'''حرمِ امام رضا''' در [[مشهد|مرکز شهر مشهد]]، [[استان خراسان رضوی]]، [[ایران]]؛ [[مدفن]] [[علی بن موسی الرضا|علی‌الرضاست]] که نزد [[شیعیان|مسلمانان شیعه]] به‌عنوان «[[حرم]]» گرامی داشته می‌شود و [[مقدس]] است. از بناهای پیوستهٔ برجستهٔ آن [[مسجد بالاسر|مسجد بالاسر <small>(مدفن امام رضا)</small>]] ([[۴۲۵ (قمری)|۴۲۵ق]]/[[۱۰۳۳ (میلادی)|۱۰۳۳ م]]) و [[مسجد جامع گوهرشاد]] (ساختهٔ [[۸۲۱ (قمری)|۸۲۱ ق]]/ [[۱۴۱۸ (میلادی)|۱۴۱۸م]]) است. حرم امام رضا مجموعه‌ای است با کانونِ آرامگاهِ هشتمین امام شیعیان، [[علی بن موسی الرضا|علی‌الرضا]] که دیگر [[مسجد]]ها، [[آرامگاه]]ها، [[رواق]]ها، [[صحن]]ها، [[کتابخانه]] و [[موزه]]ها را دربرمی‌گیرد. بزرگترین [[مسجد]] جهان دراندازه(۲۵۰هزار مترمربع)ودومینمسجدبزرگجهاندرگنجایش(۵۰۰ هزار نفر)شمردهمیشود.{{سخ}}
'''حرمِ امام رضا''' در [[مشهد|مرکز شهر مشهد]]، [[استان خراسان رضوی]]، [[ایران]]؛ [[مدفن]] [[علی بن موسی الرضا]] است که نزد [[شیعیان|مسلمانان شیعه]] به‌عنوان «[[حرم]]» گرامی داشته می‌شود و [[مقدس]] است. از بناهای پیوستهٔ برجستهٔ آن [[مسجد بالاسر|مسجد بالاسر <small>(مدفن امام رضا)</small>]] ([[۴۲۵ (قمری)|۴۲۵ق]]/[[۱۰۳۳ (میلادی)|۱۰۳۳ م]]) و [[مسجد جامع گوهرشاد]] (ساختهٔ [[۸۲۱ (قمری)|۸۲۱ ق]]/ [[۱۴۱۸ (میلادی)|۱۴۱۸م]]) است. حرم امام رضا مجموعه‌ای است با کانونِ آرامگاهِ هشتمین امام شیعیان، [[علی بن موسی الرضا]] که دیگر [[مسجد]]ها، [[آرامگاه]]ها، [[رواق]]ها، [[صحن]]ها، [[کتابخانه]] و [[موزه]]ها را دربرمی‌گیرد. حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان بوده به طوری که مساحت آن یک میلیون مترمربع<ref>{{یادکرد خبر|کوشش=خبرگزاری جمهوری اسلامی|عنوان=مساحت حرم مطهر رضوی به یک میلیون متر مربع افزایش یافته است|نشانی=http://www.irna.ir/fa/News/81053491/%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_%D9%87%D8%A7/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D8%AA_%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1_%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C_%D8%A8%D9%87_%DB%8C%DA%A9_%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%86_%D9%85%D8%AA%D8%B1_%D9%85%D8%B1%D8%A8%D8%B9_%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AA%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA|زبان=fa-IR|تاریخ بازبینی=2018-01-16}}</ref> و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=جهان{{!}}TABNAK|نام=سایت خبری تحلیلی تابناك{{!}}اخبار ایران و|کد زبان=fa-IR|وبگاه=سایت خبری تحلیلی تابناك{{!}}اخبار ایران و جهان{{!}}TABNAK|نشانی=http://www.tabnak.ir/fa/news/204915/%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%B1|عنوان=بزرگترین مساجد جهان به روایت تصویر|بازبینی=2018-01-16}}</ref> می‌باشد. کهن‌ترین بخش‌های آن، دیرینگی [[۶۱۰ (قمری)|دهه ۶۱۰ قمری]]/ [[دهه ۱۲۳۰ (میلادی)|دهه ۱۲۳۰م]] دارد. از دورهٔ تیموریان که بسیاری از بناهای کهن خراسان در [[طوس]]، [[هرات]] و [[نیشابور]] نوسازی گشت، به این مکان نیز روی آورده شد. بسیاری از سازه‌های این حرم شیعه، از صفویان به ویژه [[شاه طهماسب صفوی]] به جا مانده‌است.
کهن‌ترین بخش‌های آن، دیرینگی [[۶۱۰ (قمری)|دهه ۶۱۰ قمری]]/ [[دهه ۱۲۳۰ (میلادی)|دهه ۱۲۳۰م]] دارد. از دورهٔ تیموریان که بسیاری از بناهای کهن خراسان در [[طوس]]، [[هرات]] و [[نیشابور]] نوسازی گشت، به این مکان نیز روی آورده شد. بسیاری از سازه‌های این حرم شیعه، از صفویان به ویژه [[شاه طهماسب صفوی]] به جا مانده‌است.
[[علی بن موسی الرضا]] در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون عباسی کشته شد. وسعت حرم در گذشته ۱۲ هزار متر مربع بوده که هم اکنون به یک میلیون مترمربع رسیده است.<ref>{{یادکرد وب|تاریخ=۱ اسفند ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=http://www.irna.ir/fa/News/81053491/%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%B1_%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_%D9%87%D8%A7/%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AD%D8%AA_%D8%AD%D8%B1%D9%85_%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1_%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C_%D8%A8%D9%87_%DB%8C%DA%A9_%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%86_%D9%85%D8%AA%D8%B1_%D9%85%D8%B1%D8%A8%D8%B9_%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4_%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AA%D9%87_%D8%A7%D8%B3%D8%AA|عنوان=مساحت حرم مطهر رضوی به یک میلیون متر مربع افزایش یافته است|تاریخ بازبینی=15 دسامبر 2017}}</ref>
[[علی بن موسی الرضا]] در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون عباسی به شهادت رسید. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.<ref name="حرم علی بن موسی‌الرضا">[http://arthut.co/tomb-and-shrine/item/654-imam-reza-holy-shrine پلان و تصاویر حرم]</ref>
== شرح درگذشت ==
== شرح درگذشت ==
{{جعبه گفتاورد|عنوان=کاشیکاری معرق در قسمت بالای سر ضریح|گفتاورد=[[پرونده:Diʻbil al-Khuzāʻī-Arabic Praise poetry on Ali al-Ridha-Tiling-Balasar Mosque (Latitudinal Cropped).jpg|وسط|300px]]{{شعر}}
در مورد تاریخ درگذشت [[علی بن موسی (رضا)]] اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارک رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ قمری درگذشته‌است. [[شیخ صدوق]] در عیون اخبار الرضا تاریخ صحیح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجری می‌داند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://rasoolnoor.com/modules.php?name=Maghaleh&pa=showpage2&pid=416 |عنوان = زندگینامه امام علی بن موسی الرضا (ع)| ناشر = وبگاه رسول نور |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۷ نوامبر ۲۰۱۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.iranembassy.pk/fa/press-section/press-releases/399-imam-reza.html |عنوان = ولادت با سعات امام علی ابن موسی الرضا (ع) مبارک باد| ناشر = وبگاه سفارت جمهوری ایران در اسلام‌آباد - پاکستان|تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۷ نوامبر ۲۰۱۰}}</ref> وفات او در [[طوس]] و در یکی از روستاهای [[نوقان]] به نام [[سناباد]] یا سنا آباد اتفاق افتاد. او به دست [[مأمون]] کشته شد و بدن او را بالای سر [[هارون الرشید]] دفن کردند. (پای علی بن موسی بالای سر هارون است)
{{ب|ما ینفَعُ الرِّجسُ من قُربِ الزَّکیِّ و لا|علَی الزَّکیِّ بقُربِ الرِّجسِ مِن ضرر}}
{{پایان شعر}}
ترجمه:
در طوس دو قبر قرار دارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۱۴ دی ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/92101406673/%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟}}</ref>
بعد از این اتفاق آن محل به نام ''مشهد الرضا'' (محل شهادت [[علی بن موسی (رضا)|رضا]]) نامیده شد. شیعیان شروع به [[زیارت]] و بازدید از مدفن او کردند.<ref>Zabeth (1999) pp. 12-16</ref>
|عرض=400px}}
در مورد تاریخ درگذشت [[علی بن موسی الرضا]] اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ قمری درگذشته‌است. [[شیخ صدوق]] در ''[[عیون اخبار الرضا]]'' تاریخ صحیح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجری می‌داند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://rasoolnoor.com/modules.php?name=Maghaleh&pa=showpage2&pid=416 |عنوان = زندگینامه امام علی بن موسی الرضا (ع)| ناشر = وبگاه رسول نور |تاریخ = |تاریخ بازدید = ۱۷ نوامبر ۲۰۱۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=۱۳۹۶/۱۰/۲۲|وبگاه=فارس نیوز|نشانی=http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8301310013|عنوان=شهادت امام رضا (ع)}}</ref> وفات او در [[طوس]] و در یکی از روستاهای [[نوغان]] به نام [[سناباد]] یا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست [[مأمون]] کشته و پیکرش بالای سر [[هارون الرشید]] دفن شد. پایین پای علی بن موسی، بالای سر هارون است. بعد از این اتفاق آن محل به نام «مشهد الرضا» (محل شهادت رضا) نامیده شد. به‌مرور شیعیان شروع به [[زیارت]] و بازدید از مدفن او کردند.<ref>Zabeth (1999) pp. 12-16</ref> [[دعبل خزاعی]] مجاورت قبرهای علی بن موسی الرضا و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف کرده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۱۴ دی ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/92101406673/%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟}}</ref>
[[دعبل خزاعی]] مجاورت قبرهای [[علی بن موسی (رضا)]] و [[هارون الرشید]] را در یکی از شعرهای خود توصیف کرده است. دو بیت از آن شعر بر روی کاشیکاری دیوار در قسمت بالای سر ضریح نوشته‌شده که متن آن چنین است:
[[پرونده:Diʻbil al-Khuzāʻī-Arabic Praise poetry on Ali al-Ridha-Tiling-Balasar Mosque (Latitudinal Cropped).jpg|بندانگشتی|شعری از دعبل خزاعی در حرم]]
{{نقل قول|
{{شعر}}
{{ب|قبران فی طوس خیر الناس کلهم|و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ}}
{{ب|ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا|علی الزکی بقرب الرجس من ضرر}}
{{پایان شعر}}
}}
ترجمه:
{{شعر}}
{{ب|در طوس دو قبر قراردارد، یکی بهترین مردم|و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار}}
{{ب|نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه|شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری}}
{{پایان شعر}}
== پیشینه بنا ==
== پیشینه بنا ==
[[تقی بینش]] در نخستین [[کنگره تحقیقات ایرانی|کنگرهٔ ایران‌شناسی]] یادآور شده‌است که [[محمد بن جریر طبری|طبری]] و [[یاقوت حموی|یاقوت]] نوشته‌اند در [[سناباد]] یک عمارت ییلاقی وجود داشته‌است و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند [[جنید بن عبدالرحمن]] و [[حُمَید بن ابی‌غانم طایی]] در آن اقامت داشته‌اند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۲۴}}</ref> در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دار حُمَید بن قَحْطَبَه گفته‌اند و آن را ملک شخصی وی دانسته‌اند،<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۲۴}}</ref> یا شاید هم بنای اصلی را جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ هجری قمری فرمانروای [[خراسان بزرگ|خراسان]] بود و اغلب در [[نیشابور]] یا طوس اقامت داشت — ساخته‌باشد و دیگران آن را توسعه دادند.<ref>مجموعه صحبتهای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی جلد دوم صفحه ۳۷۰</ref> ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشته و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه قرار نداشته‌است اما چون آخرین فردی بوده که در این باغ ساکن بوده، این باغ به این نام مشهور گردیده‌است. [[محمد بن جریر طبری]] می‌نویسد:<blockquote> این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابی‌غانم طائی یوده و هارون را در این بنا به خاک سپرده‌اند.</blockquote> بنابراین به نظر می‌رسد به واسطهٔ تشابه اسمی به نام حمید بن قحطبه مشهور گردیده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۲۵}}</ref>
[[مأمون عباسی|مامون]] پس از درگذشت [[هارون عباسی|هارون]] وی را در بقعهٔ هارونی در باغی که بعدها به باغ حُمید بن قحبطه معروف شد، دفن کرد و برفراز بقعه (مزار)، قبه‌ای (گنبد نیم کره‌ای شکل) بنا نهاد که حدود ۱۰ سال بعد علی بن موسی‌الرضا را در بالای سر هارون در آن بنا دفن کردند. به عقیدهٔ بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند [[حمله سبکتکین]] در اواخر قرن چهارم، آسیب شدیدی دید و تخریب شد و در سال ۴۰۰ [[قمری]] [[سلطان محمود غزنوی]] قبه را بازسازی کرد ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده‌است چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده‌بود.<ref name="haramerazavi">{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=عالم‌زاده |نام=بزرگ |کتاب=حرم رضوی به روایت تاریخ | ناشر=انتشارات آستان قدس رضوی |سال۱۳۹۰ چاپ پنجم=}}</ref>
قبه مذکور از زمان ساخت (یا بازسازی) تاکنون موجود است و در دوران‌های متفاوت تعمیر جزئی یا تزئین شده‌است.<ref name="haramerazavi" />
=== سامانیان ===
=== سامانیان ===
به روایت [[ابوالفضل بیهقی|بیهقی]]، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی|نام خانوادگی=حسینی‌کازرونی|نام=سیداحمد|ناشر=موسسه فرهنگی آیات|سال=۱۳۷۴|شابک=|مکان=تهران|صفحات=}}</ref> به گفته [[شیخ صدوق|ابن بابویه]] [[ابومنصور محمد بن عبدالرزاق|محمد بن عبدالرزاق طوسی]] و [[امیر حمویه]] از امرای [[سامانیان|سامانی]] تزئیناتی در حرم به وجود آوردند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۶ مهر ۱۳۹۱|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/222878/11-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-|عنوان=11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا(ع)}}</ref>
به روایت بیهقی، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد.<ref name="haramerazavi" />
=== دیالمه ===
=== دیلمیان ===
در زمان [[عضدالدوله دیلمی]] بقعه به سبک آن زمان تعمیر و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را را محافظت می‌کرد.<ref name="haramerazavi" />
در زمان [[عضدالدوله دیلمی]] بقعه به سبک آن زمان تعمیر و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را را محافظت می‌کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۰}}</ref>
=== غزنویان ===
=== غزنویان ===
[[محمود غزنوی]] قبه را که به دست پدرش [[سبکتکین غزنوی]] تخریب شده بود از نو ساخت و بنایی زیبا بر روی آن برپاکرد. [[تاریخ بیهقی]] بیان می‌کند:<blockquote> [[سلطان محمود غزنوی|سوری]] در آن (بقعه) زیادتهای بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۰–۳۱}}</ref></blockquote> ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار [[غزنویان|غزنوی]] بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به [[مسجد بالاسر]] معروف است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۰–۳۱}}</ref>
طبق بعضی روایات [[محمود غزنوی]] عمارت بقعه (عمارتی که مرقد علی بن موسی‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخریبی که توسط پدرش [[سبکتکین غزنوی]] از نو ساخت و بنایی زیبا بنا کرد.<ref name="haramerazavi" /><ref>{{یادکرد|کتاب=سیر اعلام النبلاء|نام=ابن اثیر|چاپ=بیروت ۱۹۰/۸}}</ref>
=== سلجوقیان ===
[[تاریخ بیهقی]] بیان می‌کند: سوری در آن (بقعه) زیادتهای بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.<ref name="haramerazavi" />
[[پرونده:ImamReza07.jpg|بندانگشتی|چپ|عکسی قدیمی از [[مسجد گوهرشاد مشهد|مسجد گوهرشاد]] و حرم امام رضا در دوردست]]
سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در [[روضه منوره]] انجام دادند. امیر عمادالدوله که مقرب پادشاهان [[سلجوقیان|سلجوقی]] بود در سال ۵۱۵ هجری قمری حرم را مرمت نمود. امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت نمود و ترکان زمرد ملک، دختر خواهرزادهٔ [[سلطان سنجر]]، در اوایل سده ششم قمری ازارهٔ حرم را بهترین کاشی که کاشی سنجری معروف است، مزین کرد که تاکنون این کاشی‌ها در حرم موجودند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۱–۳۲}}</ref>
=== خوارزمشاهیان ===
ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
در اوایل قرن هفتم قمری در دوران [[محمد خوارزمشاه]] بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد، که این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجودند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ایران زمین|نام خانوادگی=نغماچی کازرونی|نام=جمشید|ناشر=|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=۲۱۰}}</ref> علاوه بر این در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ کتیبه‌ای با کاشی ممتاز مربوط به همین دوره وجود دارد و نیز دو محراب از کاشی یکپارچه که در گذشته درون حرم نصب شده بودند و اکنون در موزه جای دارند هم از کارهای هنری همین دوران است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۳}}</ref>
=== دورهسلجوقی ===
=== حمله مغول ===
به گزارش [[ابن ابی الحدید]] در شرح [[نهج‌البلاغه]]، در سال ۶۱۸ قمری [[مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|مغول‌ها]] به [[طوس]] حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.<ref>{{یادکرد خبر|کوشش=مشرق نیوز|تاریخ=2015-10-04|عنوان=شهرهایی که چنگیزخان آنها را ویران کرد|نشانی=https://www.mashreghnews.ir/news/476311/%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%DA%86%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B2%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%86%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D9%88%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%B1%D8%AF|زبان=fa|تاریخ بازبینی=2018-01-12}}</ref>
[[پرونده:Placing Carpets, Imam Ridha Mosque.jpg|350px|بندانگشتی|پهن کردن فرش در صحن آرامگاه پیش از نماز جماعت]]
<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۱۴ دی ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/92101406673/%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟}}</ref> همچنین [[عطاملک جوینی]] مؤلف [[جهانگشای جوینی|جهانگشا]] از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته‌است. منظومه [[فضل بن روزبهان خنجی]] در [[مهمان‌نامه بخارا|مهمان‌نامهٔ بخارا]] که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا [[کتیبه]]های سال ۶۱۲ قمری که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست. در دورهٔ حکومت [[ایلخانیان]] فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.
در سده ششم خورشیدی نخستین گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود،<ref name="haramerazavi" /> به فرمان [[سلطان سنجر سلجوقی]] و به کوشش وزیر وی، [[شرف الدین قمی]] ضمن تعمیر حرم ساخته شد و به گفته برخی از مورخان گنبد به دستور [[محمد خدابنده الجایتو|محمد خدابنده (الجایتو)]] ساخته شده‌است.<ref name="haramerazavi" /> جنس آن گنبد از [[کاشی]] بود. قبه (گنبد آغازین) همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعّر و [[مقرنس]]های [[آینه کاری]] شدهٔ آن پیداست.
<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۱۴ دی ۱۳۹۲|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/92101406673/%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟}}</ref>
=== تیموریان ===
همچنین به نقل از زادالمسافرین، امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت نمود و ترکان زمرد دختر خواهرزاده [[سلطان سنجر]]، در اوایل سده ششم قمری ازارهٔ حرم را بهترین کاشی که کاشی سنجری معروف است، مزین کرد که تا کنون این کاشی‌ها در حرم موجودند.<ref name="haramerazavi" />
از آثار مهم این دوره بنای [[مسجد گوهرشاد]] و دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده و همچنین [[مدرسه پریزاد]]، [[مدرسه دودر]] و [[مدرسه بالاسر|مدرسهٔ سابق بالاسر]] — که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایه قرار دارد — است. این بناها مربوط به دوران حکومت [[شاهرخ تیموری]] است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۳}}</ref>
=== صفویان ===
=== دوره خوارزمشاهیان ===
{{جعبه نقل قول
در اوایل سده هفتم قمری در دوران [[محمد خوارزمشاه]] بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد که این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجودند و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد که الان این محراب‌ها در موزهٔ حرم موجودند.<ref name="haramerazavi" />
|عنوان= کتیبهٔ گنبد حرم امام رضا
|نقل‌قول= <div align="justify" dir="rtl">من مَیامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیَِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینها و تَشرَّفَ بتتجدیدِها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ. کَتَبَهُ محمدرضا امامی.
</div>
|منبع=<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۵|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref>
|عرض= 320px
|اندازه خط= 12px
|شکل‌بندی عنوان= font-size:90%
|تراز= چپ
|تراز نقل‌قول= وسط
|تراز منبع= چپ
|گیومه نقل‌قول= بله
}}
با رسمیت یافتن مذهب تشیع در این دوران بناها و آثار زیادی به مجموعه آستان قدس افزوده شد. [[شاه طهماسب]] علاوه بر اهدای اولین ضریح و همچنین ترمیم و تذهیب گنبد اقدام به طلاکاری گلدسته کنار گنبد نمود.<ref name=":5" /><sup>۵۷</sup> در عهد شاه عباس صفوی بنای صحن انقلاب کامل شد. در این دوره رواق‌های دارالفیض و توحیدخانه و رواق گنبد حاتم خانی و گنبد اللهوردیخان و رواق شیخ بهاالدین به حوزه حرم افزوده شد.<ref name=":5" /><sup>۵۸</sup> شاه عباس صفوی ضمن مرمت مدارس یاد شده اقدام به ترمیم رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد کرد.<ref name=":5" /><sup>۵۸</sup>
همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
به گزارش [[ابن ابی الحدید]] در شرح [[نهج‌البلاغه]]، در سال ۶۱۸ قمری [[مغولان و حکومت ایلخانی در ایران|مغول‌ها]] به [[طوس]] حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.
در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان [[شاه سلیمان صفوی]]، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار [[ترنج]] در اطراف گنبد دیده می‌شود.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴}}</ref>
همچنین [[عطاملک جوینی]] مؤلف [[جهانگشای جوینی|جهانگشا]] از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته‌است. منظومه [[فضل بن روزبهان خنجی]] در مهمان نامه بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا [[کتیبه]]های سال ۶۱۲ قمری که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست.
<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۶ مهر ۱۳۹۱|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/222878/11-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-|عنوان=11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا(ع)}}</ref><ref name=":8" />
=== نادری ===
در دوره حکومت [[ایلخانیان]] فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.<ref name="tarikh">[http://www.yagharib.ir/holy-shrine/28-cat2810/57-057 1-تاریخ تعرضات به حرم رضوی:غزنویان تا صفویه<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات -->]</ref>
ایوان صحن تیموری که در دوره [[سلطان حسین بایقرا]] ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان [[نادرشاه]] طلاکاری گردید.<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=razavi.aqr.ir|نشانی=https://razavi.aqr.ir/portal/home/?news/91580/645111/381156/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%B1%D9%85|عنوان=حرم شناسی و برنامه های حرم-مناره های حرم|بازبینی=2018-01-12}}</ref><ref>{{یادکرد وب|وبگاه=aghigh.ir|نشانی=http://aghigh.ir/fa/news/19089/%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D8%AF|عنوان=حرم امام رضا (ع) چگونه ساخته شد؟|بازبینی=2018-01-12}}</ref> و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴}}</ref>
=== دوره تیموریان ===
=== قاجاریه ===
[[پرونده:ImamReza07.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|عکسی قدیمی از [[مسجد گوهرشاد مشهد|مسجد گوهرشاد]] و حرم امامرضادردوردست]]
[[پرونده:Main Gate of Imam Riza, Mashhad, Iran-1850s.jpg|بندانگشتی|چپ|حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشیدی]]
در عهد [[فتحعلی شاه قاجار]] رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان [[ناصرالدین شاه]] ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴}}</ref>
در [[تیموریان|دوران تیموری]] به دنبال کوشش‌های [[شاهرخ تیموری]] در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر وی [[گوهرشادآغا]] نخستین [[مسجد جامع]] شهر مشهد ([[مسجد گوهرشاد (مشهد)|مسجد گوهرشاد]]) با نام وی در سمت قبلهٔ حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط [[امیر علیشیر نوایی]] وزیر [[سلطان حسین بایقرا]] به وجود آمد.<ref name="tarikh" />
احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای [[مدرسه علی‌نقی میرزا]] (که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ= ۶ مهر ۱۳۹۱|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/222878/11-%D9%82%D8%B1%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-|عنوان=11 قرن تاریخچه از حرم امام رضا(ع)}}</ref>
علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه افزوده شد و [[مدرسه پریزاد]]، [[مدرسه دودر]] و [[مدرسه بالاسر]] سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود (و الان جزئی از رواق دارالولایه است) در دوران [[شاهرخ تیموری]] ساخته شدند.<ref name="haramerazavi" />
=== دوره صفوی ===
=== پهلوی ===
در زمان [[محمدرضا پهلوی]] طرح توسعه حرم با نظارت [[عبدالعظیم ولیان]] استاندار استان [[خراسان]] (بزرگ) و نایب‌التولیه [[آستان قدس رضوی]] به انجام رسید. در سال [[۱۳۵۳]] خورشیدی خشتهای طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref>
در [[دوره صفوی]] بر عظمت و شکوه حرم افزودند و [[مناره]] نزدیک گنبد که در دوره [[غزنویان]] به دستور [[ابن معتز]] حاکم [[نیشابور]] برپا شده بود به امر [[شاه تهماسب]] بازسازی و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ قمری خشتهای نفیس کاشی روی گنبد را به خشتهای طلا تبدیل کردند.
در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۵}}</ref>
در سال ۹۹۷ قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره [[عبدالله خان ازبک]] قرار گرفت، چون به سوی او تیری شلیک شد غضب کرد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد به طوری که در صحن حرم خون جاری شد.
=== جمهوری اسلامی ===
سال بعد [[عبدالمؤمن خان ازبک]] با لشکرش به مشهد حمله کرد. جمعی از مردم مشهد و به ویژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی به حرم پناهنده شدند. در حالی که ایشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دین محمد سلطان به اتفاق عده‌ای از جنگجویان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل‌عام کردند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضب آنها جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‌شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون می‌کشیدند و با کمال قساوت می‌کشتند. چنان‌که میر محمد حسین مشهور به «[[میربالای سر]]» که از سادات متقی مشهد بود و پیوسته در بالای سر علی بن موسی الرضا به تلاوت [[قرآن]] مشغول بود را دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره‌پاره کردند. زنان و کودکان در [[مسجد گوهرشاد مشهد|مسجد گوهرشاد]] جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشیانه نزدیکان و خویشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیل‌های مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنین میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرف‌ها و فرش‌ها و کتابهای کتابخانه را تاراج کنند و زنان و کودکان را به اسیری به [[ماوراءالنهر]] بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترین شکل به دست افراد خود کشته شد.
در دوره پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] در ایران طرح توسعه این حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref>
صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده‌است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هکتار رسید.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref> این توسعه‌ها توسط [[مهدی عزیزیان]] مدیریت و اجرا شده‌است.<ref name="وب سایت خبری مشرق">[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/249866/ناگفته‌های-تعویض-ضریح-امام-رضاع ناگفته‌های تعویض ضریح امام رضا]، مشرق نیوز.</ref>
در دوران [[شاه تهماسب صفوی]]، پس از جمع‌آوری خشتهای کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
== بنای حرم ==
در سال ۱۰۰۹ قمری که [[شاه عباس صفوی]] از پایتخت آن روز، [[اصفهان]]، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از [[مس]] و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست [[کمال‌الدین محمود یزدی]] انجام یافت. بر پایه آنچه در [[کتیبه]] گنبد دیده می‌شود، این کار در سال ۱۰۱۰ قمری آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ قمری به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر [[خوشنویس]] ایرانی [[علیرضا عباسی]] است، و با حروف [[طلایی]] بر زمینه [[فیروزه‌ای]] به [[خط ثلث]] نوشته شده، چنین است:
[[پرونده:Zarih sevom2.jpg|بندانگشتی|عکسی از حرم در سال ۱۳۰۰ قمری که موقعیت ضریح سوم را نسبت به بنا مشخص می‌کند و همان‌طور که در عکس مشاهده می‌کنید ضریح در مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی به وجود آمده‌است که در سال ۱۳۴۴ این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.]]
بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعه آستان قدس رضوی است که مزار علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
=== روضه منوره ===
{{نقل قول|بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملکوتیة مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنة اصفهان الی زیارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خلّص ماله فی سنة الف و عشر و تمّ فی سنة الف و ستةعشر.}}
در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.<ref name="حرم علی بن موسی‌الرضا">[http://arthut.co/tomb-and-shrine/item/654-imam-reza-holy-shrine پلان و تصاویر حرم]</ref>
=== مزار ===
همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.<ref name="tarikh" />
مزار (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مزار [[هارون عباسی|هارون]] در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس درواقع شده‌است.
[[ابن بطوطه]] در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقی‌هایی که بر روی مزار هارون و علی بن موسی الرضا بوده‌است را شرح داده‌است و تا اوایل سده ۸ قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط [[سربداران]] صورت قبر هارون به کلی محو شده‌است.
در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان [[شاه سلیمان صفوی]]، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار [[ترنج]] در اطراف گنبد دیده می‌شود.
;موقعیت مزار
{{نقل قول|من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسباً و اکرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملکوتیة و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیة آلتی کانت تشرق کالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الکریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنة ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.}}
در سال ۱۹۳ قمری هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ۱۰ سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی ۳ متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکرشده که در بالای سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۵۶–۵۷}}</ref>
=== دورهنادری ===
=== سنگ مزار ===
==== اولین سنگ مزار ====
ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان [[نادرشاه]] طلاکاری گردید.<ref name="tarikh" /> و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.<ref name="haramerazavi" />
نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی شبیه خط کوفی دیده می‌شود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن بسیار ارزش دارد. این متن توسط یکی از اساتید دانشگاه لندن قرائت شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۰}}</ref>
متن روی سنگ چنین است:<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۰–۸۱}}</ref><blockquote>أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ</blockquote>در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم می‌خورد. حاشیه اول سنگ:<blockquote>أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ</blockquote>کتیبه دوم اطراف آن است و آیه از قرآن را دربردارد:<blockquote>بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ</blockquote>در حاشیه داخلی سنگ در اطراف نقش محرابی آن به خط ریزتر به تعمیر حرم و بانی آن اشاره شده‌است:<blockquote>أمَرَ بِعمارَةِ الْمشهدِ الرَّضویِّ علیِّ بنِ موسٰی ألْعَبدُ الْمُذْنِبُ الْفَقیرُ إلیٰ رَحمَةِ اللهِ أبوالقاسم أحمدُ بنُ علیُّ بنُ أحمدُ الْعَلَویُّ الْحُسینی تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ</blockquote>در ذیل آن نام سازنده سنگ به چشم می‌خورد:<blockquote>عمل عبیدالله بن احمد قره</blockquote>
=== دوره قاجاریه ===
[[پرونده:Main Gate of Imam Riza, Mashhad, Iran-1850s.jpg|350px|بندانگشتی|چپ|حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشیدی]]
در عهد [[فتحعلی شاه قاجار]] رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند.<ref name="haramerazavi" /> بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان [[ناصرالدین شاه]] ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.<ref name="haramerazavi" />
==== دومین سنگ مزار ====
احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق کنبد حاتم خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا (که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.<ref name="haramerazavi" />
این سنگ هم اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۱–۸۲}}</ref>
=== دورهپهلوی ===
==== سومین سنگ مزار ====
{{جعبه نقل‌قول
[[پرونده:Farah Pahlavi Light a Candle in Holy Shrine of Imam Reza.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|[[فرح پهلوی|شهبانو فرح]]، در حرم امام رضا؛ ۳ مه ۱۹۷۷/ ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۶]]
|عنوان = متن سومین سنگ مزار علی بن موسی الرضا
|نقل‌قول = <div align="justify" dir="rtl">هذا هُوَ الْمَرقَدُ الشَّریفُ لِلْإمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، وارثِ الْأنبیاءِ والْمُرسَلینَ، ثامِنِ الْأئِمَّةِ الْمَعصومینَ مِنْ أهلِ بیتِ رسولِ ربِّ الْعالَمینَ، حُجَّةِ اللهِ علیَ الْخَلقِ أجمَعینَ، سَیِّدِنا و مَوْلانا أبِی‌الْحَسَنِ الرِّضا علیِّ بن موسَی بن جعفرِ بن محمّدِ بن علیِّ بن الْحسَینِ بن علیِّ بن أبی‌طالبٍ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیهمْ أجمَعینَ
{{سخ}}
وُلِدَ بِالْمدینةِ فِی الْحادي عَشَر مِن ذِی الْقَعْدَةِ عام ۱۴۸ و اسْتُشْهَدَ بِطوسٍ في آخِر صَفَر سِنَة ۲۰۳ مِنَ الْهِجرَةِ النَّبَویَّة و قَدْ جَدَّدَ هذا الْمَضجَع الْمُطَهَّر عام ۱۴۱۸ ه</div>
|منبع = <ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۵|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۲–۸۳}}</ref>
|عرض= 400px
|اندازه خط= 12px
|رنگ پس‌زمینه = #efe1c3
|پس‌زمینه عنوان = #efe1c3
|شکل‌بندی عنوان= font-size:90%
|تراز= چپ
|تراز نقل‌قول= وسط
|تراز منبع= چپ
|گیومه نقل‌قول= بله
}}
سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت [[یزد]] به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲/۲۰ در ۱/۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۲}}</ref>
در زمان [[محمدرضا پهلوی]] طرح توسعه حرم با نظارت [[عبدالعظیم ولیان]] استاندار استان [[خراسان]] (بزرگ) و نایب‌التولیه [[آستان قدس رضوی]] به انجام رسید. در سال [[۱۳۵۳ (خورشیدی)|۱۳۵۳]] خورشیدی خشتهای طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.
=== صندوق‌های روی مزار ===
در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.<ref name="haramerazavi" />
==== صندوق اول ====
از اوایل قرن ششم صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشته‌است. این صندوق از جنس چوب اعلا و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده بودند. این صندوق در سال ۵۰۰ هجری قمری توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان به مرقد امام رضا تقدیم شد. ابن بطوطه در سال ۷۳۴ هجری قمری در سفری به مشهد این صندوق را مشاهده کرده که با روکش نقره پوشیده شده و در کتاب تحفه‌النظار وصف نموده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۳–۸۵}}</ref>
==== صندوق دوم ====
=== دوره جمهوری اسلامی ===
پس پوسیده شدن صندوق اول، صندوقی از چوب [[فوفل (سرده)|فوفل]] با روکش طلا و میخهای طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ هجری قمری بر روی مرقد امام نصب شد. بر لبه فوقانی آن صفحه‌ای از طلا به خط علیرضا عباسی نوشته شد:<blockquote>کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ هجری قمری</blockquote>این صندوق قرنها در سرداب مانده و پوسیده شده بود تا اینکه در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آوردند و بست‌های که را که سیاه شده بود جلا داده. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای وقف آستان نمودند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۵}}</ref>
[[پرونده:Dar ul-Hifaz - Holy Shrine of Ali al-Riha - Mashhad-Iran.jpg|بندانگشتی|دارالحفاظ، از نزدیک‌ترین بخش‌ها به مدفن [[امام رضا]]]]
در دوره پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] در ایران طرح توسعه این حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.<ref name="haramerazavi" />
==== صندوق سوم ====
صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده‌است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هکتار رسید.<ref name="haramerazavi" /> این توسعه‌ها توسط [[مهدی عزیزیان]] مدیریت و اجرا شده‌است.<ref name="وب سایت خبری مشرق">[http://www.mashreghnews.ir/fa/news/249866/ناگفته‌های-تعویض-ضریح-امام-رضاع ناگفته‌های تعویض ضریح امام رضا]، مشرق نیوز.</ref>
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده شد. در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۵–۸۶}}</ref>
== حوادث ==
=== ضریح ===
[[پرونده:Zarihe sevom.jpg|چپ|بندانگشتی|ضریح سوم]]
[[پرونده:054 GONBAD GOLDASTEH.jpg|چپ|بندانگشتی|این عکس از ضلع جنوب شرقی در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسیله ارتش روس‌های تزاری را نشان می‌دهد. آثار تخریب در جای جای گنبد طلا به چشم می‌خورد.]]
نصب ضریح از دوره صفویه بوده‌است و از آن زمان تا کنون پنج ضریح برای مزار علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شده‌است.
حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی شد.
# در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ طلا کوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ قمری ترمیم شدند.
# در سال ۱۰۸۴ قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشتهای زراندود ریخت که شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد که جریان این طلاکاری توسط محمد رضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
# در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
# در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی کاری‌ها و آینه کاری‌های قدیمی آسیب دیدند<ref>http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=75726</ref> که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.<ref name="haramerazavi" />(برای اطلاعات بیشتر مقالهٔ [[بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی]] را مطالعه کنید)
== بنایحرم ==
==== نخستین ضریح ====
این ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بوده و مربوط به اواسط قرن دهم می‌باشد که در دوران صفویه و در سال ۹۵۷ ساخته و نصب شده‌است. در کتیبه دور آن [[سوره هل اتی]] به خط ثلث نگاشته شده‌است و برکتیبه‌ای از جنس طلا در سر ضریح سابقه تاریخی و تاریخ نصب آن نوشته شده‌است که به شرح زیر است:<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۹}}</ref><blockquote>در عهد سلطنت بنده شاه ولایت شاه طهماسب صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه۹۵۷</blockquote>
بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعه آستان قدس رضوی است که مزار علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
=== مزار ===
==== دومین ضریح ====
پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط [[شاهرخ میرزا]] نوهٔ [[نادرشاه|نادرشاه افشار]] به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود. در طول این ضریح چهار دهانه و نیم و در عرض آن سه دهانه و نبم شبکیه وجود دارد. در کتیبه سردر ورود به ضریح به خط نستعلیق طلایی نوشته شده‌است:<blockquote>نیاز رحمت ایزد متعال و تراب اقدام زوار این آستان ملایک پاسبان لبسط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصوفی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک، مفق گردید سنه ۱۱۶۰</blockquote><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۹–۹۰}}</ref> این ضریح بیشتر از ۲۶۷ سال است که بر مرقد علی بن موسی الرضا نصب است. به دلیل وقف دائم بودن این ضریح، پس از نصب ضریح سوم و چهارم این ضریح در زیر این دو زیر قرار داشت. اما در هنگام نصب ضریح پنجم آن را به سرداب منتقل کردند و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۰–۹۱}}</ref>
[[پرونده:Zarih sevom2.jpg|بندانگشتی|عکسی از حرم در سال ۱۳۰۰ قمری که موقعیت ضریح سوم را نسبت به بنا مشخص می‌کند و همان‌طور که در عکس مشاهده می‌کنید ضریح در مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی به وجود آمده‌است که در سال ۱۳۴۴ این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.]]
مزار (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مزار [[هارون عباسی|هارون]] در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس درواقع شده‌است.
==== سومین ضریح ====
[[ابن بطوطه]] در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقی‌هایی که بر روی مزار هارون و علی بن موسی الرضا بوده‌است را شرح داده‌است و تا اوایل سده ۸ قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط [[سربداران]] صورت قبر هارون به کلی محو شده‌است.
در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان [[فتحعلی شاه]] ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و سوره یس به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۰}}</ref>
==== چهارمین ضریح ====
;موقعیت مزار
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به ابعاد ۴ در ۳/۶ و ارتفاع ۳/۹ متر بر روی مزار جایگزین ضریح سوم شد، به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد. این ضریح دارای چهارده دهانه بوده و هفت وزن داشت. تصدی ضریح چهارم بر عهده سیدابوالحسن حافظیان بوده‌است که ایشان از استادان ماهر قلمزن اصفهان دعوت کرد و زیر نظر حاج محمدتقی ذوفن این ضریح را باکیفیتی عالی و در مدت بیش از سه سال ساختند. در چهار گوشه ضریح چهار خوشه انگور از جنس طلا نصب شده بود. بر صفحاتی از طلا سوره یس به هط ثلث نگاشته شده و دور ضریح را دربرگرفته بود. این ضریح به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد قرار داشت و در نهایت در سال ۱۳۴۹ به موزه آستان انتقال پیدا کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۱–۹۲}}</ref>
در سال ۱۹۳ قمری هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ۱۰ سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی ۳ متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکرشده که در بالای سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.<ref name="haramerazavi" />
=== سنگمزار ===
==== پنجمین ضریح ====
به علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست شدن ارکان آن تصمیم به تعویض این ضریح گرفته شد. پس از برگزاری مسابقهٔ هنری طرح [[محمود فرشچیان]] هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴/۷۸ در ۳/۷۳ به ارتفاع ۳/۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد. از تاریخ ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ به مدت ۵۵ روز عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و سوره یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده‌است. در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به نشان [[چهارده معصوم]] که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد. از جمله ابیاتی که بر روی ضریح نوشته شده‌است:
* نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است.
{{شعر|نستعلیق}}
* دومین سنگ مزار که هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.
{{ب|هاتفی وصف این ضریح بگفت| عجز الصانعون عن صفتک}}
* سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت [[یزد]] به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.<ref name="haramerazavi" />
{{ب|بهر تاریخ در معنی سفت| ما عرفناک حق معرفتک}}
{{پایان شعر}}
کار قلمزنی و زرگری ضریح بر عهده خداداد اصفهانی و کار خطاطی آن برعهده موحد قرار داشت.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۲–۹۴}}</ref>
=== صندوق ===
=== مسجدبالاسر ===
[[پرونده:Zarih 3.jpg|بندانگشتی|نقشه ضریح و مکانهای اطراف آن. قسمت‌های قرمز مسجد هستند.]]
[[پرونده:Taviz jabeh.jpg|چپ|بندانگشتی|محمد ولیخان اسدی نایب التولیه به همراه تعدادی از رجال سیاسی و نظامی مشهد در تاریخ ۱۳۱۱ در حال تعویض جعبه چوبی مرقد علی بن موسی الرضا]]
[[پرونده:Masjaed balasar.jpg|بندانگشتی|قدیمی‌ترین نگاره از مسجدبالاسر]]
صندوق جسمی چوبی بود که جدای از ضریح و سنگ مزار بود و که صندوق‌ها از سده ۶ قمری تا سال ۱۳۷۹ بر روی مزارها قرار داده می‌شدند.
این مسجد بعد از حرم از کهن‌ترین بناها در کنار روضه منوره و نزدیک‌ترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است که توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ساخته و در همین مکان هم دفن شده است.<ref name=":5">{{یادکرد کتاب|عنوان=دايرة المعارف تشيع|نام خانوادگی=حاج سيدجوادی|نام=صدر|ناشر=موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref><sup>۶۰</sup><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=راهنمای خراسان|نام خانوادگی=شریعتی|نام=علی|ناشر=|سال=۶۳|شابک=|مکان=|صفحات=۵۸}}</ref> این بنا در غرب بقعه منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارلسیاده جای دارد و دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ هجری قمری)در یک سمت و نام کاشی ساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شده است. این مسجد دارای سه صفه شرقی و غربی و شمالی است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۵–۹۶}}</ref>
* نخستین صندوق در سده ششم قمری از جنس چوب توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان پس از کسب شفا به حرم اهدا شد و بر روی سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) این صندوق را با روکش نقره در سال ۷۳۴ قمری مشاهده کرده‌است.
* شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ دومین صندوق از جنس چوب [[فوفل]] را به حرم هدیه کرد که به صندوق عباسی معروف بود که سال‌ها در سرداب بر روی مزار بود و در سال ۱۳۱۱ خورشیدی آن را برداشتند و طلاهای روی آن را جلا دادند و زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای آستان قدس گردید.
* در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده شد.
* در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد.<ref name="haramerazavi" />
=== ضریح ===
==== صفه شرقی ====
صفه شرقی متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. در گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده است که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته شد و این مسجد به حرم متصل شد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۶}}</ref>
[[پرونده:Dovomin zarih.jpg|چپ|بندانگشتی|دومین ضریح حضرت، ضریح فولادی مرصع است که در سال ۱۱۶۰ قمری ساخته شد و واقف آن شاهرخ میرزا (فرزند رضا قلی میرزا) نوه نادرشاه افشار می‌باشد. این ضریح تا سال ۱۳۷۹ خورشیدی در طبقه فوقانی و بر فراز سنگ مزار قرار داشت تا اینکه در سال ۱۳۷۹ خورشیدی همزمان با نصب ضریح پنجم به طبقه تحتانی (داخل سرداب) انتقال یافت.]]
[[پرونده:Zarihe sevom.jpg|چپ|بندانگشتی|ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳*۴ متر و ارتفاع حدود ۲ متر است. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ قمری روی ضریح نگین نشان در حرم جای گرفت. این ضریح مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، در سال ۱۳۳۸ خورشیدی برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.]]
==== صفه غربی ====
در دوره‌های مختلف ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا قرار داده شد.
این صفه به طول ۳/۳ و عرض ۱/۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده می‌باشد. در گذشته پنجره نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا می‌کرد اما در تابستان ۱۳۷۵ شمسی که مسجد بالاسر توسعه یافت پنجره نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۶}}</ref>
* اولین ضریح:اولین ضریح مربوط به سده دهم قمری از جنس چوب و طلا و نقره بوده‌است که در زمان [[شاه طهماسب صفوی]] در سال ۹۵۷ قمری بر روی مزار قرار داده‌اند که در کتیبهٔ دور آن [[سوره هل اتی]] به خط ثلث نوشته شده بود.
* دومین ضریح:پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط [[شاهرخ میرزا]] نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.
==== صفه شمالی ====
* سومین ضریح:در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان [[فتحعلی شاه]] ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده‌است که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.
این صفه به رواق دارالشکر مرتبط است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۶}}</ref>
* چهارمین ضریح:چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۶ بر روی مزار جایگزین ضریح سوم به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد بر روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب بر روی سنگ مزار قرار دارد.
* پنجمین ضریح:پس از برگزاری مسابقهٔ هنری طرح [[محمود فرشچیان]] هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز از ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده‌است و در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به نشان [[چهارده معصوم]] که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد.<ref name="haramerazavi" />
=== سرداب ===
=== سرداب ===
در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شد و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد.<ref name="haramerazavi" />
در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شد و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد. مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمری به وجود آمده‌است. نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:{{نقل قول|اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف ان سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم قمری نبوده‌است.}}<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۶–۸۷}}</ref>
در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را — که در ضریح چهارم قرار داشت — به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت. در سال ۱۳۷۹ در [[دوره جمهوری اسلامی]] '''رواق دارالاجابه''' به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مزار واقع شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۸۷–۸۸}}</ref>
مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمری به وجود آمده‌است.
=== سقف ===
نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:{{نقل قول|اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف ان سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم قمری نبوده‌است.}}
سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۵۹}}</ref>
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. (اختلاف این دو پوشش فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است) سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر می‌باشد. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸/۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) خدود ۳۱/۲۰ است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲/۱۰ متر است و ارتفاع آن تا نیزه گنید برابر ۱۶/۴۰ متر است و ارتفاع سر طوق گنبد ۳/۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴/۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت و تا سال ۹۳۲ هجری قمری طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشتهای طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۱–۷۳}}</ref>
در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را -که در ضریح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد.
==== پیشینه و سازنده قبه ====
در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت.<ref name="haramerazavi" />
در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ [[هارون الرشید|هارون]] و دفن وی در بقعه هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم با آسیب به حرم تخریب و پس از آن [[سلطان محمود غزنوی]] در سال ۴۰۰ هجری قمری به بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز بقعه اقدام کرد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۳}}</ref>
وزیر [[سلطان سنجر سلجوقی]] فردی به نام [[شرف‌الدین قمی|شرف‌الدین ابوطاهر قمی]] بود که ضمن تغییر در روضه منوره و کاشیکاری آن اقدام به احدث گنبد بر فرا قبه نمود که هم اکنون هم بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبه دور دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌است که نشان می‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشیکار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبه دور گنبد بوده‌است. در سال ۹۹۷ هجری قمری در زمان فتنه ازبکها عبدالمومن خان ضمن تاراج تفایس آستان قدس، طلای گنبد و گلدسته آن را به غارت برد. پس از این حادثه شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ هجری قمری پیاده از اصفهان تا مشهد را آمده و دستور طلا کاری دوباره گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ زلزله شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشتهای طلا آن ریخت. پس از آن [[شاه سلیمان|شاه سلیمان صفوی]] گنبد را ترمیم و تجدید طلا کاری نمود. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی خوشنویس آن زمان نوشته شده‌است. در سال ۱۳۳۰ گنبد توسط روسها به توپ بسته شد که هم اکنون هم از درون گنبد جای اصابت تیرها قابل رویت است؛ که پس از آن نیرالدوله والی خراسان به ترمیم این خرابی‌ها پرداخت.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۴–۷۵}}</ref>
;رواق زیر زمینی دارالاجابه
در سال ۱۳۷۹ در [[دوره جمهوری اسلامی]] رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد.
=== مناره‌ها ===
این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مزار واقع شده‌است.<ref name="haramerazavi" />
مناره یا گلدسته نمادی از مهمترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آنکه مناره‌ها به منظور اذان گفتن در کنار مساجد ایجاد شود، به عنوان برجهای راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد می‌شده‌است. با احتساب دو مناره مسجد گوهرشاد جمعاً دوازده مناره در بناهای حوزه حرم وجود دارد. در مجموعه قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینه آن، در شمال صحن انقلاب بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شده‌اند و ارتفاعشان از کف صحن حدود ۴۰/۵ متر است. مناره کنار گنبد به صورت منفرد ساخته شده‌است و سابقه تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن همزمان با بنای گنبد و در وایل قرن ششم به صورت تک مناره بوده‌است. شاه طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگامی که ایوان امیرعلیشیر نوایی را طلاکاری کرد، این مناره را دوباره طلاکاری کرد. دومین مناره روی ایوان عباسی است که از آثار دوره نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشیکاری و طلاکاری قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. بلندی مناره کنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان نوشته شده‌است که توسط بهاالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ هجری قمری نوشته شده‌است. در کتیبه گلدسته بالای ایوان عباسی معروف به گلدسته نادری نیز صلوات بر امامان بر خشتهای زراندود و به خط ثلث نوشته شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۷۶–۷۸}}</ref>
== مسجد گوهرشاد ==
=== سقف ===
{{اصلی|مسجد گوهرشاد}}
سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند.
[[پرونده:Goharshad2.jpg|بندانگشتی|نمایی از محراب ایوان مقصوره در مسجد گوهرشاد]]
این مسجد از بناهای عهد [[تیموریان|تیموری]] بوده که در اوایل قرن ۹ هجری قمری بنا شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی|نام خانوادگی=محمدی|نام=مریم|ناشر=سوره مهر|سال=۱۳۸۵|شابک=964-471-996-4|مکان=|صفحات=}}</ref> این بنا با شش قرن سابقه در جنوب حرم واقع شده است. بانی این مسجد بانو [[گوهرشادبیگم|گوهرشاد]] همسر شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور گورکانی است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=دایره المعارف فارسی مصاحب|نام خانوادگی=مصاحب|نام=غلامحسین|ناشر=امیرکبیر|سال=|شابک=|مکان=|صفحات=}}</ref> این مسجد از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ و از جنوب به صحن قدس و از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهاالدین محدود می‌شود. ساختن این بنا ۱۲ سال به طول انجامید.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=از س‍لاج‍ق‍ه تا ص‍ف‍وي‍ه|نام خانوادگی=مشکوتی|نام=نصرت الله|ناشر=ابن سینا|سال=۱۳۴۳|شابک=|مکان=تهران|صفحات=}}</ref> نام گوهرشاد در ایوان شمالی مسجد، ایوان دارالسیاده، سمت راست سردر معروف به انیس الدوله بر یک کاشی معرق به خط ثلث و رنگ زرد چنین آمده:
<blockquote>الامره بعماره هذا المسجد صاحبه الرشیده و الرشاد المظمه گوهرشاد</blockquote><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۹۸–۱۰۰}}</ref> طراح و معمار مسجد استادی ایرانی در عصر تیموری به نام قوام الدین شیرازی بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسقر چنین آمده است:
<blockquote>من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان</blockquote><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۰}}</ref> صحن مسجد تقریبا به شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش درب ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶/۱۳ متر و عرض آن ۵۸/۱۸ متر و جمعا حدود ۲۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۱}}</ref>
=== ایوانهای بزرگ مسجد ===
ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.<ref name="haramerazavi" />
==== ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده ====
;گنبد طلا:
این ایوان متصل به اماکن متبرکه است و ابعاد آن ۱۲ در ۱۲/۷ متر است. در ضلع شمالی این ایوان بالای درب ورودی به روان دارالسیاده، سردری به پنجره نقره منبت کاری وجود دارد و در وسط آن عبارت "انا مدینه العلم و علی بابها" دیده می‌شود.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۱}}</ref>
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. ارتفاع قبه از کف ۸۰/۱۸متراست. پوشش دوم گنبد طلا که لایه بیرونی را تشکیل می‌دهد و ارتفاع گنبد از کف تا انتهای بلندترین نقطه اوج محدب (راس گنبد) ۲/۳۱ متراست. فضای خالی بین قبه و گنبد ۱۳ متر و دور خارجی گنبد ۱۰/۴۲ متر می‌باشد. ارتفاع گنبد از طوق طلا کاری شده تا نوک گنبد، ۴۰/۱۶ متر و ارتفاع سر طوق گنبد، ۵۰/۳ متر است. بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، ۷۹/۴ متر است.<ref name="حرم علی بن موسی‌الرضا" />
در اطراف گنبد دو کتیبه وجود دارد. اوّلی در کمربند دور گنبد و در ارتفاع ۷۴/۶ متری در دو سطر به عرض ۹/۱ متر با حروف طلایی بر روی زمینه لاجوردی به خط ثلث جلی علیرضا عباسی است. در این کتیبه پیاده آمدن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد و توفیق وی در تزئین گنبد منور و طلا کاری مجدد در سال‌های ۱۰۱۰ه.ش تا ۱۰۱۶ ه.ش به شرح زیر درج گردیده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفیقات بزرگ خدای سبحان این بود که موفق داشت پادشاه بزرگ و آقای پادشاهان عرب و عجم، دارای نسب پاک نبوی و حسب تابناک و روشن علوی، خاک قدم‌های خادمین زائرین این روضه تابان ملکوتی و ترویج دهنده آثار اجداد معصومین، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسینی موسوی صفوی بهادرخان که سعادت و نیکبختی نصیب او شده و با پای پیاده از پایتخت اصفهان به زیارت شریف‌ترین حرم تشرف یافته و نیز برای تزئین و آراستن این گنبد مطهر از دارائی خالص خود شرف اندوزی نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام رسانید» در قسمت وسط این کتیبه به سمت شمال گنبد، مقابل ایوان عباسی در صحن انقلاب اسلامی بر لوحی با زمینه سبز، تاریخ تجدید طلاکاری گنبد پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده‌است. متن کتیبه بدین شرح است: «درآغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ قمری» کتیبه دیگر در قسمت زیرین کتیبه کمربندی با ۴ ترنج به خط محمدرضا امامی دیده می‌شود. این کتیبه در سال ۱۰۸۶ هـ.ق. در زمان شاه سلیمان صفوی نوشته شده و در این ترنج‌ها به تعمیر، تزیین و طلاکاری مجدد گنبد اشاره شده. یکی از ترنج‌ها به چگونگی تعمیر گنبد، پس از زلزله سال ۱۰۸۶ اختصاص یافته و در سه ترنج دیگر آیاتی از قرآن مجید نوشته شده. مهمترین اتفاقی که برای گنبد روی داده واقعه به توپ بستن گنبد در سال ۱۳۳۰ ه- ق (۱۲۹۱ ش) به وسیله روسها می‌باشد.<ref name="حرم علی بن موسی‌الرضا" />
==== ایوان جنوبی ====
{{ویکی‌انبار|Category:Imam Reza shrine}}
این ایوان به ایوان مقصوره معروف است. سردر آن دارای طاق عظیم کاشیکاری شده تشکیل شده است. این ایوان حدود ۵۰۰ متر مربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن تا زیر سقف ۲۹ متر است.سقف گنبدی شکل ایوان حاوی سوره یس است که به خط محمدرضا امامی نوشته شده است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۲–۱۰۳}}</ref>
===== محراب ایوان جنوبی =====
در ضلع جنوبی ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق حاشیه محراب را آراسته‌اند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۳–۱۰۴}}</ref>
===== منبر صاحب الزمان =====
در زاویه جنوبی ایوان مقصوره در نزدیکی محراب منبر بلندی معروف به منبر صاحب الزمان جای دارد. بر اساس تحقیقات به دست آمده این منبر در زمان [[فتحعلی‌شاه قاجار|فتحعلی شاه]] در سال ۱۲۴۳ به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی به شیوه منبت کاری و قلم زنی ساخته شده است. در این اثر از آهن و میخ استفاده نشده است. ارتفاع این منبر از زمین ۷/۵ متر است و دارای ۱۴ پله است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۴–۱۰۵}}</ref>
===== گنبد مسجد گوهرشاد =====
بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی به رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱/۸۵ متر است. به علت خللی که در گنبد ایجاد شده بود در سال ۱۳۴۱ هجری شمسی گنبد قدیمی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای درب ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شده است:
<blockquote>در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریان تجدید شد.۱۳۴۱ شمسی</blockquote><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۶}}</ref>
===== گلدسته‌های مسجد گوهرشاد =====
دو گلدسته در طرفین ایوان مقصوره قرار دارد که پایه‌های آن بر خلاف سایر گلدسته‌ها روی زمین قرار دارد و ارتفاع آن ۴۳ متر است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۶}}</ref>
==== ایوان شرقی ====
این ایوان در ضلع شرقی مسجد است و به روان امام خمیتی متصل است. در دو ضلع شمالی و جنوبی ایوان شش حجره و در بالای آن چهار غرفه وجود دارد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۷}}</ref>
==== ایوان غربی ====
این ایوان قرینه ایوان شرقی است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۰۷}}</ref>
== صحن‌ها و رواق‌ها ==
== صحن‌ها و رواق‌ها ==
[[پرونده:Dar ul-Hifaz - Holy Shrine of Ali al-Riha - Mashhad-Iran.jpg|بندانگشتی|دارالحفاظ، از نزدیک‌ترین بخش‌ها به مدفن [[امام رضا]]]]
در حال حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
در حال حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
=== صحن‌ها ===
=== صحن‌ها ===
هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ متر مربع است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ص=۱۴۲|ک=حرم رضوی بهروایتتاریخ}}</ref> بزرگترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰٬۱۸۸ متر مربع است که در جنوب حرم قرار دارد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ص=۱۴۸|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ}}</ref> سایر صحن‌ها به شرح زیر هستند:
هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ متر مربع است. صحن‌های [[صحن انقلاب|انقلاب]] و [[صحن آزادی|آزادی]]، دو صحن تاریخی مجموعهٔ حرم را تشکیل می‌دهند. صحن‌های [[صحن جمهوری اسلامی|جمهوری اسلامی]] و [[صحن قدس|قدس]] پس از [[انقلاب ۱۳۵۷]]، و صحن‌های [[صحن جامع رضوی|جامع رضوی]]، [[صحن غدیر|غدیر]]، [[صحن کوثر|کوثر]] و [[صحن هدایت|هدایت]] در طرح توسعهٔ حریم رضوی بنا شدند. بزرگترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰٬۱۸۸ متر مربع است که در جنوب حرم قرار دارد.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۴۲–۱۵۳}}</ref>
* [[صحن انقلاب]]
* [[صحن آزادی]]
* [[صحن جمهوری اسلامی]]
* [[صحن قدس]]
* صحن [[مسجد گوهرشاد]]
* [[صحن غدیر]]
* [[صحن کوثر]]
* [[صحن هدایت]]
* صحن طلوع
=== رواق‌ها ===
=== رواق‌ها ===
فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، [[رواق]] نامیده می‌شوند. اکنون بزرگترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت ۶٬۳۰۰ متر مربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ص=۱۴۰|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ}}</ref> همچنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه،دارالاجابهودارالطلوع از رواق‌های بزرگ حرم امامرضاهستند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ص=۱۱۱–۱۴۲|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ}}</ref>
فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، [[رواق]] نامیده می‌شوند. اکنون بزرگترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت ۶٬۳۰۰ متر مربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف‌سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۴۰}}</ref> رواق‌های دارالحُفّاظ، دارالسّیاده، دارالشّرف، دارالشّکر، دارالفیض، توحیدخانه، گنبد اللهوردیخان، دارالضّیافه، دارالسّعاده، گنبد حاتم‌خانی، دارالسّلام، دارالسّرور، دارالعزّه، دارالذّکر، دارالزّهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرّحمه، دارالحکمه، دارالحجّه، امام خمینی، دارالمرحمه از رواق‌های مجموعهٔ حرم هستند. رواق شیخ طوسی و رواق شیخ حر عاملی رواق‌های زیربستی حرم در غرب و شرق رواق دارالحجّه، و رواق‌های کوثر، غدیر و دارالکرامه نیز، رواق‌های اقماری صحن جامع رضوی را تشکیل می‌دهند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۱۱۲–۱۴۲}}</ref>
== کتابخانه‌ها ==
=== کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی ===
{{اصلی|کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی}}
پس از کشته شدن علی بن موسی الرضا مردم حزوات قرآنی را وقف آستان امام می‌کردند که این کتب در مکانی خاص واقع در مسجد بالاسر به نام قرائت‌خانه جمع آوری شده بود. با افزایش تعداد موقوفات این کتابخانه ۶ بار در حرم جابجا شد که به ترتیب مسجد بالاسر، بالای کفشداری ۱۰، صحن موزه پهلوی سابق، تالار آینه، درب قسمت شرقی موزه و محل فعلی کتابخانه آخرین ساختمان آن است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=خبرگزاری دانشجویان ایران|نشانی=https://www.isna.ir/news/96062916798/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D8%B4%D8%AF|عنوان=چگونه در حرم رضوی کتابخانه ایجاد شد؟}}</ref> نخستین بنای مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ به ساختمان جدید در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی منتقل شد. ساختمان فعلی کتابخانه که احداث آن از سال ۱۳۶۰ آغاز شده بود و در سال ۱۳۷۲ پایان یافت در سال ۱۳۷۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی|نشانی=https://library.aqr.ir/Portal/home/?news/436734/478965/478971/History|عنوان=تاریخچه|بازبینی=2017-12-16}}</ref> در این کتابخانه ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتابهای خطی، چاپ سنگی و چاپی پیرامون علی بن موسی الرضا وجود دارد که قدمت برخی از آنها به ۱۲ قرن می رسد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=خبرگزاری جمهوری اسلامی|نشانی=http://www.irna.ir/fa/News/82327286|عنوان=کتابخانه آستان قدس گنجینه 1200 سال کتابت پیرامون امام رضا(ع)}}</ref>
=== کتابخانه مسجد گوهرشاد ===
در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل [[مسجد گوهرشاد]]، کتابخانه‌ای با نام گوهرشاد وجود دارد که بر اساس معماری حمام گنجعلی خان کرمان ساخته شده است. این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی به آن اهدا شد. در سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانه با مساحت یک هزار و دویست متر مربع در بست شیخ بهایی حرم احداث گردید. در این کتابخانه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه ی گوهرشاد|نشانی=http://mashhadenc.ir/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%DB%8C-%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%AF/|وبگاه=دانشنامه مشهدالرضا|تاریخ بازبینی=16 دسامبر 2017}}</ref>
== موزه‌های آستان قدس رضوی ==
{{اصلی|موزه‌های آستان قدس رضوی}}
اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ متر مربع در صحن امام خمینی ساخته شد که به مدت ۴۰ سال تنها ساختمان موزه حرم بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=خبرگزاری مهر|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/3577127/%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%B1%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86-%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%AF%D8%B3%D8%AA-%D8%AE%D8%B7-%D8%A7%D8%A6%D9%85%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D9%81%D8%B1%D8%B4%DB%B2%DB%B5%DB%B0%DB%B0-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87|عنوان=موزه آستان قدس رنگین کمان تاریخ/نمایش دست خط ائمه تافرش۲۵۰۰ ساله}}</ref> در این موزه‌ها، با ۱۶ گنجینه تخصصی در چهار ساختمان شامل موزه قرآن و نفایس، موزه مرکزی، موزه تخصصی فرش و موزه مردم‌شناسی در ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://museum.aqr.ir/portal/home/?news/636367/688822/983562/%D8%B3%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C|عنوان=ساعات بازدید از موزه آستان قدس رضوی|بازبینی=2017-12-16}}</ref>
== دارالشفاء امام رضا ==
این مرکز در بست شیرازی حرم واقع شده‌است و به صورت شبانه‌روزی برای نیازمندان ارائه خدمت می‌کند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریت‌های پزشکی در داخل حرم بوده که خدمات اورژانس را به زائرین حضرت ارائه می‌کند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=دارالشفاءامام رضا (ع) شبانه‌روزی به زائران ارایه خدمت می‌کند|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/2524242/دارالشفاءامام-رضا-ع-شبانه-روزی-به-زائران-ارایه-خدمت-می-کند|وبگاه=خبرگزاری مهر|تاریخ بازبینی=16 دسامبر 2017}}</ref>
== مهمانسرای امام رضا ==
این مهمانسرا به‌عنوان یک ادارهٔ مستقل زیر نظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مهمانسرا در اسناد دورهٔ [[صفویان|صفویه]]، [[افشاریان|افشاریه]] و اوایل دورهٔ [[قاجاریان|قاجاریه]]، به‌عنوان مطبخ معموره نام برده شده‌است. از اوایل دوره‌ی ناصری با نام کارخانه‌ی مبارکه شناخته و معروف شد و این نام تا آخر دوره‌ی قاجار به‌کار می‌رفت. در دوره‌ی پهلوی به مهمان‌خانه‌ی حضرتی تغییرنام یافت و سپس بعد از انقلاب به نام فعلی تغییر نام یافت. بیشتر از یکصدسال مطبخ غذای خدمه، معروف به کارخانه‌ی خادمی در صحن آزادی واقع بود. در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ساختمان جدید مهمانسرا که زیربنای آن از ۳ هزار ۸۰۰ مترمربع به ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت و افتتاح گردید.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=مهمانسرای حضرت رضا(ع)|نشانی=https://rezvan.aqr.ir/portal/home/?news/262904/271188/282374/%D9%85%D9%87%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%B1%D8%B6%D8%A7(%D8%B9)|وبگاه=پورتال آستان قدس رضوی|تاریخ بازبینی=16 دسامبر 2017}}</ref>
== مراکز فرهنگی حرم ==
=== دانشگاه علوم اسلامی رضوی ===
این دانشگاه به همت [[عباس واعظ طبسی]] در سال ۱۳۶۳ پایه‌گذاری شد.<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=razaviac.aqr.ir|نشانی=https://razaviac.aqr.ir/Portal/Home/#|عنوان=دانشگاه علوم اسلامی رضوی|بازبینی=2018-01-12}}</ref>این دانشگاه در بین رشته های مشترک در دانشگاه های کشور در بین پنج دانشگاه برتر است.<ref>{{یادکرد خبر|کوشش=خبرگزاری جمهوری اسلامی|عنوان=دانشگاه علوم اسلامی رضوی جزو پنج دانشگاه برتر کشور|نشانی=http://www.irna.ir/fa/News/82598211|زبان=fa-IR|تاریخ بازبینی=2018-01-12}}</ref>
=== بنیاد پژوهشهای اسلامی ===
این بنیاد در سال ۱۳۶۳ تاسیس شد و به عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی به شوراى عالى فرهنگى آستان قدس رضوى وابسته است.<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=اسلامی|نام=بنیاد پژوهشهای|وبگاه=www.islamic-rf.ir|نشانی=http://www.islamic-rf.ir/page2.aspx?np=m&yid=4|عنوان=بنیاد پژوهش های اسلامی {{!}} بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی|بازبینی=2018-01-12}}</ref>
== مقبره‌های حرم رضوی ==
چهار آرامگاه در حرم رضوی قرار دارد:
=== پیر پالان‌دوز ===
بنای اولیه این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بوده است که توسط خدابنده پدر شاه‌عباس صفوی در سال ۹۵۸ هجری قمری بنا نهاده شد. این مقبره به شیخ محمدعارف عباسی معروف به [[پیر پالان‌دوز]] منسوب است که از عرفا و پیران سلسله [[سلسله ذهبیه|ذهبیه]] است. این مقبره در شمال شرقی حرم واقع شده است.<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=iqna.ir|نشانی=http://iqna.ir/fa/news/3304015/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B9%DA%A9%D8%B3|عنوان=مروری بر زندگینامه شیخ محمدعارف عباسی + عکس|بازبینی=2018-01-12}}</ref><ref>{{یادکرد وب|وبگاه=www.emamzadegan.ir|نشانی=http://www.emamzadegan.ir/emamzadehbank/show-11670.aspx|عنوان=معرفی زیارتگاه پیر پالان دوز (رحمة الله علیه) ـ مشهد|بازبینی=2018-01-12}}</ref>
=== شیخ طبرسى ===
مقبره ابوعلى فضل بن حسن طَبْرَسى ملقب به امین الاسلام و مشهور به [[شیخ طبرسی|شیخ طبرسى]] در قسمت شمالی حرم رضوی قرار دارد. محل دفن ایشان ابتدا در یكى از گورستانهاى مجاور حرم بوده که پس از احداث فلكه پیرامون حرم در سال ۱۳۱۲ و خیابان طبرسى، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعدا در بخشى از آن صحنى به نام رضوان احداث گردیده كه در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته است. باغ رضوان ضمن توسعه حریم حرم در سال ۱۳۷۰ تخریب شده اما گور شیخ با تزریق بتون بر اطراف آن جا به جا و بناى جدیدى براى آن ساخته شده است.<ref>{{یادکرد خبر|عنوان=مقبره شیخ طبرسی|نشانی=https://article.tebyan.net/149441/%D9%85%D9%82%D8%A8%D8%B1%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%B7%D8%A8%D8%B1%D8%B3%DB%8C|تاریخ بازبینی=2018-01-12}}</ref>
=== شیخ حر عاملی ===
شیخ المحدثین محمد بن حسن معروف به [[شیخ حر عاملی]] از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشهور [[وسائل‌الشیعه|وسایل الشیعه]] است. آرامگاه ایشان در شمال شرقی صحن انقلاب واقع شده است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=آفتاب آنلاین|نشانی=http://www.aftabir.com/lifestyle/view/114098/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%AD%D8%B1-%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84%DB%8C|عنوان=آرامگاه شیخ حر عاملی}}</ref>
=== شیخ بهایی ===
[[شیخ بهایی|شیخ بهاءالدین محمد عاملی]] معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با [[شاه عباس بزرگ|شاه عباس]] صفوی است. این آرامگاه در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی قرار دارد. بنای رواق شیخ بهایی ۱۰۲ متر مربع مساحت دارد.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=www.khabaronline.ir|نشانی=http://www.khabaronline.ir/detail/288501/culture/religion|عنوان=چهار آرامگاه در نزدیکی حرم امام رضا(ع)|بازبینی=2018-01-12}}</ref>
== پارکینگ‌ها ==
در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد:
=== پارکینگ شماره یک ===
جنوب غربی اماكن متبركه و غرب صحن جامع واقع شده است و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد.<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=تبیان|نشانی=https://article.tebyan.net/237788/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C|عنوان=پارکینگ های حرم امام رضا}}</ref> مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.<ref name=":1">{{یادکرد ژورنال|عنوان=هر آنچه در مورد حرم رضوی نمی‌دانید، اینجا بخوانید|ژورنال=هما|ناشر=هواپیمایی ملی ایران|تاریخ=شهریور ۱۳۹۳|زبان=فارسی|شاپا=|doi=|پیوند=http://www.iranair.com/portal/File/ShowFile.aspx?ID=4fd4eded-017b-42fd-894d-e013ac5de492|تاریخ دسترسی=}}</ref>
=== پارکینگ شماره دو ===
زیر صحن كوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌است. پاركینگ كوثر در ضلع جنوب شرقی اماكن متبركه در زیرگذر جای دارد.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژه خادمین حرم است.<ref name=":1" />
=== پارکینگ شماره سه ===
زیر صحن هدایت واقع شده است و دسترسی به سطح صحن از این پاركینگ از طریق راه پله و آسانسور امكان‌پذیر است.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.<ref name=":1" />
=== پارکینگ شماره چهار ===
این پاركینگ جنب سر در شیرازی است.<ref name=":0" /> ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.<ref name=":1" />
== حوادث ==
{{وابسته|بمب‌گذاری در حرم امام رضا}}
[[پرونده:054 GONBAD GOLDASTEH.jpg|چپ|بندانگشتی|این عکس از ضلع جنوب شرقی در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسیله ارتش روس‌های تزاری را نشان می‌دهد. آثار تخریب در جای جای گنبد طلا به چشم می‌خورد.]]
حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی شد.
# در اثر یورش [[عبدالمؤمن شیبانی|عبدالمومن خان ازبک]] در سال ۹۷۷ طلاکوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط [[شاه عباس صفوی]] در بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ قمری ترمیم شدند.
# در سال ۱۰۸۴ قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشتهای زراندود ریخت که [[شاه سلیمان صفوی]] گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد که جریان این طلاکاری توسط [[محمدرضا امامی]] خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
# در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
# در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند<ref>http://www.asriran.com/fa/pages/?cid=75726</ref> که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=}}</ref>
== افراد صاحب نام که در این حرم به خاک سپرده شده‌اند ==
== افراد صاحب نام که در این حرم به خاک سپرده شده‌اند ==
خط ۲۶۷:
خط ۳۸۱:
[[پرونده:Imam Reza shrine.jpg|بندانگشتی|وسط|650px|alt=White diagonal cross over blue background|بارگاه حرم علی بن موسی الرضا]]
[[پرونده:Imam Reza shrine.jpg|بندانگشتی|وسط|650px|alt=White diagonal cross over blue background|بارگاه حرم علی بن موسی الرضا]]
علی بن موسی الرضا در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ قمری در مدینه متولد شد و در سن ۵۵ سالگی به دست مأمون عباسی کشته شد. وسعت حرم در گذشته ۱۲ هزار متر مربع بوده که هم اکنون به یک میلیون مترمربع رسیده است.[۳]
شرح درگذشت
کاشیکاری معرق در قسمت بالای سر ضریح
قَبرانِِ فِی طوسٍ خیرُ النّاسِ کلّهم
و قبرٌ شَرُّهم هذا مِنَ العِبَر
ما ینفَعُ الرِّجسُ من قُربِ الزَّکیِّ و لا
علَی الزَّکیِّ بقُربِ الرِّجسِ مِن ضرر
ترجمه:
در طوس دو قبر قرار دارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری.[۴]
در مورد تاریخ درگذشت علی بن موسی الرضا اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ قمری درگذشته‌است. شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا تاریخ صحیح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجری می‌داند.[۵][۶] وفات او در طوس و در یکی از روستاهای نوغان به نام سناباد یا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون کشته و پیکرش بالای سر هارون الرشید دفن شد. پایین پای علی بن موسی، بالای سر هارون است. بعد از این اتفاق آن محل به نام «مشهد الرضا» (محل شهادت رضا) نامیده شد. به‌مرور شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.[۷]دعبل خزاعی مجاورت قبرهای علی بن موسی الرضا و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف کرده‌است.[۸]
پیشینه بنا
تقی بینش در نخستین کنگرهٔ ایران‌شناسی یادآور شده‌است که طبری و یاقوت نوشته‌اند در سناباد یک عمارت ییلاقی وجود داشته‌است و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابی‌غانم طایی در آن اقامت داشته‌اند.[۹] در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دار حُمَید بن قَحْطَبَه گفته‌اند و آن را ملک شخصی وی دانسته‌اند،[۱۰] یا شاید هم بنای اصلی را جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ هجری قمری فرمانروای خراسان بود و اغلب در نیشابور یا طوس اقامت داشت — ساخته‌باشد و دیگران آن را توسعه دادند.[۱۱] ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشته و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه قرار نداشته‌است اما چون آخرین فردی بوده که در این باغ ساکن بوده، این باغ به این نام مشهور گردیده‌است. محمد بن جریر طبری می‌نویسد:
این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابی‌غانم طائی یوده و هارون را در این بنا به خاک سپرده‌اند.
بنابراین به نظر می‌رسد به واسطهٔ تشابه اسمی به نام حمید بن قحطبه مشهور گردیده‌است.[۱۲]
در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه به سبک آن زمان تعمیر و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را را محافظت می‌کرد.[۱۵]
سوری در آن (بقعه) زیادتهای بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.[۱۶]
ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.[۱۷]
سلجوقیان
عکسی قدیمی از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست
سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در روضه منوره انجام دادند. امیر عمادالدوله که مقرب پادشاهان سلجوقی بود در سال ۵۱۵ هجری قمری حرم را مرمت نمود. امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت نمود و ترکان زمرد ملک، دختر خواهرزادهٔ سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری ازارهٔ حرم را بهترین کاشی که کاشی سنجری معروف است، مزین کرد که تاکنون این کاشی‌ها در حرم موجودند.[۱۸]
خوارزمشاهیان
در اوایل قرن هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد، که این کاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجودند.[۱۹] علاوه بر این در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ کتیبه‌ای با کاشی ممتاز مربوط به همین دوره وجود دارد و نیز دو محراب از کاشی یکپارچه که در گذشته درون حرم نصب شده بودند و اکنون در موزه جای دارند هم از کارهای هنری همین دوران است.[۲۰]
حمله مغول
به گزارش ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ قمری مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.[۲۱][۲۲] همچنین عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته‌است. منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان‌نامهٔ بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ قمری که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست. در دورهٔ حکومت ایلخانیان فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.
[۲۳]
من مَیامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیَِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینها و تَشرَّفَ بتتجدیدِها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ. کَتَبَهُ محمدرضا امامی.
با رسمیت یافتن مذهب تشیع در این دوران بناها و آثار زیادی به مجموعه آستان قدس افزوده شد. شاه طهماسب علاوه بر اهدای اولین ضریح و همچنین ترمیم و تذهیب گنبد اقدام به طلاکاری گلدسته کنار گنبد نمود.[۲۶]۵۷ در عهد شاه عباس صفوی بنای صحن انقلاب کامل شد. در این دوره رواق‌های دارالفیض و توحیدخانه و رواق گنبد حاتم خانی و گنبد اللهوردیخان و رواق شیخ بهاالدین به حوزه حرم افزوده شد.[۲۶]۵۸ شاه عباس صفوی ضمن مرمت مدارس یاد شده اقدام به ترمیم رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد کرد.[۲۶]۵۸
همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
[۲۷]
در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشتهای طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.[۲۸][۲۹][۲۷]
نادری
ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری گردید.[۳۰][۳۱] و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.[۳۲]
قاجاریه
حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشیدی
در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدین شاه ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.[۳۳]
احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا (که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.[۳۴][۳۵]
پهلوی
در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشتهای طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.[۳۶]
در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.[۳۷]
جمهوری اسلامی
در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه این حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.[۳۸]
صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده‌است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هکتار رسید.[۳۹] این توسعه‌ها توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شده‌است.[۴۰]
بنای حرم
عکسی از حرم در سال ۱۳۰۰ قمری که موقعیت ضریح سوم را نسبت به بنا مشخص می‌کند و همان‌طور که در عکس مشاهده می‌کنید ضریح در مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی به وجود آمده‌است که در سال ۱۳۴۴ این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.
بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعه آستان قدس رضوی است که مزار علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
روضه منوره
در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده که از این فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.[۴۱]
مزار
مزار (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مزار هارون در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس درواقع شده‌است.
ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقی‌هایی که بر روی مزار هارون و علی بن موسی الرضا بوده‌است را شرح داده‌است و تا اوایل سده ۸ قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر هارون به کلی محو شده‌است.
موقعیت مزار
در سال ۱۹۳ قمری هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ۱۰ سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی ۳ متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکرشده که در بالای سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون بر آن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.[۴۲]
سنگ مزار
اولین سنگ مزار
نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی شبیه خط کوفی دیده می‌شود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن بسیار ارزش دارد. این متن توسط یکی از اساتید دانشگاه لندن قرائت شد.[۴۳]
در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم می‌خورد. حاشیه اول سنگ:
أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ
این سنگ هم اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.[۴۵]
سومین سنگ مزار
متن سومین سنگ مزار علی بن موسی الرضا
هذا هُوَ الْمَرقَدُ الشَّریفُ لِلْإمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، وارثِ الْأنبیاءِ والْمُرسَلینَ، ثامِنِ الْأئِمَّةِ الْمَعصومینَ مِنْ أهلِ بیتِ رسولِ ربِّ الْعالَمینَ، حُجَّةِ اللهِ علیَ الْخَلقِ أجمَعینَ، سَیِّدِنا و مَوْلانا أبِی‌الْحَسَنِ الرِّضا علیِّ بن موسَی بن جعفرِ بن محمّدِ بن علیِّ بن الْحسَینِ بن علیِّ بن أبی‌طالبٍ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیهمْ أجمَعینَ
وُلِدَ بِالْمدینةِ فِی الْحادي عَشَر مِن ذِی الْقَعْدَةِ عام ۱۴۸ و اسْتُشْهَدَ بِطوسٍ في آخِر صَفَر سِنَة ۲۰۳ مِنَ الْهِجرَةِ النَّبَویَّة و قَدْ جَدَّدَ هذا الْمَضجَع الْمُطَهَّر عام ۱۴۱۸ ه
سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲/۲۰ در ۱/۱۰ به ضخامت یک متر با وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.[۴۷]
صندوق‌های روی مزار
صندوق اول
از اوایل قرن ششم صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشته‌است. این صندوق از جنس چوب اعلا و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده بودند. این صندوق در سال ۵۰۰ هجری قمری توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان به مرقد امام رضا تقدیم شد. ابن بطوطه در سال ۷۳۴ هجری قمری در سفری به مشهد این صندوق را مشاهده کرده که با روکش نقره پوشیده شده و در کتاب تحفه‌النظار وصف نموده‌است.[۴۸]
صندوق دوم
پس پوسیده شدن صندوق اول، صندوقی از چوب فوفل با روکش طلا و میخهای طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ هجری قمری بر روی مرقد امام نصب شد. بر لبه فوقانی آن صفحه‌ای از طلا به خط علیرضا عباسی نوشته شد:
کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ هجری قمری
این صندوق قرنها در سرداب مانده و پوسیده شده بود تا اینکه در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آوردند و بست‌های که را که سیاه شده بود جلا داده. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای وقف آستان نمودند.[۴۹]
صندوق سوم
در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده شد. در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد.[۵۰]
ضریح
ضریح سوم
نصب ضریح از دوره صفویه بوده‌است و از آن زمان تا کنون پنج ضریح برای مزار علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شده‌است.
نخستین ضریح
این ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بوده و مربوط به اواسط قرن دهم می‌باشد که در دوران صفویه و در سال ۹۵۷ ساخته و نصب شده‌است. در کتیبه دور آن سوره هل اتی به خط ثلث نگاشته شده‌است و برکتیبه‌ای از جنس طلا در سر ضریح سابقه تاریخی و تاریخ نصب آن نوشته شده‌است که به شرح زیر است:[۵۱]
در عهد سلطنت بنده شاه ولایت شاه طهماسب صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه۹۵۷
دومین ضریح
پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط شاهرخ میرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود. در طول این ضریح چهار دهانه و نیم و در عرض آن سه دهانه و نبم شبکیه وجود دارد. در کتیبه سردر ورود به ضریح به خط نستعلیق طلایی نوشته شده‌است:
نیاز رحمت ایزد متعال و تراب اقدام زوار این آستان ملایک پاسبان لبسط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصوفی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک، مفق گردید سنه ۱۱۶۰
[۵۲] این ضریح بیشتر از ۲۶۷ سال است که بر مرقد علی بن موسی الرضا نصب است. به دلیل وقف دائم بودن این ضریح، پس از نصب ضریح سوم و چهارم این ضریح در زیر این دو زیر قرار داشت. اما در هنگام نصب ضریح پنجم آن را به سرداب منتقل کردند و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.[۵۳]
سومین ضریح
در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و سوره یس به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.[۵۴]
چهارمین ضریح
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به ابعاد ۴ در ۳/۶ و ارتفاع ۳/۹ متر بر روی مزار جایگزین ضریح سوم شد، به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد. این ضریح دارای چهارده دهانه بوده و هفت وزن داشت. تصدی ضریح چهارم بر عهده سیدابوالحسن حافظیان بوده‌است که ایشان از استادان ماهر قلمزن اصفهان دعوت کرد و زیر نظر حاج محمدتقی ذوفن این ضریح را باکیفیتی عالی و در مدت بیش از سه سال ساختند. در چهار گوشه ضریح چهار خوشه انگور از جنس طلا نصب شده بود. بر صفحاتی از طلا سوره یس به هط ثلث نگاشته شده و دور ضریح را دربرگرفته بود. این ضریح به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد قرار داشت و در نهایت در سال ۱۳۴۹ به موزه آستان انتقال پیدا کرد.[۵۵]
پنجمین ضریح
به علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست شدن ارکان آن تصمیم به تعویض این ضریح گرفته شد. پس از برگزاری مسابقهٔ هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴/۷۸ در ۳/۷۳ به ارتفاع ۳/۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد. از تاریخ ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ به مدت ۵۵ روز عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و سوره یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده‌است. در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد. از جمله ابیاتی که بر روی ضریح نوشته شده‌است:
هاتفی وصف این ضریح بگفت
عجز الصانعون عن صفتک
بهر تاریخ در معنی سفت
ما عرفناک حق معرفتک
کار قلمزنی و زرگری ضریح بر عهده خداداد اصفهانی و کار خطاطی آن برعهده موحد قرار داشت.[۵۶]
مسجدبالاسر
پرونده:Zarih 3.jpgنقشه ضریح و مکانهای اطراف آن. قسمت‌های قرمز مسجد هستند.قدیمی‌ترین نگاره از مسجدبالاسر
این مسجد بعد از حرم از کهن‌ترین بناها در کنار روضه منوره و نزدیک‌ترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است که توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ساخته و در همین مکان هم دفن شده است.[۲۶]۶۰[۵۷] این بنا در غرب بقعه منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارلسیاده جای دارد و دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ هجری قمری)در یک سمت و نام کاشی ساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شده است. این مسجد دارای سه صفه شرقی و غربی و شمالی است.[۵۸]
صفه شرقی
صفه شرقی متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. در گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده است که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته شد و این مسجد به حرم متصل شد.[۵۹]
صفه غربی
این صفه به طول ۳/۳ و عرض ۱/۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده می‌باشد. در گذشته پنجره نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا می‌کرد اما در تابستان ۱۳۷۵ شمسی که مسجد بالاسر توسعه یافت پنجره نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند.[۶۰]
در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شد و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد. مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمری به وجود آمده‌است. نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:
اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف ان سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم قمری نبوده‌است.
در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را — که در ضریح چهارم قرار داشت — به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت. در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوری اسلامیرواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مزار واقع شده‌است.[۶۳]
سقف
سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.[۶۴]
گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. (اختلاف این دو پوشش فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است) سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر می‌باشد. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸/۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) خدود ۳۱/۲۰ است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲/۱۰ متر است و ارتفاع آن تا نیزه گنید برابر ۱۶/۴۰ متر است و ارتفاع سر طوق گنبد ۳/۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴/۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت و تا سال ۹۳۲ هجری قمری طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشتهای طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.[۶۵]
پیشینه و سازنده قبه
در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ هارون و دفن وی در بقعه هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم با آسیب به حرم تخریب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال ۴۰۰ هجری قمری به بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز بقعه اقدام کرد.[۶۶]
وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی به نام شرف‌الدین ابوطاهر قمی بود که ضمن تغییر در روضه منوره و کاشیکاری آن اقدام به احدث گنبد بر فرا قبه نمود که هم اکنون هم بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبه دور دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌است که نشان می‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشیکار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبه دور گنبد بوده‌است. در سال ۹۹۷ هجری قمری در زمان فتنه ازبکها عبدالمومن خان ضمن تاراج تفایس آستان قدس، طلای گنبد و گلدسته آن را به غارت برد. پس از این حادثه شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ هجری قمری پیاده از اصفهان تا مشهد را آمده و دستور طلا کاری دوباره گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ زلزله شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشتهای طلا آن ریخت. پس از آن شاه سلیمان صفوی گنبد را ترمیم و تجدید طلا کاری نمود. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی خوشنویس آن زمان نوشته شده‌است. در سال ۱۳۳۰ گنبد توسط روسها به توپ بسته شد که هم اکنون هم از درون گنبد جای اصابت تیرها قابل رویت است؛ که پس از آن نیرالدوله والی خراسان به ترمیم این خرابی‌ها پرداخت.[۶۷]
مناره‌ها
مناره یا گلدسته نمادی از مهمترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آنکه مناره‌ها به منظور اذان گفتن در کنار مساجد ایجاد شود، به عنوان برجهای راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد می‌شده‌است. با احتساب دو مناره مسجد گوهرشاد جمعاً دوازده مناره در بناهای حوزه حرم وجود دارد. در مجموعه قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینه آن، در شمال صحن انقلاب بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شده‌اند و ارتفاعشان از کف صحن حدود ۴۰/۵ متر است. مناره کنار گنبد به صورت منفرد ساخته شده‌است و سابقه تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن همزمان با بنای گنبد و در وایل قرن ششم به صورت تک مناره بوده‌است. شاه طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگامی که ایوان امیرعلیشیر نوایی را طلاکاری کرد، این مناره را دوباره طلاکاری کرد. دومین مناره روی ایوان عباسی است که از آثار دوره نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشیکاری و طلاکاری قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. بلندی مناره کنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان نوشته شده‌است که توسط بهاالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ هجری قمری نوشته شده‌است. در کتیبه گلدسته بالای ایوان عباسی معروف به گلدسته نادری نیز صلوات بر امامان بر خشتهای زراندود و به خط ثلث نوشته شده‌است.[۶۸]
این مسجد از بناهای عهد تیموری بوده که در اوایل قرن ۹ هجری قمری بنا شده است.[۶۹] این بنا با شش قرن سابقه در جنوب حرم واقع شده است. بانی این مسجد بانو گوهرشاد همسر شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور گورکانی است.[۷۰] این مسجد از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ و از جنوب به صحن قدس و از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهاالدین محدود می‌شود. ساختن این بنا ۱۲ سال به طول انجامید.[۷۱] نام گوهرشاد در ایوان شمالی مسجد، ایوان دارالسیاده، سمت راست سردر معروف به انیس الدوله بر یک کاشی معرق به خط ثلث و رنگ زرد چنین آمده:
الامره بعماره هذا المسجد صاحبه الرشیده و الرشاد المظمه گوهرشاد
[۷۲] طراح و معمار مسجد استادی ایرانی در عصر تیموری به نام قوام الدین شیرازی بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسقر چنین آمده است:
من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان
[۷۳] صحن مسجد تقریبا به شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش درب ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶/۱۳ متر و عرض آن ۵۸/۱۸ متر و جمعا حدود ۲۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.[۷۴]
ایوانهای بزرگ مسجد
ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده
این ایوان متصل به اماکن متبرکه است و ابعاد آن ۱۲ در ۱۲/۷ متر است. در ضلع شمالی این ایوان بالای درب ورودی به روان دارالسیاده، سردری به پنجره نقره منبت کاری وجود دارد و در وسط آن عبارت "انا مدینه العلم و علی بابها" دیده می‌شود.[۷۵]
ایوان جنوبی
این ایوان به ایوان مقصوره معروف است. سردر آن دارای طاق عظیم کاشیکاری شده تشکیل شده است. این ایوان حدود ۵۰۰ متر مربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن تا زیر سقف ۲۹ متر است.سقف گنبدی شکل ایوان حاوی سوره یس است که به خط محمدرضا امامی نوشته شده است.[۷۶]
محراب ایوان جنوبی
در ضلع جنوبی ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق حاشیه محراب را آراسته‌اند.[۷۷]
منبر صاحب الزمان
در زاویه جنوبی ایوان مقصوره در نزدیکی محراب منبر بلندی معروف به منبر صاحب الزمان جای دارد. بر اساس تحقیقات به دست آمده این منبر در زمان فتحعلی شاه در سال ۱۲۴۳ به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی به شیوه منبت کاری و قلم زنی ساخته شده است. در این اثر از آهن و میخ استفاده نشده است. ارتفاع این منبر از زمین ۷/۵ متر است و دارای ۱۴ پله است.[۷۸]
گنبد مسجد گوهرشاد
بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی به رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱/۸۵ متر است. به علت خللی که در گنبد ایجاد شده بود در سال ۱۳۴۱ هجری شمسی گنبد قدیمی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای درب ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شده است:
در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریان تجدید شد.۱۳۴۱ شمسی
در حال حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
صحن‌ها
هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ متر مربع است. صحن‌های انقلاب و آزادی، دو صحن تاریخی مجموعهٔ حرم را تشکیل می‌دهند. صحن‌های جمهوری اسلامی و قدس پس از انقلاب ۱۳۵۷، و صحن‌های جامع رضوی، غدیر، کوثر و هدایت در طرح توسعهٔ حریم رضوی بنا شدند. بزرگترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰٬۱۸۸ متر مربع است که در جنوب حرم قرار دارد.[۸۳]
رواق‌ها
فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. اکنون بزرگترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت ۶٬۳۰۰ متر مربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف‌سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.[۸۴] رواق‌های دارالحُفّاظ، دارالسّیاده، دارالشّرف، دارالشّکر، دارالفیض، توحیدخانه، گنبد اللهوردیخان، دارالضّیافه، دارالسّعاده، گنبد حاتم‌خانی، دارالسّلام، دارالسّرور، دارالعزّه، دارالذّکر، دارالزّهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرّحمه، دارالحکمه، دارالحجّه، امام خمینی، دارالمرحمه از رواق‌های مجموعهٔ حرم هستند. رواق شیخ طوسی و رواق شیخ حر عاملی رواق‌های زیربستی حرم در غرب و شرق رواق دارالحجّه، و رواق‌های کوثر، غدیر و دارالکرامه نیز، رواق‌های اقماری صحن جامع رضوی را تشکیل می‌دهند.[۸۵]
پس از کشته شدن علی بن موسی الرضا مردم حزوات قرآنی را وقف آستان امام می‌کردند که این کتب در مکانی خاص واقع در مسجد بالاسر به نام قرائت‌خانه جمع آوری شده بود. با افزایش تعداد موقوفات این کتابخانه ۶ بار در حرم جابجا شد که به ترتیب مسجد بالاسر، بالای کفشداری ۱۰، صحن موزه پهلوی سابق، تالار آینه، درب قسمت شرقی موزه و محل فعلی کتابخانه آخرین ساختمان آن است.[۸۶] نخستین بنای مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ به ساختمان جدید در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی منتقل شد. ساختمان فعلی کتابخانه که احداث آن از سال ۱۳۶۰ آغاز شده بود و در سال ۱۳۷۲ پایان یافت در سال ۱۳۷۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفت.[۸۷] در این کتابخانه ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتابهای خطی، چاپ سنگی و چاپی پیرامون علی بن موسی الرضا وجود دارد که قدمت برخی از آنها به ۱۲ قرن می رسد.[۸۸]
کتابخانه مسجد گوهرشاد
در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانه‌ای با نام گوهرشاد وجود دارد که بر اساس معماری حمام گنجعلی خان کرمان ساخته شده است. این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی به آن اهدا شد. در سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانه با مساحت یک هزار و دویست متر مربع در بست شیخ بهایی حرم احداث گردید. در این کتابخانه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر می‌باشد.[۸۹]
اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ متر مربع در صحن امام خمینی ساخته شد که به مدت ۴۰ سال تنها ساختمان موزه حرم بود.[۹۰] در این موزه‌ها، با ۱۶ گنجینه تخصصی در چهار ساختمان شامل موزه قرآن و نفایس، موزه مرکزی، موزه تخصصی فرش و موزه مردم‌شناسی در ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.[۹۱]
دارالشفاء امام رضا
این مرکز در بست شیرازی حرم واقع شده‌است و به صورت شبانه‌روزی برای نیازمندان ارائه خدمت می‌کند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریت‌های پزشکی در داخل حرم بوده که خدمات اورژانس را به زائرین حضرت ارائه می‌کند.[۹۲]
مهمانسرای امام رضا
این مهمانسرا به‌عنوان یک ادارهٔ مستقل زیر نظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مهمانسرا در اسناد دورهٔ صفویه، افشاریه و اوایل دورهٔ قاجاریه، به‌عنوان مطبخ معموره نام برده شده‌است. از اوایل دوره‌ی ناصری با نام کارخانه‌ی مبارکه شناخته و معروف شد و این نام تا آخر دوره‌ی قاجار به‌کار می‌رفت. در دوره‌ی پهلوی به مهمان‌خانه‌ی حضرتی تغییرنام یافت و سپس بعد از انقلاب به نام فعلی تغییر نام یافت. بیشتر از یکصدسال مطبخ غذای خدمه، معروف به کارخانه‌ی خادمی در صحن آزادی واقع بود. در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ساختمان جدید مهمانسرا که زیربنای آن از ۳ هزار ۸۰۰ مترمربع به ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت و افتتاح گردید.[۹۳]
مراکز فرهنگی حرم
دانشگاه علوم اسلامی رضوی
این دانشگاه به همت عباس واعظ طبسی در سال ۱۳۶۳ پایه‌گذاری شد.[۹۴]این دانشگاه در بین رشته های مشترک در دانشگاه های کشور در بین پنج دانشگاه برتر است.[۹۵]
بنیاد پژوهشهای اسلامی
این بنیاد در سال ۱۳۶۳ تاسیس شد و به عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی به شوراى عالى فرهنگى آستان قدس رضوى وابسته است.[۹۶]
مقبره‌های حرم رضوی
چهار آرامگاه در حرم رضوی قرار دارد:
پیر پالان‌دوز
بنای اولیه این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بوده است که توسط خدابنده پدر شاه‌عباس صفوی در سال ۹۵۸ هجری قمری بنا نهاده شد. این مقبره به شیخ محمدعارف عباسی معروف به پیر پالان‌دوز منسوب است که از عرفا و پیران سلسله ذهبیه است. این مقبره در شمال شرقی حرم واقع شده است.[۹۷][۹۸]
شیخ طبرسى
مقبره ابوعلى فضل بن حسن طَبْرَسى ملقب به امین الاسلام و مشهور به شیخ طبرسى در قسمت شمالی حرم رضوی قرار دارد. محل دفن ایشان ابتدا در یكى از گورستانهاى مجاور حرم بوده که پس از احداث فلكه پیرامون حرم در سال ۱۳۱۲ و خیابان طبرسى، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعدا در بخشى از آن صحنى به نام رضوان احداث گردیده كه در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته است. باغ رضوان ضمن توسعه حریم حرم در سال ۱۳۷۰ تخریب شده اما گور شیخ با تزریق بتون بر اطراف آن جا به جا و بناى جدیدى براى آن ساخته شده است.[۹۹]
شیخ حر عاملی
شیخ المحدثین محمد بن حسن معروف به شیخ حر عاملی از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشهور وسایل الشیعه است. آرامگاه ایشان در شمال شرقی صحن انقلاب واقع شده است.[۱۰۰]
شیخ بهایی
شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با شاه عباس صفوی است. این آرامگاه در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی قرار دارد. بنای رواق شیخ بهایی ۱۰۲ متر مربع مساحت دارد.[۱۰۱]
پارکینگ‌ها
در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد:
پارکینگ شماره یک
جنوب غربی اماكن متبركه و غرب صحن جامع واقع شده است و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد.[۱۰۲] مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.[۱۰۳]
پارکینگ شماره دو
زیر صحن كوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌است. پاركینگ كوثر در ضلع جنوب شرقی اماكن متبركه در زیرگذر جای دارد.[۱۰۲] ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژه خادمین حرم است.[۱۰۳]
پارکینگ شماره سه
زیر صحن هدایت واقع شده است و دسترسی به سطح صحن از این پاركینگ از طریق راه پله و آسانسور امكان‌پذیر است.[۱۰۲] ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.[۱۰۳]
پارکینگ شماره چهار
این پاركینگ جنب سر در شیرازی است.[۱۰۲] ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.[۱۰۳]
این عکس از ضلع جنوب شرقی در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسیله ارتش روس‌های تزاری را نشان می‌دهد. آثار تخریب در جای جای گنبد طلا به چشم می‌خورد.
حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی شد.
در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ طلاکوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ قمری ترمیم شدند.
در سال ۱۰۸۴ قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشتهای زراندود ریخت که شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد که جریان این طلاکاری توسط محمدرضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند[۱۰۴] که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.[۱۰۵]
↑جهان|TABNAK، سایت خبری تحلیلی تابناك|اخبار ایران و. «بزرگترین مساجد جهان به روایت تصویر». دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۱-۱۶. از پارامتر ناشناخته |وبگاه= صرف نظر شد (|وبگاه= پیشنهاد می‌شود) (کمک)
↑«شهادت امام رضا (ع)». ۱۳۹۶/۱۰/۲۲. از پارامتر ناشناخته |وبگاه= صرف نظر شد (|وبگاه= پیشنهاد می‌شود) (کمک); تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
.jpg)
.jpg)
در میان تصاویر و رسانهها از ویکی‌انبار
در میان خبرها از ویکیخبر
در میان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
در میان مراجع از ویکیدانشگاه
.jpg)
