یوسف مستشارالدوله

جنبش مشروطه

عده‌ای از اعضای گروه فوج نجات تبریز. سال ۱۹۰۹ میلادی.
شاهان قاجار
نام	دورهٔ پادشاهی
آقامحمد خان فتحعلی شاه محمدشاه ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه محمدعلی شاه احمدشاه	۱۱۷۵–۱۱۶۱ ۱۲۱۳–۱۱۷۶ ۱۲۲۶–۱۲۱۳ ۱۲۷۵–۱۲۲۶ ۱۲۸۵–۱۲۷۵ ۱۲۸۸–۱۲۸۵ ۱۳۰۴–۱۲۸۸

میرزا یوسف خان مستشارالدوله (۱۲۳۹–۱۳۱۳ ه‍.ق/۱۲۰۲–۱۲۷۴ ه‍.خ/۱۸۲۳–۱۸۹۵ م) از پیشروان و آزادیخواهان دورهٔ ناصرالدین شاه و از همفکران میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا ملکم خان بود. وی مردی روشنفکر بود و همیشه آرزوی نظم و اقتدار کشور را در سر می‌پرورانید. مستشارالدوله یکی از اصلاح‌طلبان هوادار سپهسالار بود و وقتی آشکار شد که نویسنده یک کلمه اوست، در زندان قزوین به غل و زنجیرش کشیدند، خانه‌اش را غارت کردند، املاکش مصادره شد و مقرری دولتی او نیز قطع گردید.

زندگی

از ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۴ ه‍.ق (۱۲۴۳ تا ۱۲۴۶ ه‍.خ) سرکنسول ایران در تفلیس بود. در ۱۲۸۲ ه‍.ق (۱۲۴۴ ه‍.خ)، رسالهٔ «رمز یوسفی» را در تهران منتشر کرد. در همین دورهٔ اقامت در تفلیس، با میرزا فتحعلی آخوندزاده مناسبات دوستانه‌ای یافت. آخوندزاده در اواسط ۱۲۸۲ ه‍.ق (۱۲۴۴ ه‍.خ) نگارش مکتوبات کمال‌الدوله را به پایان برده بود.

یوسف خان از ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ ه‍.ق (۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ ه‍.خ) شارژ دافر (کاردار) سفارت ایران در پاریس بود. ظاهراً در همین دورهٔ اقامت پاریس وارد لژ فراماسونری شده است. بسیاری از روشنفکران عصر ناصری، فراماسونری را سازمانی پیشرو، انقلابی، و آزادی‌خواه می‌شناختند که هدفی جز مبارزه با استبداد و ایجاد دمکراسی و بیداری ملت‌ها نداشت.

مستشارالدوله رسالهٔ معروف «یک کلمه» را در پاریس و در ماه‌های پایان خدمتش در آنجا به اتمام رساند و دستنویس آن را در راه بازگشت به ایران (۱۲۴۹ ه‍.خ) در تفلیس به آخوندزاده نشان داد. این رساله در سال ۱۲۵۳ ه‍.خ (۱۸۷۴ م) در ایران چاپ شد.

از آرزوهای بزرگ او تأسیس راه‌آهن در ایران بود و با همین عقیده و ایمان راسخ بود که در سال ۱۲۴۸ ه‍.خ رساله‌ای به نام «کتابچهٔ بنفش» دربارهٔ تأسیس راه‌آهن سرتاسری ایران نوشت و به شاه عرضه داشت و در سال ۱۲۵۲ ه‍.خ (۱۲۹۰ ه‍.ق) که در خراسان بود، جزوهٔ دیگری در لزوم کشیدن راه‌آهن از تهران به خراسان تهیه کرد و منافع آن را ذکر نمود و فتوای روحانیان را در آن باره به دست آورد.

مستشارالدوله اصول اندیشه‌های سیاسی خود را در رسالهٔ یک کلمه، که به سال۱۲۴۹ ه‍.خ (۱۲۸۷ ه‍.ق) در پاریس نوشته، بیان کرده است. رسالهٔ یک کلمه یکی از اولین آثار آزادی‌خواهان ایران به شمار می‌رود و در تحریک احساسات و بیدار کردن مردم در آن زمان اثر فوق‌العاده‌ای داشته است و در سال ۱۲۸۴ ه‍.خ (۱۳۲۳ ه‍.ق) که مرکز غیبی تشکیل گردید، این کتاب راهنمای سیاسی آن انجمن بود.

مستشارالدوله در سال ۱۲۶۷ ه‍.خ (۱۳۰۶ ه‍.ق) نامهٔ مفصلی به مظفرالدین میرزا نوشت و خواهش کرد که آن را از نظر شاه بگذرانند. وی در آن نامه از حکومت استبدادی و فساد دربار انتقاد کرده بود و اصلاحات مملکتی و ایجاد حکومت قانون و برقراری آزادی و مساوات را خواستار شده بود و گوشزد کرده بود که اگر زمامداران ایران، خود در صدد تأسیس دولت مقننه برنیایند، سیر حوادث تاریخ آن را تحمیل خواهد کرد.

سخنان مستشارالدوله با مزاج دربار ناصرالدین شاه سازگاری نداشت، پس نویسنده گرفتار همان سرنوشتی شد که دامنگیر همهٔ آزادی‌خواهان آن زمان بود. او را به فرمان شاه در اواسط ۱۲۷۰ ه‍.خ (اوایل ۱۳۰۹ ه‍.ق) در عمارت رکنیه به زنجیر و کنده کشیدند و زندانی کردند. وی در زندان تنها بود و اجازهٔ ملاقات با احدی، حتی با سایر محبوسان قزوین را نداشت. در زندان چندان زجرش دادند که چند سال بعد به سال۱۲۷۴ ه‍.خ (۱۳۱۳ ه‍.ق) درگذشت. ماشاءالله آجودانی در«مشروطه ایرانی» می‌نویسد: «هنگامیکه او را زنجیر کرده، به قزوین تبعید و زندانی کردند، کتاب یک کلمه را آن قدر بر سرش کوفتند که بر اثر عوارض آن ، چشمانش آب آورد.»

منابع

• تاریخ انقلاب مشروطیت. رحیم نامور. انتشارات پاچار ۱۹۵۸
• تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم الاسلام کرمانی. ص ۱۷۹.
• مشروطه ایرانی و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه. ماشاءالله آجودانی. لندن، ۱۹۹۷.
• مستشارالدوله، یوسف. رساله یک کلمه به اهتمام علی‌رضا دولتشاهی تهران انتشارات بال ۱۳۸۵
• حامد عامری گلستانی، تجدد و قانون گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴.
• محمدعلی همایون کاتوزیان. ایران جامعه کوتاه مدت و ۳ مقاله دیگر.نشر نی.۱۳۹۸