احمدشاه قاجار

احمدشاه قاجار
دوران	۲۵ تیر ۱۲۸۸–۹ آبان ۱۳۰۴
تاجگذاری	۲۹ تیر ۱۲۹۳، تهران
لقب(ها)	احمدمیرزا
زادروز	۲ بهمن ۱۲۷۵
زادگاه	تبریز، آذربایجان، ایران
درگذشت	۸ اسفند ۱۳۰۸ (۳۳ سال)
محل درگذشت	بیمارستانی در پاریس، فرانسه
پیش از	رضاشاه پهلوی محمدحسن میرزا (آخرین ولیعهد قاجار)
پس از	محمدعلی‌شاه قاجار
همسران	شاهزاده بدرالملوک والا شاهزاده لیدا خانم جهانبانی شاهزاده خانم خانما معزی (نوه معزالدوله) فاطمه خانم
کاخ	کاخ گلستان
دودمان	قاجار
پدر	محمدعلی‌شاه قاجار
مادر	ملکهٔ جهان
فرزندان	مریم‌دخت ایراندخت همایون‌دخت فریدون‌میرزا
دین	اسلام شیعه
امضا

احمدشاه قاجار (۲ بهمن ۱۲۷۵، تبریز – ۸ اسفند ۱۳۰۸، پاریس) هفتمین و آخرین پادشاه قاجار در ایران بود.

او دومین فرزند محمدعلی‌شاه قاجار و نخستین فرزند پسر او از ملکه جهان بود که در وقت ولیعهدی پدرش در تبریز به دنیا آمد و پس از فتح تهران و خلع محمدعلی‌شاه، توسط مجلس عالی رجال و بزرگان دولت در سن ۱۲ سالگی به پادشاهی رسید. تا رسیدن او به سن بلوغ و تاج‌گذاری در تیر ۱۲۹۳، ابتدا عضدالملک و سپس ابوالقاسم ناصرالملک از بزرگان ایل قاجار نایب‌السلطنه بودند.

دوران کودکی

احمدشاه در سال ۱۲۷۵ شمسی در تبریز متولد شد. پدرش محمدعلی‌شاه و مادرش ملکه جهان دختر کامران میرزا نایب‌السلطنه فرزند ناصرالدین‌شاه بود. دوران کودکی احمدشاه در تبریز سپری شد. قبل از رسیدن به مقام سلطنت «احمد میرزا» خوانده می‌شد.

به قدرت رسیدن

احمدشاه پس از درگذشت پدربزرگش مظفرالدین‌شاه و با آغاز سلطنت پدرش به ولایتعهدی انتخاب شد. خلع محمدعلی‌شاه به گونه‌ای تحقیرآمیز و همراه با تهدید و تبعید او و ملکه جهان از ایران برای احمدشاه بسیار تلخ بود.

پس از خلق محمدعلی‌شاه، در آن زمان نظر بر این بود که سلسله قاجار منقرض اعلام شده و سلسله جدیدی به روی کار آورده شود. اما مشروطه خواهان بیم آن داشتند که برکناری قاجاریه منجر به نقض بند هفتم قرارداد ترکمنچای شود و زمینه ساز رویارویی دولت ایران و روسیه تزاری را فراهم آورد. مطابق این بند روس ها تنها فرزندان و نوادگان عباس میرزا را به عنوان وارثان تاج و تخت ایران به رسمیت می شناختند و با وجود اینکه تزارها مشکلی با برکناری اشخاص از پادشاهی نداشتند اما خود سلسله و این خط جانشینی مورد حمایت آن ها بود.

به هر حال پس از بحث و گفتگوهای طولانی و تلاش برای حفظ بند ۳۷ از قانون اساسی مشروطه بنا به نظر مجلس عالی که متشکل از مشروطه‌خواهانی بود که تهران را فتح کرده بودند قرار بر این شد تا احمدمیرزا پسر ارشد پادشاه مخلوع به عنوان شاه جدید انتخاب شود. اما والدین شاهزاده نوجوان که قرار بود به تبعید فرستاده شوند میل آن را نداشتند که از فرزند خود جدا شود اما در نهایت رضایت دادند که پادشاه کوچک را در اختیار هیئت فرستادگان مشروطه خواهان قرار دهند. چون احمدشاه به دلیل صغر سنی بر اساس قوانین اساسی مشروطه نمی‌توانست سلطنت را به عهده بگیرد برای وی نایب‌السلطنه انتخاب شد. اولین نایب‌السلطنه احمدشاه، بزرگ ایل قاجار عضدالملک بود. او مرد کاردانی بود و تلاش کرد تا وضعیت ناخوشایندی را که در زمان حکومت محمدعلی‌شاه به وجود آمده بود را آرام کند. همچنین هیئتی از سیاستمداران با تجربه نیز تشکیل شد که تا زمان برپایی مجلس جدید حکومت کشور را در دست بگیرد. این هیئت مستوفی الممالک را به عنوان وزیر دربار و حکیم الملک را به عنوان دست راست او انتخاب کرد. حکیم الملک یک تسویه سیاسی را رهبری کرد و تعدادی از مقاماتی را که به فساد و ناکارآمدی متهم بودند را مرخص نمود. دومین نایب‌السلطنه ناصرالملک قره گوزلو بود که نقش مهمی در تربیت احمدشاه داشت.

کودکی احمدشاه

پادشاهی

احمدشاه در تیر ۱۲۹۳ تاج‌گذاری کرد و هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول سلطنت را به‌طور رسمی و قانونی عهده‌دار شد. با وقوع این رخداد، احمدشاه فرمان بی‌طرفی دولت ایران را صادر کرد. احمدشاه در سال ۱۲۹۷ خورشیدی و به دنبال پایان جنگ جهانی اول، صمصام‌السلطنه بختیاری را از نخست‌وزیری عزل و در ۱۶ مرداد ۱۲۹۷ وثوق‌الدوله را به ریاست الوزرایی انتخاب کرد.

وثوق‌الدوله توانست امنیت نسبی را در کشور برقرار کند. غائله نایب حسین کاشی در کاشان و نیز حرکت کمیته مجازات در تهران به وسیله وثوق‌الدوله سرکوب شدند. در عصر نخست‌وزیری وثوق‌الدوله قرارداد ۱۹۱۹ با دولت بریتانیا منعقد شد که این پیمان با انتقادهای گسترده‌ای مواجه شد و برخی آن را مخالف استقلال ایران دانستند؛ اما وثوق‌الدوله این قرارداد را در جهت حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران دانست، ضمن این که تلاش کرد با استفاده از دوستی با دولت انگلیس برخی سرزمین‌های قفقاز و کردستان عراق را بازپس بگیرد.. مخالفت‌های مردمی به توفیق نیافتن قرارداد منجر شد. وثوق‌الدوله احمدشاه را رهسپار یک سفر اروپایی کرد. در این سفر، احمدشاه در انگلستان مورد استقبال وسیع و گرم قرار گرفت؛ محمد تقی بهار می‌نویسد: «وقتی که بنا بود شاه ایران در مجلس ضیافت پادشاه انگلستان در باب قرارداد ۱۹۱۹ که انگلیس آن را منعقد ساخته بود صحبت کند … پس از آن که صورت نطق پادشاه انگلستان را برای شاه آوردند و قرار شد که جوابی تهیه شود شاه از حسن قبول آن سرباز زد و گفت: کسانی که پول گرفته‌اند تصدیق کنند، من هرگز تصدیق نخواهم کرد!... همان شب ناصر الملک به شاه گفته بود: کار خودت را ضایع کردی! شاه نیز پاسخ داده بود که: اگر در سویس کلم فروشی کنم بهتر است تا در چنین مملکتی پادشاه باشم!»

احمد شاه، ولیعهد و نخستین کابینه ناصرالملک؛ اثر اسدالله نقاش باشی ۱۳۲۸ هـ ق

احمدشاه و رضاخان

احمدشاه پس از بازگشت به تهران در تیر ۱۲۹۹ استعفای وثوق‌الدوله را قبول کرد. سپس میرزاحسن خان مشیرالدوله (حسن پیرنیا) را به ریاست دولت انتخاب کرد. شاه کوشش کرد در دولت‌های مشیرالدوله و سپهدار رشتی با روسیه ارتباط برقرار کند و با اعزام مشاورالممالک انصاری به مسکو زمینه‌های انعقاد قرارداد ایران و شوروی ۱۹۲۱ را فراهم کرد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ احمدشاه در برابر کودتای سیدضیاء و رضاخان میرپنج قرار گرفت و مجبور شد سید ضیاء را به ریاست الوزرایی انتخاب کند. احمدشاه در خرداد ۱۳۰۰ با کمک رضاخان که اینک سردار سپه نامیده می‌شد، موفق به عزل سیدضیاء شد و سپس قوام‌السلطنه را به ریاست الوزرایی منصوب کرد. متعاقباً کابینه‌های قوام، مشیرالدوله، کابینه دوم قوام، مستوفی‌الممالک و کابینه آخر مشیرالدوله از سوی احمدشاه روی کار آمدند. در پی آن، شاه سفری دوباره به اروپا داشت و پس از بازگشت، با سقوط کابینه مشیرالدوله در آبان ۱۳۰۲ مجبور شد به‌رغم میل قلبی‌اش، رضاخان سردارسپه را که در همه این مدت وزیر جنگ بود، به نخست‌وزیری انتخاب کند و بی‌درنگ در همان آبان ۱۳۰۲ ایران را بار دیگر به مقصد فرانسه ترک کرد. این سفر در واقع آغازی بر تبعید احمدشاه بود. احمدشاه در فروردین ۱۳۰۳ رضاخان را از ریاست الوزرایی عزل کرد، ولی با حمایت نکردن مجلس و حمایت شدید مردم طرفدار او مجبور شد بار دیگر رضاخان را نخست‌وزیر کند. در شهریور و مهر ۱۳۰۳ شورش خزعل در خوزستان رخ داد. رضاخان احمدشاه را به حمایت از تجزیه کشور توسط خزعل متهم کرد، و خود به خوزستان عزیمت کرده و شورش را سرکوب نمود.

فرزندان احمدشاه

به هر روی به دلیل بی‌کفایتی احمدشاه، در نهم آبان ۱۳۰۴ سرانجام با رأی مجلس شورای ملی احمدشاه از پادشاهی خلع و سلسله قاجاریه منقرض اعلام شد. ماده واحده خلع قاجاریه به این شرح بود: مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می‌کند. تعیین تکلیف قطعی حکومت موکول به نظر مجلس مؤسسان است که برای تغییر مواد ۳۶–۳۷–۳۸–۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می‌شود.

مجلس مؤسسان که متعاقباً گشایش یافت رضاخان را با نام رضاشاه پهلوی پادشاه ایران اعلام کرد. احمدشاه این اقدام مجلس را مغایر قانون اساسی و غیرمشروع دانست، اما در عمل نتوانست اقدامی برای مقابله با خلع خود انجام دهد. احمدشاه در نهم اسفند ۱۳۰۸ در پاریس درگذشت و در کربلا دفن شد.

میرزا محمود خان احتشام السلطنه می گوید نقش احمدشاه در انعقاد قرارداد ننگین (۱۹۱۹) نه تنها از عاقدین معروف آن کمتر نیست بلکه بیشتر است. احمدشاه در سال ۱۳۲۶ هجری قمری صمصام السلطنه بختیاری را از ریاست دولت معزول و وثوق الدوله را مأمور تشکیل کابینه کرد تا راه عقد قرارداد را هموار کند. احمدشاه نیز هنگام قرارداد مانند سایرین یعنی وثوق الدوله و وزرای خارجه و مالیه وی ۲۰۰ هزار لیره از وزیر مختار انگلستان دریافت کرد و به علاوه امان نامه گرفت و همچنین مقرر شد شاه به اتفاق همراهان به مدت شش ماه به هزینه انگلیس در ممالک اروپایی پذیرایی شود و نیز انگلستان تعهد کرد تا زمانی که قرارداد باقی است حقوق ماهیانه ای به وی پرداخت شود.

دربارهٔ کارنامه سیاسی احمدشاه می‌توان به نظر مصدق نیز اشاره کرد که در مجلس چهاردهم شورای ملی تصریح کرد: موقعی که شاه در لندن حاضر نشد در دعوت رسمی دولت انگلیس از قرارداد اسمی ببرد و آن را بشناسد، با این که ناصرالملک به او گفته بود اگر مقاومت کند از سلطنت خلع می‌شود شاه وطن‌پرست بر مقاومت خود افزود و از قرارداد اسمی نبرد برای شاه چه بالاتر از این که امروز نامش به نیکی برده شود حوادثی که موجب بلندی نام می‌شود کم است و شاید در عمر کسی به این حوادث تصادف نکند خوشبخت کسانی که از این حوادث استفاده کنند و بدبخت کسانی که خود را مطیع پیش‌آمد نموده و با هر ناملایمی بسازند در سلسله سلاطین قاجار هفت نفر سلطنت کرده که از آن‌ها فقط دو نفر پادشاه نامی شده‌اند اول مظفرالدین شاه است که در سلطنت او آزادی نصیب ملت شد و بعد احمد شاه است که تن به اسارت نداد و از سلطنت گذشت ای کاش که این پادشاه جوان بخت به کودتا تسلیم نمی‌شد و زودتر مقام سلطنت را ترک می‌کرد.

همسران و فرزندان

احمدشاه در سن ۱۷ سالگی (یک سال پیش از تاج‌گذاری) با «بدرالملوک والا» دختر ظهیرالسلطان والا (نوادهٔ عباس‌میرزا)، پیمان زناشویی بست. این ازدواج توسط مادر احمدشاه ترتیب داده شده بود. عروس در آن هنگام ۱۲ ساله بود و در تنها مدرسهٔ دخترانهٔ تهران درس می‌خواند. مراسم عقد با تشریفات مفصلی انجام شد و حاصل این ازدواج دختر بزرگ احمدشاه، ایراندخت بود.

احمدشاه ۴ بار دیگر نیز ازدواج کرد و به‌جز لیدا جهانبانی که از وی صاحب فرزندی نشد، صاحب ۳ دختر به نام‌های «مریم‌دخت» (از دل‌آرام) (۱۹۱۵–۲۰۰۵)، «ایراندخت» (۱۹۱۶–۱۹۸۴) از بدرالملوک، «همایون‌دخت» (از خانم‌خانما معزی) (۱۹۱۷–۲۰۱۱) و یک پسر به نام فریدون میرزا (از فاطمه) (۱۹۲۲–۱۹۷۵) شد.

برخی از اتفاقات مهم زمان او

برخی از اتفاقات مهمی که در دوران پادشاهی احمدشاه به وقوع پیوست عبارتنداز:

زمان	شرح واقعه
تیر ۱۲۸۷	تأسیس جامعه ملل
۴ تیر ۱۲۸۸	انتشار نخستین نشریه زنان در تهران
مرداد ۱۲۸۸	اعدام شیخ فضل‌الله نوری
شهریور ۱۲۸۸	فرار محمدعلی‌شاه از ایران
۲۵ آبان ۱۲۸۸	تشکیل مجلس دوم پس از دوره استبداد صغیر
اردیبهشت ۱۲۹۰	اولتیماتوم روسیه به ایران
۲۸ آذر ۱۲۹۰	آغاز اشغال تبریز بدست قوای روس (۱۲۹۰)
فروردین ۱۲۹۱	به توپ بستن آرامگاه علی بن موسی الرضا در مشهد توسط نظامیان روسیه
تیر ۱۲۹۳	شروع جنگ جهانی اول و اشغال ایران در جنگ جهانی اول
مرداد ۱۲۹۴	قیام مردم علیه نظامیان انگلستان (جنبش جنوب ایران)
آبان ۱۲۹۶	وقوع انقلاب بلشویکی روسی
۱۲۹۶تا۱۲۹۸	قحطی بزرگ ایران که ۴۰٪ در صد از جمعیت ایران به سبب گرسنگی و بیماری‌های ناشی از آن ازبین رفتن.
فروردین ۱۲۹۹	قیام شیخ محمد خیابانی در آذربایجان و میرزاکوچک خان در گیلان؛ تقریباً به‌طور هم‌زمان در بهار سال (۱۲۹۹ه‍.ش) ۱۹۲۰ میلادی
جمادی‌الثانی ۱۳۳۵ هـ. ق	انتشار روزنامه تجدد به مدیریت شیخ محمد خیابانی
اسفند ۱۲۹۹	کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹

زمان حکومت در مقایسه با دیگر شاهان قاجار

اعداد سال خورشیدی را نشان می‌دهند:

  (۱) آقامحمدخان: ۱۱۶۱ تا ۱۱۷۶ (۱۵ سال)

  (۲) فتحعلی‌شاه: ۱۱۷۶ تا ۱۲۱۳ (۳۷ سال)

  (۳) محمدشاه: ۱۲۱۳ تا ۱۲۲۷ (۱۴ سال)

  (۴) ناصرالدین‌شاه: ۱۲۲۷ تا ۱۲۷۵ (۴۸ سال)

  (۵) مظفرالدین‌شاه: ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵ (۱۰ سال)

  (۶) محمدعلی‌شاه: ۱۲۸۵ تا ۱۲۸۸ (۳ سال)

  (۷) احمدشاه: ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۴ (۱۶ سال)

مرگ

احمدشاه در اسفند سال ۱۳۰۸ (۱۹۳۰ م) بر اثر ورم کلیه در «نویی سورسن» در حومهٔ پاریس درگذشت. جسد او طبق وصیتش به عتبات عالیات حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلی‌شاه در کربلا دفن شد. احمدشاه ثروت قابل توجهی برای فرزندانش به ارث گذاشت که روزنامه های وقت فرانسوی آن را ۷۵ میلیون فرانک تخمین زدند.

نگارخانه

• 

  تمبری به ارزش ۱۰ شاهی با چهرهٔ احمدشاه.

• 

  احمدشاه در شش سالگی.

• 

  سکه

• 

  احمدشاه در سال ۱۲۹۹ ش.

• 

  احمدشاه پس از شکار یک پلنگ ایرانی.

• 

  قبر بدرالملوک والا در بهشت زهرا

• 

  احمدشاه در پاریس

• 

  اثر مهر احمد شاه

• 

  مدال یادبود احمدشاه - نصرت غیرت عزت همت

• 

  دستخط احمدشاه به عضدالملک مبنی بر توقیف روزنامه شرق

• 

  تصاویر احمد شاه قاجار - کوشک احمدشاهی

• 

  تصویر احمدشاه قاجار در ۱۳ سالگی - کوشک احمدشاهی

• 

  تصاویر احمد شاه قاجار - کوشک احمدشاهی

• 

  تصویر احمدشاه قاجار در لباس رسمی دوره ولیعهدی - کوشک احمدشاهی

• 

  تصویر احمد شاه قاجار پس از رسیدن به سلطنت - کوشک احمدشاهی

• 

  تصویر احمدشاه قاجار در کودکی - کوشک احمدشاهی

• 

  تصاویر بازدید احمدشاه قاجار از شهرداری و کارخانه‌ها در سفر به انگلستان - کوشک احمد شاهی

دودمان

پیشین: محمدعلی‌شاه قاجار

آخرین شاهنشاه قاجار احمدشاه قاجار شاهنشاه ایران ۱۹۰۹ – ۱۹۲۵

جانشین: بنیانگذار شاهنشاهی پهلوی رضاشاه پهلوی

جستارهای وابسته

• کوشک احمدشاهی

منابع

• M. J. Sheikh-ol-Islami. «AḤMAD SHAH QĀJĀR – Encyclopaedia Iranica».

پیوند به بیرون

• Qajar pages
• فیلم تاج‌گذاری احمدشاه قاجار در سال ۱۹۱۴ میلادی، youtube
• فیلم بازدید احمدشاه قاجار از انگلستان در سال ۱۹۱۹ میلادی، youtube