباط زردان که به کاروانسرای شاه عباسی نیز معروف است مربوط به دوره صفوی - دوره سلجوقی است و در شهرستان زیرکوه، روستای زردان واقع شده‌ است. معماری کنونی بنا منسوب به دوره صفویه است ولی بقایای سفالینه‌های متعلق به دوره‌های پیش از آن که از درون دیوارها و منطقهٔ اطراف رباط یافته شده‌ است قدمت بنا را تا دوره سلجوقی وایلخانی تأیید می‌کند. این رباط توسط استاد و معمار ازبک برخرابه‌های آتشکده زرتشت بنا شده‌ است و در گذشته در مسیر فرعی جاده ابریشم وراه ارتباطی کاروانیان وتجاری بوده که در مسیر هرات به شهرهای مرکزی ایران دررفت‌وآمد بوده‌اند. این اثردر تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ به شماره ۴۴۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

این بنا با نقشه چهارضلعی دارای ورودی، هشتی، صحن و اتاق‌ها و تالارهای اطراف صحن می‌باشد. ورودی بنا در ضلع غرب آن قرار گرفته و حدود ۵/۱ متر از دیوار کاروانسرا جلوآمدگی دارد. پس از ورودی، هشتی بنا قرار دارد که دارای نقشه چهارضلعی بوده و در سه طرف آن، سه فضای مختلف واقع شده‌ است. حیاط کاروانسرا در مرکز آن واقع شده و چهار طرف آن اتاق‌های سکونت کاروانیان و محل نگهداری احشام قرار دارد. در چهار گوشه بنا نیم برج‌هایی به منظور نگهبانی وجود داشته. مصالح به‌کار رفته در ساخت این بنا شامل آجر و سنگ است. در پایه‌ها، پی و مغز دیواره‌ها از سنگ استفاده شده و در طاق‌ها، پوشش فضاها، گنبدها و در نمای دیوارها از آجر استفاده شده‌ است. طاق‌ها هم طاق‌های جناغی است که به صورت رومی آجرچینی شده‌اند. پوشش فضاها گنبدی بوده و با آجر کار شده‌ است. گنبدها به سبک کلمبو اجرا شده‌اند که بهترین شیوه گنبدزنی برای مناطق کویری و بخصوص برای کاروانسراها بوده‌ است. اما نحوه آجرچینی دیوارها، طاق‌ها و گنبدها به‌قدری استادانه و با ظرافت اجرا شده که خود نوعی تزئین نیز به‌شمار می‌رود، به‌خصوص در گوشه‌سازی به منظور تبدیل فضای چهارضلعی به هشت ضلعی، آجرچینی علاوه بر جنبه کاربردی، نوعی تزیین نیز محسوب می‌شود. این بنا پلانی مربع شکل دارد که طول هر ضلع آن ۵/۲۷ متر است. رباط زردان ایوانی مرتفع به بلندی تقریبی ۸ متر دارد که طاق و پیشانی آن فروریخته است. در دو سوی ایوان دو راهرو وجود دارد که طاقنماهایی در آن‌ها ساخته شده و پوشش راه روها طاق و چشمه است. این راهروها نیز به دو راهرو در اضلاع شمال و جنوب بنا عمود شده‌اند. در ضلع شرقی بنا دیوار انتهایی رباط قرار دارد اما هیچ نشانه‌ای از ساخت و ساز راهرو، اصطبل و بارانداز در رباط به چشم نمی‌خورد. بر اساس شواهد در زمان قاجاریه ساخت و سازهایی در بنا انجام شده و شکل معماری رباط را به قلعهٔ دفاعی بدل نموده است که از آن جمله می‌توان به ساخت چهار برج در چهار گوشه خارجی رباط اشاره کرد. رباط زردان دارای ایوان ورودی زیبایی ست که پیشانی طاق آن با تزئینات آجری راسته و خفته آراسته شده. در این بنا گنبدها به صورت عرقچین کار شده و کلیه سطوح آجری و سنگی دیوارها بند کشی شده و نمای آجری ساده آن لطافت خاصی به بنا بخشیده است.

آدرس:روستای تاریخی زردان -فاصله ۷۰ کیلومتری شرق قاین (دهستان افین-بخش زهان)

دیگر جاذبه‌های گردشگری

• دربند روستای استند
• مزار "آخوند ملادوزیش محمد" روستای استند
• غار پهلوان روستای روستای استند
• سد خاکی کافور روستای استند
• دره زیبای ارغوان روستای استند
• درخت سرو 1500ساله روستای استند
• روستای هدف گردشگری افین
• روستای گردشگری زردان
• طبیعت تجنود
• مزار نور پیشبر
• کوه شاسکوه آبیز
• مزار میرسعدالله شاهرخت
• قلعه حسن بایخان شاهرخت
• سد خاکی شهید همت شاهرخت
• طبیعت همت‌آباد جهت کویر نوردی
• دره زیبای سی آب گزخت
• دره زیارتی تفریحی شاه مردان گزخت
• دره سپسدان گزخت
• رودخانه سرسبز خونیک گزخت

جستارهای وابسته

• زمین لرزه قائن (۱۳۷۶)

پیوند به بیرون

• وب‌گاه فرمانداری شهرستان زیرکوه