شهرستان کاشمر

شهرستان کاشمر
مدرسه حاج سلطان العلماء
موقعیت در استان
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	خراسان رضوی
مرکز شهرستان	کاشمر
سایر شهرها	کاشمر، فرگ قلعه
بخش‌ها	مرکزی، فرح‌دشت
سال تأسیس	١٣٢٣
نام‌های پیشین	ولایت پشت، ترشیز
اداره
فرماندار	حجت‌الله شریعتمداری
مردم
جمعیت	۱۶۸٬۶۶۴ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۱۳+
مذهب	اسلام، شیعه
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱۱۵۲ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا	١۰۶۳
آب‌وهوا
بارش سالانه	٢٣٧
داده‌های دیگر
پیش‌شمارهٔ تلفن	٠٥١

دهستان‌ها و بخش‌های شهرستان کاشمر در ۱۳۶۵ بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن

شهرستان کاشمر با نام تاریخی ولایت پُشْت و تُرشیز؛ یکی از شهرستان‌های استان خراسان مرکزی ایران است که در جنوب‌غربی استان خراسان مرکزی قرار گرفته‌است و در سال ۱۳۹۵، این شهرستان تعداد ۱۶۸٬۶۶۴ نفر جمعیت داشته‌است. از محصولات مهم این شهرستان می‌توان به انار، زعفران، انگور (انواع مختلف)، کشمش (عرق کشمش)، و فرش دستباف اشاره کرد.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی
  • دهستان بالا ولایت
  • دهستان پایین ولایت
• بخش فرح‌دشت
  • دهستان قلعه بالا
  • دهستان رزق آباد

موقعیت و ره‌آورد

کاشمر که یکی از شهرستان‌های خراسان رضوی است، از شمال به شهرستان کوهسرخ و شهرستان میان جلگه و شهرستان نیشابور، از شمال‌شرقی به شهرستان تربت حیدریه، از شرق تا جنوب به شهرستان مه‌ولات و از غرب به شهرستان خلیل‌آباد و بردسکن متصل می‌شود. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۶۳ متر است. این شهرستان در ۳۵ درجه و ۱۱ دقیقه عرض شمالی و ۵۸ درجه و ۷۲ دقیقه طول شرقی قرار گرفته و آب و هوای آن به علت پستی و بلندی زمین و عوامل دیگر متنوع است. در شمال شرقی این شهرستان هوا سرد و مرطوب و زمستان‌های آن طولانی است. شمال این منطقه آب و هوای معتدل دارد و قسمت‌های جنوبی به علت مجاورت با کویر دارای آب و هوای بسیار گرم و آبی شور است. ارتفاعات شمالی این شهرستان از خواف شروع شده و از شمال تربت حیدریه می‌گذرد و تا بردسکن امتداد دارد و دارای کوه‌های مربوط به دوره چهارم زمین‌شناسی و دارای قله مخروطی آتشفشانی در شمال شهرستان است. کوه‌های این منطقه پوشیده از درخت بادام می‌باشند و در دامنه‌ها دارای چشمه‌های آب گرم معدنی هستند. رشته کوه‌های جنوبی این منطقه بسیار کم‌آب و دارای تپه‌های گچی‌اند. در قسمت جنوبی این شهرستان کویر نمک قرار دارد که در زمستان و در هنگام بارندگی عبور از آن دشوار است. رودهای این شهرستان فصلی‌اند و بیشتر در بهار از دره‌های کوهستانی شمال جاری می‌شوند. کاشمر منطقه‌ای کشاورزی است و دارای محصولاتی چون غلات، حبوبات، پنبه، زیره و تنباکو بوده و مهم‌ترین محصولات آن انگور و زعفران است. در کوهستان‌های این منطقه محصولات دامی مانند پشم و پوست و لبنیات تولید می‌شود. صنایع دستی محلی کاشمر قالی، قالیچه، زیلو، گیوه و چادرشب ابریشمی است. انگور و همچنین کشمش کاشمر دارای ارزش صادراتی است.

شهرستان کاشمر از ۲ بخش به نام‌های بخش مرکزی و بخش فرح‌دشت تشکیل است.

تاریخچه کاشمر

کاشمر دارای قدمتی بیش از دو هزار سال است. این شهر در حدود ۳۵ نام در طی گذشت زمان به خود گرفته‌است که از نام‌های مشهور آن می‌توان به کشمر، ترسیس، ترشیز، سلطان آباد و کاشمر که نام فعلی آن است یاد کرد. کاشمر طی چند هزار سال قدمت به نام‌های متفاوتی خوانده شده‌است. بنای آن را به بهمن پسر اسفندیار و نوه گشتاسب نسبت داده‌اند. نام اصلی آن ترشیز است و جغرافی نویسان اسلامی به صورت طرثیث و ترشیش و… آن را ثبت کرده‌اند. همچنین نام‌های سابق این شهر پشت، بوشت و بست بوده‌است. پس از تصرف خراسان بدست اعراب و تا زمانیکه سلسله‌های ایرانی در خراسان علیه خلفای اموی قیام کردند ترشیز در طی دو سه قرن اولیه اسلامی بین امرای طاهری و صفاری دست به دست می‌گشته و در نیمه اول قرن چهارم از شهرهای تابعه نیشابور محسوب می‌شده‌است. در سال ۴۸۳ هنگامیکه حسن صباح پیشوای نزاریان ایرانی در الموت استقرار یافت دستیار خود حسین قاینی را که از پیش حکومت قهستان و ترشیز را داشت به عنوان داعی به ترشیز اعزام کرد و وی در دعوت مردم به نهضت نزاری حسن صباح توفیق زیادی به دست آورد. تعداد زیاد قلعه‌های جنگی در سراسر قهستان که در نام‌های محلی به نام‌های قلعه دختر و قلعه ملاحده موسومند حکایت از این امر دارد. پیش از سلطه مغول ترشیز بدست وزیر سلطان سنجر سلجوقی غارت و پس از آن در سال ۴–۶۵۳ توسط جلوداران سپاه هلاکوخان مغول ویران شد.

عصر سربداران

اسناد تاریخی نشان می‌دهد که ترشیز (از جمله کاشمر) در دوره حکومت سربداران یکی از مناطق مهم و پررونق این حکومت بوده و در اوج آبادانی قرار داشته‌است. فقر فرهنگی ایلخانان و نارضایتی مردم ایران از بازماندگان حکومت ایلخانی و از جهتی برخوردهای نادرست ایلخانان مغول با مردم ایران زمینه یک سری مخالفت‌های ریشه ای را علیه آنان برانگیخت. در زمان آخرین ایلخانان مغول سلطان ابوسعید بهادرخان و در اواخر حکومت او عده ای از مردم روستای باشتین از توابع بیهق (سبزوار امروزی) علیه ایلخانان شورش کردند. آنان اعلام کردند سر به دار می‌دهند اما تن به ذلت نمی‌دهند. در سال ۷۳۷ ه شخصی با نام عبدالرزاق را به عنوان امیر خود برگزیدند. پتروشفسکی نوشته‌است: «در قرن چهاردهم (قرن هشتم ه‍.ق) خروج سربداران از لحاظ وسعت و از نظر تاریخی مهم‌ترین نهضت آزادی خاورمیانه و بلاتردید تأثیر حتمی در جنبش‌های دیگر که از لحاظ وضع اجتماعی شرکت کنندگان و هدف‌های سیاسی همانند آن بودند، داشته‌است. از این نهضت به عنوان بزرگ‌ترین نهضت ظلم ستیزی و عدالتخواهی ایرانیان در برابر بیگانگان یاد می‌شود».

سربداران در سال ۷۳۸ هجری قمری قدرت‌گیری کردند و سبزوار را تسخیر کردند و این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. در همین ایام مراسم ازدواج «امیر عبدا… مولایی» و دختر «خواجه علاء الدین محمد» در حال برگزاری بود؛ به همین مناسبت هدایای گرانبهایی از ترشیز (از جمله کاشمر) به فرومد فرستاده شد. وقتی خبر حرکت این هدایا (چهل شتر، پارچه، زر و ابریشم) به امیر عبدالرزاق رسید، بلافاصله برادرش مسعود را مأمور توقیف این اموال کرد و او نیز با سلحشوری مأموریت خود را انجام داد و تمامی هدایای ترشیزی را به اردوی عبدالرزاق برد. عبدالرزاق با حمله به گله اسبان سلطان ابوسعید اسب‌های زیادی ربود و بعد از این به نام خود خطبه خواند.

عبدالرزاق همچنان به توسعه طلبی خود ادامه داده تا بیار (بیارجمند امروزی) که ابتدای مرز ترشیز از ضلع غربی می‌باشد را تسخیر کرد. بعد از عبدالرزاق، برادرش مسعود حکومت سربداران را به دست گرفت و در واقع رهبر نظامی سربداران مسعود بود و رهبر مذهبی آنان شیخ خلیفه که تعالیم تشیع داشت و شاید از شاگردان صوفیان بود. همین شیعی بودن آن‌ها در تصرف ترشیز و علاقه مردم این خطه به تشیع بی تأیر نبود. امیر مسعود بخش وسیعی از ایران، ترکمنستان و افغانستان را تسخیر کرد و قلمرو سربداران را از مغرب به ری و از مشرق به هرات از شمال به مرو و از جنوب به ترشیز و یزد رساند. شهر ترشیز توسط امیر مسعود گشوده شد وی قلاع ترشیز را زیر سلطه سربداران قرار داد. با این اقدام منطقه ترشیز در مسیر توسعه و آبادانی قرار گرفت

توسعه فتوحات سربداران را باید مدیون مسعود دانست. وی توانست تا سال ۷۴۵ م محدوده وسیعی را زیر تسلط سربداران بگیرد و بازماندگان ایلخانان تاب مقاومت با وی را نداشتند. آخرین امیر سربداران خواجه علی موید بود. وی به مذهب تشیع علاقه بسیاری داشت و بدان تعصب می‌ورزید. در دوره او مردم آزادی زیادی داشتند، یکی از مهم‌ترین اقدامات وی تسخیر ترشیز، قهستان (بیرجند و نهبندان کنونی)، طبس و گیلکی بود وی با تصرف این شهرها از سرخس تا دامغان را زیر سیطره خود گرفت؛ در این راه وی ارغون شاه را شکست داد و متواری کرد. از حوادث دیگر دوران خواجه علی موید تبانی درویش رکن الدین با شاه شجاع در سال ۷۷۹ ه‍.ق است که آنان سبزوار را گرفتند. گرچه خواجه علی موید توانست با کمک امیر ولی، حاکم مازندران، دوباره سبزوار را پس بگیرد و ترشیز را نیز دوباره تسخیر کند. در این گیر و دار موید یک بار نیز از خواجه سدید- از سدیدیان ترشیز بود- کمک گرفت. در سال ۸۷۲ ه‍.ق نیز یک بار دیگر خواجه علی موید با کمک شاه شجاع که قبلاً به رکن الدین کمک کرده بود، ترشیز را تسخیر کرده و به حکومت خویش افزود. با ظهور تیمور و ورود او در سال ۷۸۲ به خراسان خواجه علی موید به تیمور ملحق شد و تا ۷۸۸ ه‍.ق در رکاب او بود.

در آخرین سال‌های حکومت خواجه علی موید، آخرین امیر سربداران، مسئله اختلاف خواجه علی موید با امیر ولی است. احتمالاً در اواسط سال ۷۶۰ و ۷۷۰ یک سری تغییرات در مرزهای غربی سربداران صورت گرفته‌است که با مطالعه روی سکه‌های این دوره بدان دست پیدا کرده‌اند. سکه‌های امیر ولی در استرآباد در سال‌های ۷۵۷، ۷۶۴، ۷۶۳ و سکه‌های سمنان در سال‌های ۷۶۸، ۷۶۷، ۷۶۶ قیام امیر ولی را در این سال‌ها نشان می‌دهد. یک حمله از طرف امیر ولی و پیر علی باعث عقب‌نشینی علی موید به سبزوار شده، و حکومت او محدود شده‌است. امیر ولی سبزوار را نیز محاصره کرد. احتمالاً منطقه ترشیز (از جمله کاشمر) در این گیر و دار به دست امیر ولی افتاده‌است؛ زیرا جان ماسون در این که سربداران در زمان حملات امیر ولی جنوب ترشیز را در دست داشته‌اند شک می‌کند و این تصور که ترشیز را امیر ولی گرفته باشد را عنوان می‌کند.

خواجه علی موید مجبور شد در سال ۷۸۲ به تیمور پناهنده شود و از وی کمک بخواهد. از این سال یعنی سقوط سرزمین‌های سربداران تا حمله تیمور لنگ به ترشیز، حدود دو سال می‌گذشت و در این مدت خاندان آل کرت که قبلاً با خواجه علی موید رابطه خوبی نداشتند، بر خراسان و منطقه ترشیز (از جمله کاشمر) مسلط شدند. فرمانروای آنان ملک غیاث الدین پیر علی بود که تمامی این مناطق را زیر سیطره خود داشت. غیاث الدین قلعه ترشیز و منطقه ترشیز (از جمله کاشمر) را به امیر علی سدیدی که از طایفه غوریان بود داد؛ بنابراین در این بازه زمانی اسم سه شخص دیده می‌شود که البته بعضی به اشتباه آن‌ها را یکی می‌دانند؛ یعنی در آخرین سال‌های عمر حکومت سربداران خواجه علی موید بر ترشیز حکومت می‌کرد. از دوره تلافی وی با تیمور به بعد، امیر ولی حکومت ترشیز را گرفت و بعد امیرعلی سدیدی به حکومت ترشیز رسید. در واقع در مدت دو سال از ۷۸۲ تا ۷۸۴ این سه نفر به ترشیز (از جمله کاشمر) حکومت می‌کرده‌اند. نکته قابل تأمل آنکه یاقوت ترشیز (از جمله کاشمر) را پررونق و آباد با میوه‌های فراوان معرفی کرده و ادعا می‌کند ترشیز ۲۲۶ روستا دارد. ابن اثیر نوشته‌است: «از این شهر دانشمندان بسیار برخاسته اند» بغدادی، آن را منطقه ای با روستاهای زیاد معرفی کرده‌است و از روستای خارزنج که خرابه‌های آن در شمال خلیل‌آباد است سخن رانده‌است. تا پیش از حمله تیمور و ویران کردن ترشیز این شهر همچنان به حیات خود ادامه داد اما یورش تیمور باعث تغییرات عمده در این منطقه شد.

زبان و گویش

مردم شهرستان کاشمر به زبان فارسی به گویش کاشمری سخن می‌گویند.

در این شهرستان زبان‌های بلوچی و کردی کرمانجی نیز رواج دارد.

گردشگری

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار ملی شهرستان کاشمر

وجود جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و فرهنگی این شهرستان را تبدیل به یکی از قطب‌های گردشگری استان خراسان رضوی کرده و پیشینه تاریخی آن نشان از تمدن کهنی دارد. وجود بافت سرسبز و آب‌وهوای مناسب یکی دیگر از فواید گردشگری در این شهرستان است. این شهرستان بعد از شهرستان مشهد دومین و رتبه چهارم در ایران از نظر گردشگری مذهبی را ثبت کرده‌است.

زمین‌شناسی

چینه‌شناسی

نهشته‌های معادل شیشتو در نواحی باختری پنجره فرسایشی تکنار، وجود نهشته سنگها و واحدهای سنگی کامبرین، اردویسین، سیلورین با گسترش محدود گزارش شده‌است (گزارش شماره ۵۱ سازمان زمین‌شناسی کشور)، ولی در محدوده کاشمر پس از رخنمون سازند تکنار و دولومیتهای هم ارز دولومیت سلطانیه، در محدوده شمال باختری نقشه کهن‌ترین واحدها رخنمون دارد که یک توالی از سنگ آهکهای نازک لایه برنگ خاکستری در سطح تازه و رنگ زرد آجری در سطح هوازده است. بر پایه کنودونت بدست آمده از سنگ آهکهای نازک لایه در این محل سن دونین بالائی، کربونیفر زیرین برای این مجموعه محرز است.

رخنمون‌های آبراهه باختر کلاته فولاد برپایه شباهتهای لیتوژیکی به همین واحد نسبت داده شده‌اند. فزون بر آن، در منطقه کال قزاق دو نمونه میکروفسیل، سن کربونیفر زیرین گزارش شده‌است.

واحد سنگی کربونیفر- سردر در شمال خاوری و خاور آهوبم در هسته ساختمان تاقدیس گسلیده[AA2]، رخنمونهایی از واحد شیل و ماسه سنگی هم ارز (سردر) وجود دارد. بر خلاف برش الگو شواهدی از افق آهک ماسه ای سرشار از فسیل در این منطقه دیده نمی‌شود.

سنگ آهک صخره ساز در ساختمان تاقدیس گسلیده[AA3] پالئوزوئیک پنجره فرسایشی تکنار، معرف سازند جمال در این ناحیه هستند. این آهک دارای ویژگی رنگ خاکستری تا سیاه در پاره ای از بخش‌های دولومیتی، مطبق تا توده ای، دارای فسیلهای فراوان فوزولین هستند. کنگلومرای قاعده این مجموعه در نزدیکی کلاته فولاد رخنمون دارد.

سن پرمین بالا برای این مجموعه محرز است.

سنگ‌های ژوراسیک بالا در حد فاصل روستای آهویم تا شمال خاوری (کلاته لزک) توالی ضخیمی از شیل با میان لایه آهکی، ماسه سنگ و میکروکنگلومرا رخنمون دارند. این مجموعه را هم ارز شمشک دانسته‌اند.

نهشته‌های پالئوزوئیک بگونه دگرشیبی فرسایشی، بوسیلهبوسیله نهشته‌های ژوراسیک بالایی تا کرتاسه زیرین، با تغییر رخساره سریع اما در اصل با ویژگی نریتیک، پوشیده می‌شوند. سازند شمشک حقیقی به پیکر نهشته‌های دریایی کم ژرفا و گاهی نهشته‌های قاره ای دیده می‌شوند. مجموعه شیلهای رخنمون یافته در این ناحیه، اشکالی پرشمار از توالی فلیش را به تماشا می‌گذارند. ماسه سنگها و میان لایه‌های Psephitic می‌تواند بعنوان توربیدیت تفسیر شوند. چرتهای رادیولردار محیط دریایی ژرف را نشان می‌دهند. در باختر روستای آهوبم درون مجموعه شیل و ماسه سنگی میان لایه‌های آهکی به ضخامت ۴۰–۵۰ سانتیمتر رخنمون دارد.

این مجموعه را به دو بخش پائینی و بالایی تقسیم نموده‌ایم بخش پائین بیشتر شیل، شیل‌های مدادی (Pencil shall) با میان لایه‌های آهکی و ماسه سنگی است. و بخش بالایی تناوب شیل و ماسه سنگ میکروکنگلومرا دارای ساختمانهای رسوبی طبقه‌بندی تدریجی (graded bedding). ریپل مارک و … است. بر اساس فسیل‌های یافت شده سن ژوراسیک بالا برای این مجموعه می‌دهد.

رخنمونی محدود از همین واحد در نزدیکی کلاته فولاد یافت می‌شود. بدین سان با نبود رخنمونهایی از واحدهای تریاس و ژوراسیک زیرین در محدوده پنجره فرسایشی تکنار و ویژگیهای احتمالی این مجموعه با سن ژوراسیک بالا، تعبیر و تفسیر ارتباط آن با واحدهای مجاور بویژه منطقه ازبک کوه و طبس قابل تأمل و بررسی است که خارج از حیطه این گزارش است.

نهشته‌های کرتاسه زیرین واحد تناوبی از ماسه سنگ آواری سبز و قرمز، میکروکنگلومرا، مارن قرمز و میان لایه‌هایی از آهکهای نازک لایه و نخودی رنگ است که بر روی ولکانیک‌های ائوسن رانده شده و توسط آهک‌های متوسط تا ضخیم لایه پوشیده شده‌است. از این رو ستبرای حقیقی آن قابل اندازه‌گیری نیست. ویژگیهای سنگ شناختی و رسوبشناختی بیانگر محیط کم ژرفای این واحد است که با افزایش نسبی ژرفای حوضه، سنگ آهک‌های اربیتولین دار بر روی آن جای گرفته‌است.

نهشته‌های کرتاسه زیرین بیشترین گسترش این نهشته‌ها در باختر رودخانه رودخانه ششطراز و کنار آبادی کلاته فولاد رخنمون دارد. نهشته‌های سنوزوئیک در محدوده شمال باختری چهره مشخص این محدوده، گسترش فراوان نهشته‌های پالئوزوئیک و مزوزوئیک است و نهشته‌های سنوزوئیک بگونه دگرشیب روی این مجموعه جای می‌گیرند واحد کنگلومرایی که در نقشه بعنوان کنگلومرای کرمان آورده شده، به دلیل جای گرفتن تدریجی لایه‌های آهکی سرشار از نومولیت به سن ائوسن میانی – بالایی روی آن در حقیقت کنگلومرای قاعده پیشرونده مجموعه نهشته‌های ولکانو- سدیمنت ائوسن میانی و بالایی در این منطقه است. گسترش کاملتر واحدهای سنوزوئیک در نواحی شمالی تر خارج از پنجره فرسایشی تکنار زیر عنوان سری اوریان رخنمون دارد.

ماگماتیسم در گستره ورقه کاشمر

در محدوده ورقه کاشمر رخدادهای ماگمایی و سنگهای آذرین با ترکیب و سن گوناگون برونزد دارند. این مجموعه به ترتیب سن از قدیم به جدید بشرح زیر است.

۱- مجموعه از پایه ولکانوژن تکنار و توده نفوذی بورنورد ۲- توده کوچک مونزونیتی و دایکهای دیابازی اردوویسین زیرین ۳- سنگهای ماگمایی پالئوزوئیک بالا ۴- سنگهای ماگمایی ترسیر در این میان وقوع کنشهای ماگمایی شدید در (سازند تکنار) [AA4] و زمان ترسیر (ائوسن زیرین تا زبرین) از شدت و گسترش بیشتری برخوردار است. آنچه از رخداد نخستین (سازند تکنار) در محدوده ورقه کاشمر برونزد دارد، بیشتر توف، ماسه سنگهای توفی و ریولیت است. هر چند دربارهٔ زمان این تکاپوهای ماگمایی نمی‌توان با قاطعیت سخن گفت، ولی جایگاه آن در تکاپوهای ماگمایی این منطقه از اهمیت بالایی برخوردار است. در طی زمان پالئوزوئیک به غیر از رخنمونهای محدود مونزونیت (جنوب علی‌آباد بر کال) و دایکهای دیابازی شواهدی بیشتر دال بر تکاپوی شدید ماگمایی وجود ندارد، هر چند آثار سنگ‌های آذرین آلکالن در محدوده پنجره فرسایشی تکنار در شمال علی‌آباد کشمر می‌تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد، که نیاز به مطالعه بیشتر دارد و سرانجام فعالیت ماگمایی ترسیر چهره مشخص ماگماتیسم در این منطقه را ترسیم می‌کند. چنین می‌نماید تکاپوی آتشفشانی ترسیر در این منطقه از ائوسن زیرین آغاز و تا ائوسن بالایی ادامه داشته باشد که با خروج گدازه‌های آندزی بازالتی آغاز می‌شود و به‌طور محلی تا حد لاتیت و داسیت تغییر ترکیب نشان می‌دهد. این مجموعه با تکاپوهای انفجاری و پیدایش برش ولکانیک و توفهای ریولیتی که یک فاز مافیک تر، در حد بازالت دگرسان شده و پیروکسن آندزیت را بدنبال دارد، پایان یافته‌است. توف‌های آهکی، لاپیلی توف، پیروکسن آندزیت، توف سبز ویژگی ولکانیسم ائوسن میانی و بالایی منطقه است. برش‌های ولکانیک با اندازه قطعات چند سانتیمتر تا چندین ده سانتیمتر، لاپیلی توفهای به شدت گرد شده توفهای ایگنمبریتی و گسترش فراوان آنها نشان از تکاپوهای آتشفشانی با شدت انفجار بالا در این گستره است. این انفجارهای شدید می‌تواند حاصل برخورد گدازه‌ها با آب زیر زمینی، میزان بالای فاز گازی ماگما یا عوامل ناشناخته دیگر باشد. چند فازی بودن [AA5] سنگ آتشفشانی منطقه، میزبان توده گرانیتوئیدی شمال کاشمر و استوکهای پراکنده آن بوده‌است که ترکیبی از گرانیت تا گرانودیوریت، دیوریت و آلکالی فلدسپار گرانیت را نشان می‌دهند. در محدوده ورقه، گسترش طولی توده گرانیتوئیدی از شمال کاشمر تا شمال خلیل‌آباد نزدیک به ۲۰ کیلومتر است. واحد گرانیت کاشمر بیشتر در بخش شمالی خلیل‌آباد و در مسیر آبگرم رخنمون دارد. گمان می‌رود در اثر تفریق ماگمای مادر پدید آمده و فرآورده فازهای پایانی تفریق باشد. این گرانیت دارای رنگ روشن، بافت دانه ای و گاه گرافیکی است. مهم‌ترین کانی این واحد آلکالی فلدسپار است. آثار دگرسانی در این واحد شدیدتر است. پلاژیوکلاز در حد آلبیت تا الیگوکلاز هستند، کانیهای فرعی آپاتیت، زیرکن و بندرت مسکویت است. از ویژگیهای آشکار گرانیت کاشمر، وجود بافت کلاستیک در نواحی نزدیک به گسل دروته است که بخوبی آثار حرکات تکتونیکی این گسل را روی سنگهای مجاور در مقطع میکروسکوپی نشان می‌دهد. ارزیابی مطالعات پژوهشگران یاد شده نشان می‌دهد این نسبت در سنگهای داسیتی و آندزیتی مناطق مشکان و اوریان نسبت به ناحیه سبزوار بالاتر است. اظهار نظر دربارهٔ محیط تکتونو – ماگمائی در این ناحیه نیازمند بررسی‌های بیشتر است که در حوصله این گزارش نیست.

دگرگونی

در گستره ورقه زمین‌شناسی کاشمر، آثاری از دگرگونی ناحیه ای درجه پائین (سازند تکنار) دگرگونی همبری و دگرگونی حاصل از محلولهای هیدروترمال می‌شود. بر طبق نظر رزاق منش و فورستر (۱۹۶۸) سازند تکنار زیر تأثر یک دگرگونی درجه پائین از رخساره پرلیت پامپلیئیت تا رخساره شیست سبز قرار گرفته‌است؛ زیرا دگرگونی با سن Assyntic در مرز پرکامبرین پالئوزوئیک شناخته نشده‌است.

سن دگرگونی تکنار را بر پایه گفته آنها می‌توان از پرمین تا پیش از ژوراسیک، یعنی کیمیرین پیشین، در نظر گرفت، اینک با توجه به یافته‌های چینه نگاری نوین که سن مجموعه شیل و ماسه سنگی موسوم به شمشک را به ژوراسیک بالا تغییر می‌دهد باید پذیرفت که این دگرگونی تا کیمیرین پسین نیز محتمل است.

با توجه به جایگزینی توده گرانیتوئیدی کاشمر در زمان پس از ائوسن (الیگوسن؟) آثار دگرگونی مجاورتی آن در سنگهای در برگیرنده در نقاط گوناگون دیده می‌شود.

همچنین دگرگونی متاسوماتیک و دگرسانی حاصل از محلولهای هیدروترمال را در گستره سنگهای آذرین منطقه می‌توان مشاهده کرد. از جمله آثار این دگرگونی می‌توان به گسترش دگرسانی پروپیلیتی در بیشتر مناطق اشاره کرد. در این ارتباط، فرآینده کلریتی، سریسیتی و کربناتی شدن متداول است. در بیشتر نمونه‌های سنگ آتشفشانی و نفوذی ترسیر کانیهای ثانوی سریسیت، کلریت، کربنات اپیدوت، کانیهای رسی دیده می‌شود. پدیده زئولیتی شدن (Zeolitization) نیز در برخی نواحی دیده می‌شود (باختر کلاته تیمور).

پیشرفت دگرسانی در پاره ای مناطق دگرسانی را تا حد آرژیلیک پیش برده که اندیسهای کائولن را تولید کرده‌است. مطالعه پدیده‌های دگرسانی در مقاطع میکروسکوپی و ماکروسکوپی از جمله مباحث جالب در زمین‌شناسی این منطقه است.

زمین‌شناسی اقتصادی

اکتشافات ژئوشیمیایی حد فاصل مدارهای ۳۶ و ۳۵ درجه شمالی (سازمان زمین‌شناسی کشور- منتشر نشده) نشان دهنده اهمیت گستره شمالی ورقه کاشمر و نواحی مجاور در رویداد متالوژنی ائوسن ایران زمین است. تکاپوهای شدید ماگمائی که بصورت سنگ آتشفشانی آندزیتی – داسیتی و سنگ پیروکلاستیک (به‌طور عمده توف) و سنگ گرانیتوئیدی رخنمون یافته از یک طرف و وجود درزه‌ها و گسل پرشمار از سوی دیگر، شرایطی مناسب برای عملکرد محلولهای گرمایی و کانی سازی پدیدآورده است. اکتشافات ژئوشیمیائی یاد شده منجر به کشف آنومالی‌های فراوان، از عناصر فلزی، بویژه فلزات گران بها طلا نقره و … در این ناحیه شده‌است. در همین مجموعه سنگهای آذرین ترسیر، ذخیره ای از آهن با کانی سازی به‌طور عمده منیتیت در جنوب روستای کریز وجود دارد. این محدوده از جمله پتانسیل‌های معدنی در حال اکتشاف منطقه است. اندیس جیوه شوراب در پایانی‌ترین نقطه جنوب باختری ورقه از دیگر پتانسیل معدنی ورقه کاشمر است. زونهای دگرسانی هیپوژن در مجموعه سنگی یاد شده، در پاره ای موارد شرایطی شایسته برای زایش انباشته‌های کانیهای غیرفلزی فراهم کرده‌است که معدن کائولن مکی از آن جمله است. آهک کرتاسه و پرمین پتانسیل مناسبی در زمینه سنگ ساختمانی است که در نزدیکی زونهای گسله از اهمیت آنها کاسته می‌شود. با وجود این شماری معدن به منظور استخراج سنگ ساختمانی و پودر سنگ در منطقه فعال است.

گونه‌های جانوری

علی بکاییان درگفت و گو با ایرنا تنوع اقلیمی منطقه را وجود گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری در این شهرستان ذکر کرد. وی افزود: قوچ‌ومیش اوریال، کل و بز وحشی، پلنگ، گرگ و شغال، چند گونه روباه، پرندگان حمایت شده و رو به انقراض نظیر بالابان، بحری، طوطی، قرقی، ترمتای، دلیجه، عقابهای (طلایی و دشتی) و پرندگان آبزی و کنار آبزی از قبیل کشیم، چنگر و کاکایی در زمره این جانوران می‌باشند.

کشاورزی

هادی معماریان سه شنبه شب در جمع خبرنگاران افزود: خوشبختانه در سالی که به نام تولید دانش بنیان و اشتغال آفرینی است، مرکز رشد کشاورزی با مدیریت تخصصی خدمات ویژه جهت ایجاد و توسعه حرفه‌های جدید کارآفرینان و پشتیبانی از آنها ارائه می کند  و این پشتیبانی به منظور دستیابی به فناوری مبتنی بر اهداف اقتصادی دانش محور، در راستای برنامه راهبردی مرکز آموزش عالی کاشمر است.

وی با اشاره به پتانسیل‌های منطقه در حوزه کشاورزی گفت:  هر کدام از شهرستان های ترشیز دارای قابلیت‌های ویژه‌ای در بخش کشاورزی هستند به طوری که شهرستان کوهسرخ دارای بزرگترین بادامستان دیم ایران است و شاهد تولید محصولات زراعی، باغی، کوهی و دارویی خاص در این شهرستان هستیم و بیش از ۳۵ نوع محصول زراعی و ۲۰ نوع محصول باغی  در کوهسرخ تولید می‌شود که همه این توانمندی‌ها می تواند قطار توسعه شهرستان را در مسیر خوبی حرکت دهد.

وی افزود: شهرستان کاشمر نیز با ۲۰ هزار خانوار بهره‌بردار بخش کشاورزی، دارای ۱۲ هزار و ۷۰۰ هکتار کشتزار و ۳۲ هزار و ۴۰۰ هکتارباغ است و در این منطقه کشت گیاهان دارویی نیز صورت می گیرد، شهرستان خلیل‌ آباد با ۱۸ هزار هکتار اراضی باغی و زراعی حدود ۲۳۸ هزار تن محصولات دامی، زراعی و باغی تولید می‌کند و انگور، زعفران، انار و پسته از مهمترین محصولات این شهرستان است که جنبه صادراتی دارد و شهرستان بردسکن با ۱۲ هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی در سطح ۲۸ هزار و ۸۸۵ هکتاری کشتزارهای شهرستان فعالیت دارد و انجیر و انار و پسته منطقه جنبه صادراتی دارد و قطب تولید این محصولات در استان به شمار می رود.

وی اظهار داشت : با توجه به پتانسیل‌های موجود منطقه، به منظور دستیابی به اهداف حمایتی، مرکز رشد کشاورزی کاشمر خدمات خود را در قالب استقرار واحدهای فناوری، فراهم آوردن حمایت‌های قانونی و حمایت مالی مطابق با ضوابط مندرج در قانون، ارائه مشاوره‌های تخصصی در راستای تبدیل ایده شرکت‌های مستقر در مرکز رشد به محصولات  یا خدمات با قابلیت تجاری  شدن،  نظارت بر روند پیشرفت، رشد، ارزیابی مستمر دستاوردها با هدف افزایش کارایی و در نهایت نظارت بر تحقق ایده محوری ارائه می کند.

وی با بیان اینکه درمرکز رشد کشاورزی، فناوران و صاحبان ایده نظرات خود را بیان کرده و مورد محک قرار می‎دهند تا  با استفاده از ایده‌های نو و تلاش برای تحقق  آنها زمینه تجاری سازی آنها فراهم شود؛  به بحران کمی و نبود منابع آبی پایدار اشاره کرد و گفت: این مرکز رشد تخصصی کشاورزی زمینه استفاده از ایده‌های فناورانه برای افزایش بهره وری خاک و آب را فراهم می کند.

معماریان گفت: تاکنون جای مرکز رشد تخصصی کشاورزی  در منطقه  که اقتصاد آن برپایه کشاورزی است خالی بوده و اینک با اخذ مجوز مرکز، می توان بستر مناسبی برای ارائه مشاوره‌های علمی و فنی، آزمایشگاه و ایستگاه‌های تحقیقاتی که بخشی از ظرفیت‌های موجود است، فراهم کرد.

وی گفت: این مرکز در زمینه های مهندسی آب و آبخیزداری، گیاهان دارویی، عمل آوری و بسته‌بندی، زراعت، بیوتکنولوژی، فرآوری گیاهان دارویی، فضای سبز، مکانیزاسیون (اتوماسیون‌های گلخانه‌ای ) ،صنایع غذایی، کشاورزی، منابع طبیعی، خاک و آب، گیاه‌پزشکی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی فعالیت می کند.

مدیر مرکز نوآوری و شتابدهی ترشیز نیز با ابراز خرسندی از اخذ مجوز فعالیت مرکز رشد کشاورزی در منطقه گفت: بخش کشاورزی به عنوان موتور محرک توسعه اقتصادی در ساختار شهری و روستایی همواره مورد بحث و اظهارنظر کارشناسان بوده است.

مجید عاقل گفت: با توجه به این که اقتصاد منطقه ترشیز شامل شهرستان‌های کاشمر، خلیل آباد، بردسکن و کوهسرخ مبتنی برکشاورزی است، ضرورت توجه به بخش کشاورزی در روند رشد و توسعه اقتصادی منطقه موثر است. وی گفت: خوشبختانه با پیگیری های انجام شده پس از فعالیت پرثمر مرکز نوآوری و شتابدهی ترشیز و استقرار ۱۲ هسته نوآور و جذب ۷میلیارد ریال تسهیلات برای این تیم های نوآور و قرار گرفتن حداقل ۵ هسته فناور در مسیر دانش بنیان شدن، موفق به اخذ مجوز مرکز رشد کشاورزی شدیم.

عاقل ابراز کرد : گسترش زیرساختهای توسعه فناوری و حمایت از فعالیتهای دانش ‌بنیان در بخش کشاورزی و منابع طبیعی و همچنین ایجاد بستری مناسب جهت توسعه کسب و کارهای فناورانه در بخش‌های مختلف کشاورزی، با توجه به پتانسیل‌های منطقه از مهم ترین اهداف در پیگیری امور جهت اخذ این مجوز بوده است. وی اظهار داشت: در الگوهای نوین توسعه کشاورزی، دانش و فناوری از جایگاه مهمی در رشد و توسعه کشاورزی پایدار برخوردار است و از این الگوها تحت عنوان کشاورزی علمی، کشاورزی مبتنی بر دانش و فناوری و کشاورزی دانش یاد می‌شود، لذا ما تلاش داریم با توجه به ظرفیت های منطقه در حوزه کشاورزی، این بخش را با دانش و فناوری و ایده های نوآورانه بیشتر همراه کنیم. عاقل ابراز کرد: نظر به اینکه عمده کشورهای توسعه یافته دنیای امروز، کشاورزی را به عنوان بخش کلیدی و زیربنایی توسعه اقتصادی خود انتخاب کرده و با استفاده از ظرفیت‎های فراوان این بخش توانسته‎اند علاوه بر تامین نهاده‎های مناسب برای رشد سایر بخش‌ها، به توسعه سایر بخش‎ها نیز دست یابند؛ما به دنبال این هستیم بتوانیم با اقدامات نوآورانه در بخش کشاورزی، روند رشد و توسعه اقتصادی را سرعت بخشیم. مرکز نوآوری و شتاب دهی ترشیز به عنوان زیر مجموعه مرکز آموزش عالی کاشمر مجوز خود را در سال ۱۳۹۵ اخذ کرد . علاوه بر مرکز آموزش عالی کاشمر، پنج واحد آموزش عالی دیگر با سه هزار دانشجو در شهرستان کاشمر فعالیت دارند.

شهرستان ۱۳۰ هزار نفری کاشمر که مرکز آن در فاصله  ۲۲۸ کیلومتری جنوب غرب مشهد واقع است به نوعی مرکزیت فرهنگی و اقتصادی در منطقه جنوب غرب استان خراسان رضوی محسوب می‌شود و شهرستان‌های کوهسرخ، بردسکن و خلیل‌آباد با مجموع جمعیت ۱۶۵ هزار نفر در گذشته بخشهایی از شهرستان کاشمر بودند.

مجید عاقل گفت: با توجه به این که  اقتصاد منطقه ترشیز شامل شهرستان‌های کاشمر، خلیل آباد، بردسکن و کوهسرخ مبتنی برکشاورزی است، ضرورت توجه به بخش کشاورزی در روند رشد و توسعه اقتصادی منطقه موثر است.

عاقل ابراز کرد: گسترش زیرساختهای توسعه فناوری و حمایت از فعالیتهای دانش ‌بنیان در بخش کوی اظهار داشت: در الگوهای نوین توسعه کشاورزی، دانش و فناوری از جایگاه مهمی در رشد و توسعه کشاورزی پایدار برخوردار است و از این الگوها تحت عنوان کشاورزی علمی، کشاورزی مبتنی بر دانش و فناوری و کشاورزی دانش یاد می‌شود، لذا ما تلاش داریم با توجه به ظرفیت های منطقه در حوزه کشاورزی، این بخش را با دانش و فناوری و ایده های نوآورانه بیشتر همراه کنیم.عاقل ابراز و بخشیم. مرکز نوآوری و شتاب دهی ترشیز  به عنوان زیر مجموعه مرکز آموزش عالی کاشمر مجوز خود را در سال ۱۳۹۵ اخذ کرد. علاوه بر مرکز آموزش عالی کاشمر، پنج واحد آموزش عالی دیگر با سه هزار دانشجو در شهرستان کاشمر فعالیت دارند. شهرستان ۱۳۰ هزار نفری کاشمر که مرکز آن در فاصله  ۲۲۸ کیلومتری جنوب غرب مشهد واقع است به نوعی مرکزیت فرهنگی و اقتصادی در منطقه جنوب غرب استان خراسان رضوی محسوب می‌شود و شهرستانهای کوهسرخ، بردسکن و خلیل‌آباد با مجموع جمعیت ۱۶۵ هزار نفر در گذشته بخشهایی از شهرستان کاشمر بودند.

جدایی کوهسرخ از کاشمر

بخش کوهسرخ در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۸ از شهرستان کاشمر به دلیل داشتن پتانسیل برای شهرستان شدن؛ جدا شده و تبدیل به شهرستان کوهسرخ به مرکزیت شهر ریوش شد.

زمین‌لرزه ۱۲۸۲ کاشمر

زمین‌لرزه ۱۲۸۲ کاشمر در تاریخ ۰۱۹۰۳−۰۹−۲۵ ۲۵ سپتامبر ۱۹۰۳ میلادی، برابر با ‎۲ مهر ۱۲۸۲، ساعت ۱:۲۰ به زمان یوتی‌سی در ایران رخ داد. بزرگی آن ۶٫۵ در مقیاس ریشتر اعلام شده‌است. زمین‌لرزه به وقت محلی در روز جمعه، ساعت ۴٫۵ روی داده و منطقه زمانی آن یوتی‌سی +۳٫۵ بوده‌است. مرکز داده ژئوفیزیک ملی (NOAA) نیز جای این زمین‌لرزه را در مختصات ۳۵٫۲°شمالی ۵۸٫۲°شرقی / 35.2; 58.2 و بزرگی آنرا برابر با ۶٫۵ در مقیاس ریشتر اعلام کرده‌است.

منابع

• ایرج سعادتمند توندری (۱۳۸۴)، ترشیز ۱ - (نگاهی به تاریخ و جغرافیای شهرستان کاشمر)، مشهد: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی ضریح آفتاب، ص. ۲۹۶
• سیدحسن هاشمی - مریم آقایی میبدی - حسن عزیزی فروتقه - مریم سالاری خیابانی (۱۳۸۴)، جغرافیای شهرستان کاشمر، مشهد: موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی ضریح آفتاب، ص. ۱۶۰
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران ۱۳۸۳، ص۱۰۷
• کتاب خراسان، ص ۱۵۲–۱۵۰ - هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰