یوسف مستشارالدوله

مستشارالدوله

میرزا یوسف خان مستشارالدوله (۱۲۰۲-۱۲۷۴ ش) (۱۸۲۳–۱۸۹۵م ) دیپلمات دورهٔ ناصرالدین شاه بود. وی نویسنده کتاب رساله یک کلمه مبدع اولین طرح راه آهن سراسری و اولین پیش نویس قانون اساسی ایران است.

زندگی

یوسف پسر حاجی میرزا کاظم از بازرگانان آذربایجان، در شهر تبریز به دنیا آمد. فارسی، عربی و قدری از علوم شرعیه را آموخت و به سمت منشیگری، وارد خدمت کنسولگری انگلیس در تبریز شد و بعد از چندی از کار در کنسولگری انگلیس استعفا داد و به خدمت وزارت امور خارجه درآمد.

۱۸۵۳-۱۸۶۱م کارپرداز حاجی ترخان بود

۱۸۶۲-۱۸۵۴م کاردار ایران در پترسبورگ بود

۱۸۶۲-۱۸۶۶م کنسول در تفلیس بود

م۱۸۶۶-۱۸۶۹ کاردار سفارت ایران در پاریس بود.

در مدت سه سال اقامت خود در پاریس چهار مرتبه به لندن رفت.

در مقدمه کتاب یک کلمه میگوید در نمایشگاه بین‌المللی پاریس (۱۸۶۷) حضور داشته و ترقیات غرب را از نزدیک مشاهده کرده و بفکر افتاده است.

در سال ۱۲۹۹ق (۱۸۸۱م ) درکابینه مشیرالدوله به عنوان معاون وزیر عدلیه انتخاب و لقب مستشارالدوله به نام او صادر شد.

در ۱۲۸۲ ق (۱۲۴۴ ش)، رسالهٔ «رمز یوسفی» را در تهران منتشر کرد.

در دورهٔ اقامت در تفلیس، با میرزا فتحعلی آخوندزاده نویسنده مکتوبات کمال‌الدوله مناسبات دوستانه‌ای یافت.

از ۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ ش (۱۸۶۷-۱۸۶۹م) شارژ دافر (کاردار) سفارت ایران در پاریس بود و وارد لژ فراماسونری گراند اوریان ( شرق اعظم) شد.

رسالهٔ «یک کلمه» را در ماه‌های پایانی خدمت در پاریس به اتمام رساند و دستنویس آن را در راه بازگشت به ایران (۱۲۴۹ ش) در تفلیس به آخوندزاده نشان داد و در سال ۱۲۵۳ ش (۱۸۷۴ م) در ایران چاپ رساند.

رسالهٔ یک کلمه یکی از اولین آثار آزادی‌خواهان ایران به شمار می‌رود و در تحریک احساسات و بیدار کردن مردم در آن زمان اثر فوق‌العاده‌ای داشته است و در سال ۱۲۸۴ ش که مرکز غیبی تشکیل گردید،راهنمای سیاسی آن انجمن بود.

در سال ۱۲۶۷ ش (۱۳۰۶ ق ۱۸۸۸م ) نامه ای به مظفرالدین میرزا ولیعهد نوشت و از حکومت استبدادی و فساد دربار انتقاد کرد اصلاحات مملکتی و ایجاد حکومت قانون و برقراری آزادی و مساوات را خواستار شد و گوشزد کرد که اگر زمامداران ایران، خود در صدد تأسیس دولت مقننه برنیایند، سیر حوادث تاریخ آن را تحمیل خواهد کرد.

بنابراین او را به فرمان شاه در ۱۲۷۰ ش ( ۱۳۰۹ق ۱۸۹۰م ) در عمارت رکنیه قزوین به زنجیر و کنده کشیدند به انفرادی انداختند. خانه‌اش غارت شد املاکش مصادره و مقرری دولتی او قطع گردید.

در سال۱۲۷۴ش (۱۸۹۵ م) در زندان درگذشت.

رساله یک کلمه

وی این اثر را در سال ۱۲۴۸ش(۱۸۶۹م) در پاریس نگاشت و در ۱۲۵۳ش (۱۸۷۴م) پس از سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ منتشر کرد.

محمد امینی پژوهشگر تاریخ مشروطه میگوید :

نخستین سند نوشتاری آغاز مدرنیته در ایران کتاب “یک کلمه” است که در سال ۱۲۴۸ ش یعنی نزدیک به ۳۶ سال پیش از انقلاب مشروطه در پاریس نگاشته شد . مستشارالدوله موادی از قانون اساسی فرانسه و اعلامیه حقوق بشر و شهروندی فرانسه را انتخاب کرد و کوشید به روحانیان و بزرگان ایران نشان بدهد که این قوانین با قرآن مغایرتی نداشته و می توان مسلمان بود و قانون را قبول داشت قانونی که به گفته وی شاه و گدا در آن برابر باشند که "یک کلمه" از این منظر بسیار سکولار است .

مقاله نویس در روزنامه عدلیه

میرزا یوسف خان برای نشر عقاید خویش در روزنامه عدلیه مطالبی می‌نوشت، روزنامه عدلیه به وسیله سپهسالار برای توجیه و تشریح اصلاحات قانونگذاری و نظام حقوقی و دادگستری مترقیانه انتشار می‌یافت و از بسط عدالت «تربیت ملت» افزودن بصیرت مردم، آسودگی و ترقی اوضاع مردم، ایجاد تأسیسات عالی، وضع قوانین جدید و برانداختن تأسیساتی که مانع اجرای عدالت باشد، سخن می‌راند.

نخستین طرح راه آهن سراسری

وی چنان می‌پنداشت که تمهید مقدمات جمیع ملزومات مملکتی و دولتی، ابتدا راه‌آهن است و با ایجاد آن اوضاع ایران در عرض سه سال به کل منقلب و در یک کلمه، ایران گلستان خواهد شد.

رساله‌ای به نام کتابچه بنفش درباره تأسیس راه‌آهن سراسری ایران نوشت و به شاه عرضه داشت.

جزوه دیگری در لزوم کشیدن راه‌آهن از تهران به خراسان تهیه کرد و منافع آن را ذکر کرد و نظر به آسان شدن زیارت توسط راه آهن فتوای روحانیان را در آن باره به دست آورد.

بعدها همین فتوا برای احداث مسیر ماشین دودی از تهران به شاه عبدالعظیم استفاده شد.

نخستین طراح قانون اساسی

وی با همکاری صدر اعظم وقت میرزا حسین خان سپهسالار اولین طرح قانون اساسی را به شاه ارائه داد.

طرح شامل موارد ذیل بود:

1. یگانگی دولت و ملت
2. حفظ مال و جان و ناموس مردم
3. آزادی مذهب
4. تفکیک قانون‌گذاری از اجرای قانون
5. جدایی دین از سیاست

این طرح مورد قبول شاه واقع نشد.

طرح دوم با نام لایحه تشکیل دربار اعظم در سال ۱۲۵۱ ش(۱۸۷۲م) به تصویب شاه رسید. اساس این طرح تبدیل دستگاه سنتی صدارت به یک هیئت وزاری مسئول است.

در این طرح مسئولیت‌های دولت به نه وزرات خانه تقسیم شد، هر یک از وزرا در اداره وزارت خانه خود مستقل بود، هیئت وزرا مسئولیت مشترک هیئت دولت را بر عهده داشتند و در برابر صدراعظم (رئیس دولت) مسئول بودند و در نهایت صدراعظم در برابر شاه مسئول بود.

هیئت دولت اختیار قانون‌گذاری بر اساس رأی اکثریت را داشت.

شاه می‌نویسد:

این تفصیل وزرا و دربار که نوشته‌اید، بسیار بسیار پسندیدم؛ و انشاءالله قرارش را بزودی بدهید و معمول بدارید که هر قدر به تعویق بیافتد باعث ضرر دولت است. با این ترتیب جدید، شاه مسئولیت داشتن هیئت دولت را می‌پذیرد و در امور وزرا و عزل و نصب حکام دخالت نمی‌کند.

آثار

• ۱۲۴۸ ش ۱۸۶۹م «کتابچهٔ بنفش» دربارهٔ تأسیس راه‌آهن سرتاسری ایران

• ۱۲۵۲ش ۱۸۷۳م رساله در لزوم کشیدن راه‌آهن از تهران به خراسان

• ۱۲۵۳ ش ۱۸۷۴م رساله یک کلمه
• مقالات در روزنامه اختر استامبول

منابع

• تاریخ انقلاب مشروطیت. رحیم نامور. انتشارات پاچار ۱۹۵۸
• تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم الاسلام کرمانی. ص ۱۷۹.
• مشروطه ایرانی و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه. ماشاءالله آجودانی. لندن، ۱۹۹۷.
• مستشارالدوله، یوسف. رساله یک کلمه به اهتمام علی‌رضا دولتشاهی تهران انتشارات بال ۱۳۸۵
• حامد عامری گلستانی، تجدد و قانون گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴.
• محمدعلی همایون کاتوزیان. ایران جامعه کوتاه مدت و ۳ مقاله دیگر.نشر نی.۱۳۹۸

پیوند به بیرون

رسانه

• نگاهی به رساله یک کلمه و تلاش یوسف مستشارالدوله تبریزی برای استقرار حاکمیت قانون در یوتیوب