قهستان

موقعیت قهستان (جنوب خراسان) در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی

قُهِسْتان (کهستان) نام سرزمینی است که در مرکز فلات ایران، در جنوب خراسان واقع شده و منطقه کوهستانی گسترده‌ایست که شهرهای فردوس، قاین، طبس، بیرجند، کاشمر، تربت حیدریه، خواف، گناباد و تایباد را در بر می‌گرفته‌است. این سرزمین به دلیل کوهستانی بودنش به نام قهستان یعنی کهستان (کوهستان) خوانده شده‌است.

مسافرانی که از جنوب ایران به‌ویژه از ناحیه مکران به شمال شرقی مسافرت می‌کرده‌اند، اولین رشته‌کوه مهم و آبادی که با آن روبرو می‌شده‌اند، رشته کوه غربی - شرقی کوهستان شمال فردوس بوده‌است. این رشته کوه مرز بین جغرافیای گرمسیری (ناحیه جنوب ایران و طبس) و سردسیری است. به همین دلیل در دوره بعد از اسلام، همواره به نام ایالت کوهستان (قهستان) از آن نام برده شده‌است. در دوره‌های کهن‌تر، این ناحیه گاهی در قلمرو ولایت خراسان قرار داشته‌است. سابقه سکونت انسان در قهستان بیشتر از سه هزار سال است و این منطقه به‌دلیل آب و هوای مناسب، زودتر و قبل از شمال خراسان دارای سکونت و شهریت بوده‌است. منطقه غربی قهستان یعنی بجستان (بیستان)، گناباد و قاین به‌دلیل جغرافیای خاص خود همواره از تهاجمات بیگانگان به‌دور بوده‌است. اعراب و مغولان به این منطقه تهاجم نداشته‌اند و پذیرش اسلام در این سه شهر نزدیک به یکصد سال متأخرتر از طبس است.

در جغرافیای حافظ ابرو در سال ۸۳۰ هجری قمری، قهستان چنین بیان شده‌است:

«ولایت قهستان عریض و طویل است. دور آن قریب صد فرسخ زیادت باشد. شرقی آن ولایت خواف است و غربی آن بیابانی است. غرب آن فارس و کرمان و شمال آن اعمال نیشابور و سبزوار است. جنوب سجستان و کرماتن. قهستان مشتمل بر چند قصبه و ناحیت بزرگ است از جمله قاین، تون ( فردوس امروزی) جنابذ(گناباد)، بیرجند، زیرکوه قاین، بجستان، نهارجان، طبس گیلکی (شهرستان طبس یزد)، رقه، شاخن، فشارود، مؤمن آباد، ترشیز، طبس مسینان و خوسف، قصبه بزرگ قهستان یکی قاین است».

تون (فردوس امروزی) و قائن، دو شهر بزرگ و مهم ایالت قهستان بوده‌اند و در سفرنامه مارکوپولو، قهستان را تحت عنوان «تونوکائن» نام برده‌ است.

ناصرخسرو در بازگشت از سفر دور و دراز خود، در شهر تون و شهر قاین اقامت نموده و از اهمیت این منطقه سخن گفته‌است. در دوره صفوی، با منصوب شدن اسماعیل خان خزیمه به حکومت قهستان، این ایالت به تدریج تقسیم شده و ولایت قاینات شکل گرفت.در این دوران قاین مرکز این ایالت بود. از اواخر دوره صفوی و با استقرار خاندان خزیمه در بیرجند و تا به امروز این شهر مرکز ایالت قهستان و استان خراسان جنوبی کنونی گردید.

در لغت نامه دهخدا در سال ۱۳۴۵ در مورد قهستان چنین نوشته شده‌است:

قهستان. [ ق ُ هََ ] (اِخ) ولایتی است در خراسان. (برهان). این ولایت در جنوب خراسان واقع و شامل قائن، تون، گناباد و طبس العناب (تبس مسینا) و کهستان و طبس التمر (تبس گیلکی) و طریثیث (ترشیز) است. (از معجم البلدان) (حاشیهٔ برهان). شهرستانی است میان نیشابور و هرات و قصبهٔ آن قاین و طبس است. (از ناظم الاطباء).

نمونه‌هایی از واژه‌های گویشی قهستان: کلماتی مانند: گو (گاو)، خوو (خواب)، اوو (آب)، چالاک (فعال)، پییر (پدر)، مایر (مادر)، پیر (مرشد بزرگ)، پتوو (افتو، آفتاب)، نسر (سایه)، نزم (ژاله)، چاش (ناشتا)، مانده (درمانده، بیچاره)، دروستی (خوشی صحت و سلامتی)، خاش (مادر زن، مادر شوهر)، خسور (پدر زن، پدرشوهر) و…

برخی از مشاهیر و شخصیت‌های برجسته

• حسین قاینی: حاکم ترشیز و قهستان بود و دعوت حسن صباح پذیرفت و جمعی کثیر با وی هم داستان شدند.
• اسدالله علم
• ابن حسام خوسفی
• قطب الدین حیدر تونی
• بدیع الزمان فروزانفر
• ملا عبدالله فاضل تونی
• سلیمی تونی
• محمد حسین فاضل تونی
• معین الدین تونی
• خواجه اختیار منشی گنابادی
• ملا مظفر گنابادی
• محمد پروین گنابادی
• ابومنصور ریابی
• محمدتقی بهلول گنابادی

جستارهای وابسته

• بیرجند
• قاین
• طبس
• فردوس
• گناباد
• زعفران
• جنگ دوازده‌رخ
• ساعت آبی
• میرآب
• پنگان
• تاریخ ابزارهای زمان
• ساعت آفتابی
• قنات کاریز
• حق‌الشرب
• خراسان رضوی
• فهرست قنات‌های استان خراسان رضوی

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه دهخدا. دکتر محمد معین. تهران: سازمان لغت‌نامه، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵. 
• اقوام و اقلیتها در قهستان مرکز کهن خراسان [۱]
• یکی از معروفترین ترانه‌های فلکلور قهستانی. زلفای یارم بی نظیر [۲]
• [۳]
• ترانه و آواز: بچه صیدم را نزن-خرگوش دشتم را نزن-خواب خرگوش به خواب یار می‌ماند ولهٔ