داریوش شایگان

داریوش شایگان
داریوش شایگان در سال ۱۳۹۲
زاده	۴ بهمن ۱۳۱۳ تبریز، ایران
محل زندگی	تبریز، تهران، پاریس، ژنو
درگذشته	۲ فروردین ۱۳۹۷ (۸۳ سال) بیمارستان فیروزگر، تهران، ایران
آرامگاه	بهشت زهرا تهران، قطعه هنرمندان بهشت زهرا
تخلص	شایگان
پیشه	استاد دانشگاه، فیلسوف، نویسنده و شاعر
زمینه کاری	فلسفه
ملیت	ایرانی
تحصیلات	دکترای فلسفه
دانشگاه	دانشگاه تهران و دانشگاه سوربن
کتاب‌ها	آسیا در برابر غرب ادیان و مکتب‌های فلسفی هند (در ۲ جلد) افسون‌زدگی جدید زیر آسمان‌های جهان پنج اقلیم حضور
دیوان اشعار	از کران تا کران از دریا تا دریا
استاد	هانری فرای برهمن ایندوشکر
تأثیرپذیرفته از	سید محمدحسین طباطبایی، مارتین هایدگر و هانری کربن
تأثیرگذاشته بر	رحیم شایگان
فرزند(ان)	رحیم شایگان رکسانه شایگان ترانه شایگان

داریوش شایگان (۴ بهمن ۱۳۱۳ – ۲ فروردین ۱۳۹۷) فیلسوف، هندشناس، نویسنده و شاعر ایرانی بود. بیشتر نوشته‌های شایگان به زبان فرانسوی و در حوزهٔ فلسفه تطبیقی است. نوشته‌های فرانسوی وی در کتاب‌های درسی فرانسه چاپ می‌شود.

زندگی‌نامه

داریوش شایگان در ۴ بهمن ۱۳۱۳ در تبریز زاده شد. پدرش بازرگان شیعه تبریزی و مادرش سنی مذهب و از اهالی گرجستان بود. مادر و خاله شایگان به زبان گرجی و پدر و مادر شایگان به ترکی آذربایجانی با یکدیگر صحبت می‌کردند. دایه شایگان نیز روس بود و با او به زبان روسی حرف می‌زد. همچنین شایگان در مدرسه سن‌لویی تهران، زبان فرانسوی آموخت. وی در این مدرسه با ارمنی‌ها، آشوری‌ها و یهودیان هم آشنا شد. این مدرسه از سوی کشیشان لازاری اداره می‌شد.

وی در سال ۱۳۲۹ در نخستین سفر خود، به ایتالیا و سپس سوئیس رفت و سرانجام رهسپار پاریس شد. پس از این سفر، شایگان، بدون به پایان رساندن دبیرستان در ایران، و در پانزده سالگی رهسپار انگلستان شد. پس از چهار سال به ژنو رفت تا پزشکی بخواند. اما پس از یک ترم انصراف داد و به شناخت بیشتر علوم انسانی، هنر و ادبیات پرداخت.

تصویری از داریوش شایگان در منزلش در سال ۲۰۰۷

وی به وسیلهٔ ژان هربر با استادان هند آشنا شد و سپس به مدت دو سال، به کلاس‌های زبان سانسکریت هانری فرای رفت. در بازگشت به تهران با برهمن ایندوشکر، استاد زبان سانسکریت دانشگاه تهران، آشنا شد. او دو سال و نیم نزد او زبان سانسکریت و ادبیات هند خواند. با تلاش برهمن ایندوشکر، زمانی که می‌خواست ایران را ترک کند، شایگان تدریس سانسکریت در دانشگاه تهران را در ۲۵ سالگی آغاز کرد. در همان زمان به واسطهٔ سید حسین نصر با هانری کوربن آشنا شد و پژوهش گسترده‌ای دربارهٔ فلسفه هندی آغاز کرد که در سال ۱۳۴۶ در قالب کتابی دوجلدی با عنوان ادیان و مکتب‌های فلسفی هند منتشر کرد. او پیش از انتشار این کتاب یک دوره «استغراق و مراقبه» را پس از اقامت در ژنو در ایران گذرانده بود. شایگان از سال ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵ پژوهش‌های خود را دربارهٔ فلسفهٔ هند آغاز و با پژوهش تطبیقی دربارهٔ اسلام و هند به پایان رساند.

شایگان از سال ۱۳۴۶ به خاطر تحصیل در مقطع دکترا در دانشگاه سوربن سالی چند بار به اروپا سفر می‌کرد. او پس از انقلاب ۱۳۵۷، در ایران و فرانسه زندگی می‌کرد.

وی در طول سال‌های پژوهش خود با روحانیون سرشناسی همچون سید محمدحسین طباطبایی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، مهدی الهی قمشه‌ای و سید جلال‌الدین آشتیانی مراوده داشته‌است. اما انقلاب ۱۳۵۷ باعث تغییر اساسی در اندیشه‌اش شد. پیش از انقلاب نزدیکی او به بزرگانِ اسلام سنتی باعث شده بود که او بیشتر با سویهٔ غیرسیاسی و آرام اسلام آشنا شود و هیچ‌گاه پایبند مرامی سیاسی نبود. پس از انقلاب او به پژوهش گسترده در آثار هواداران اسلام سیاسی پرداخت و متوجه تفاوت بنیادین آرای آن‌ها با مانندان آشتیانی و طباطبایی شد. همچنین رابطه نزدیکی با اندیشمندان دیگر مانند امیرحسین جهانبگلو و سید احمد فردید داشت.

شایگان در سال‌های پایانی عمر به شناساندن شاعران ایرانی به فرانسوی‌زبانان و شاعران و نویسندگان فرانسوی پرداخت. آخرین کتابی که از او در فرانسه منتشر شد، کتاب پنج اقلیم حضور است که شاعرانگی ایرانی را در شعر پنج شاعر بزرگ ایرانی، فردوسی، مولوی، سعدی، خیام و حافظ بررسی کرده‌است. آخرین کتاب‌های شایگان که به فارسی نیز موجودند، دربارهٔ شارل بودلر، شاعر بزرگ قرن نوزدهم فرانسه و مارسل پروست، نویسندهٔ بزرگ اوایل سده بیستم فرانسه هستند. وی پیش از آن، مقالات خود دربارهٔ هنر را در کتابی با عنوان «در جست‌وجوی فضاهای گمشده» منتشر کرده بود.

خانواده

خواهر وی یگانه شایگان، زاده ۱۳۱۶ استاد فلسفه بود که در ۱۷ خرداد ۱۳۸۶ درگذشت. پسرش، رحیم شایگان، فارغ‌التحصیل دکترا از دانشگاه هاروارد، ایران‌شناس و تاریخدان است. رحیم شایگان، رئیس گروه ایران‌شناسی در دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس و همچنین مدیر مرکز پورداود برای پژوهش دربارهٔ تاریخ ایران باستان است.

اندیشه‌ها

غرب‌زدگی

جریان تحت تأثیر شایگان، از ۱۹۶۰ میلادی یک جریان مسلط و چیره بوده‌است. او در کتاب آسیا در برابر غرب به تلاشی جدی در برابر چالش فلسفی و فرهنگی به مقابله با غرب می‌پردازد. در این اثر وی مفهوم غرب‌زدگی جلال آل احمد را گسترش داد و فهمی عمیق از مسائلی را ارائه کرد که مواجههٔ انسان‌های جهان سوم با هژمونی فرهنگ غربی را در بر می‌گرفت. او می‌گفت: «غرب‌زدگی، نه فقط جهل نسبت به غرب و ناآگاهی به تقدیر تاریخی خودمان است، بلکه همراه با بیگانگی از خودمان نیز هست.» بنا به گفته داریوش بوربور (دوست دوران نوجوانی شایگان)، مطالعات شرق‌شناسی گسترده او باعث شده بود که ضمن آگاهی از وجوه مختلف فرهنگ غرب، غرب‌زده نباشد.

عبدالله نصری در کتابش رویارویی با تجدد می‌نویسد:

«به زعم شایگان، ما بسیاری از مفاهیم تفکر غربی را ناآگاهانه و بی‌چون و چرا و بدون دید تحلیلی و تاریخی می‌پذیریم و دربارهٔ آن‌ها پرسش نمی‌کنیم. خاطرهٔ قومی ما رو به زوال است. ما دچار توهم مضاعف هستیم، چرا که از یک سوی می‌پنداریم که ماهیت تفکر غربی را شناخته و می‌توانیم عناصری از آن را برگزینیم که با میراث فرهنگی ما سازگار است، و از سوی دیگر گمان می‌کنیم که هویت فرهنگی خود را حفظ می‌کنیم؛ درحالی‌که خاطرهٔ قومی ما تاب مقاومت در برابر تفکر غربی را ندارد. این توهم مضاعف به دو صورت بروز می‌کند: نخست غرب‌زدگی و دوم بیگانگی از خود.»

نصری در جای دیگر می‌نویسد: از نظر شایگان، مدرنیته ما را دچار اسکیزوفرنی یا روان‌گسیختگی کرده‌است، چرا که مدرنیته نظام ارزشی خود را بر ما تحمیل کرده و ما در میان دو جهان بیگانه از یکدیگر به سر می‌بریم. ما در مواجههٔ با غرب شیفتهٔ نظام‌های سیاسی و حقوق آن شده‌ایم و مفاهیم مدرن چون حق و آزادی را پذیرفته‌ایم، بدون آنکه نسبت به الگوی معرفتی که مبنای این مفاهیم بوده توجه داشته باشیم. همان چیزی که سروش هم به آن توجه دارد.

داریوش شایگان در مراسم یادبود داوود رشیدی در ۳۰ اوت ۲۰۱۶ (بالا) و مراسم تشییع عباس کیارستمی در ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۶ (پایین)

محمّد مصدق

شایگان در فصل نخست کتاب زیر آسمان‌های جهان و در گفتگو با رامین جهانبگلو، پس از بازگویی سرخوردگی ناشی از شکست دولت ملی، از خود می‌پرسد: «… آیا بخش مهمی از مسئولیت این بدبختی بر عهدهٔ مصدق نبود؟ آیا او خود مسبب و محرک سقوطش نبود؟ او که خود را در بن‌بستی نهاده بود که برون‌شدی از آن وجود نداشت، به یک معنا سرنوشت شهید سیاسی را برای خود رقم زده بود.» او در ادامهٔ انتقاد از محمد مصدق، تن ندادن وی به مصالحه، به افتادن در دام گفتهٔ خود پرداخته و گم کردن واقعیت‌انگاری مصدق را در عدم توانایی و شجاعت در تسلیم شدن به واقعیت می‌بیند. شایگان می‌افزاید: «مصدق مردی حقوق‌دان بود که هرگز نتوانست بازی کارتل‌های نفتی و نقش خردکننده آمریکا را در عرصهٔ شطرنج بین‌المللی دریابد».

شاعرانگی ایرانیان

شایگان در کتاب پنج اقلیم حضور علل شاعرانگی ایرانیان را بررسی می‌کند. اینکه به گفتهٔ او چرا عنصر شعر این‌گونه در جهان‌بینی و اخلاقیات و حتی اندیشه‌ورزی ایرانیان تأثیرگذار است، پدیده‌ای است که در دیگر کشورها و فرهنگ‌های کهن نظیر ندارد. اما در متن اثر فقط به توصیف تمجیدآمیز از پنج شاعر بزرگ ایرانی (فردوسی، خیام، مولوی، سعدی و حافظ) پرداخته و هیچ رهیافتی به کشف ماهیت این ویژگی شاخص در فرهنگ ایرانیان اشاره نمی‌کند. در پایان کتاب نیز، حافظ را عارفی کامل تصویر می‌کند. اما به سویه‌های اجتماعی، سیاسی و تاریخی شعر حافظ هم وقعی نمی‌نهد.

نقد ایدئولوژی

یکی از مهم‌ترین نظرات وی، دربارهٔ تحلیل و شناساندن مفهوم ایدئولوژی است. وی در کتاب انقلاب مذهبی چیست نشان می‌دهد که نمی‌توان دین و فلسفه را اموری ایدئولوژیک دانست. شایگان به جد معتقد بود که فلسفه و دین، دو هماورد جدی ایدئولوژی هستند و در جامعه‌ای که سنت‌هایِ تقدیس‌یافته ضعیف شوند و استدلال‌های فلسفی نابود گردند، ایدئولوژی فرصت ظهور پیدا می‌کند. وی ایدئولوژی را همانند اسطوره می‌دانست؛ چراکه هم دارای بار عاطفی است و هم دارای دستگاهی منطقی–عقلانی است.

اعتراف به خطای روشنفکران دهه پنجاه

داریوش شایگان از معدود روشنفکران برجسته‌ای است که از شجاعت داوری درباره کارنامه فکری‌اش برخوردار و از آن ابراز ندامت کرده بود. او در آخرین سال‌های عمرش با صراحت گفت:

« ایران در سال‌های دهه‌های چهل و پنجاه داشت جهش می‌کرد؛ ما از آسیای جنوب شرقی آن زمان جلوتر بودیم. علت عدم موفقیت ما این بود که شتاب تغییرات را تحمل نکردیم. ما روشنفکران جایگاه خود را ندانستیم و جامعه را خراب کردیم. یکی دیگر از آسیب‌های جامعه ما در آن هنگام چپ‌زدگی شدید بود که با اتفاقات بیست و هشتم مرداد ۳۲ هم تشدید شد، و قهرمان‌گرایی بیش از پیش در جامعه فراگیر شد. باید اعتراف کنم: شرمنده‌ام که نسل ما گند زد! »

پاره‌ای از اندیشه‌ها و گفتار‌های داریوش شایگان در ویکی‌گفتاورد وی موجود می‌باشد.

درگذشت

مزار شایگان در قطعه هنرمندان بهشت زهرا تهران

داریوش شایگان ساعت ۴ عصر پنجشنبه ۵ بهمن ۱۳۹۶ دچار سکته مغزی شدید شد. او صبح پنجشنبه، ۲ فروردین ۱۳۹۷ در بخش مراقبت‌های ویژهٔ بیمارستان فیروزگر تهران در ۸۳ سالگی درگذشت.

تصویری از تشییع جنازه داریوش شایگان

مراسم تشییع پیکر داریوش شایگان در مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی صبح دوشنبه ۶ فروردین ماه، آغاز شد و در پایان این مراسم پس از اقامه نماز میت توسط سید مصطفی محقق داماد، در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

جوایز و افتخارات

• برای رمان سرزمین سراب‌ها، برندهٔ جایزهٔ ادبی آسیا از سوی انجمن نویسندگان فرانسوی‌زبان شد.
• در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲، جایزه بزرگ فرانکوفونی به او تعلق گرفت.
• در سال ۲۰۱۶ نشان عالی دولت فرانسه با امضای فرانسوا اولاند، رئیس‌جمهور فرانسه، در سفارت فرانسه در تهران به داریوش شایگان اعطا شد.
• وی در سال ۲۰۱۰ از دانشگاه آرهوس دانمارک جایزه گفتگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها را از آن خود کرد.

آثار

داریوش شایگان در طول دوران فعالیت خود کتاب‌های بسیاری را تالیف و ترجمه کرد که بیشتر آنها در ایران نیز چاپ شده‌اند. فهرست برخی از آنها:

• آسیا در برابر غرب، در باب غربگرایی در تمدن های آسیایی (؟)
• ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، در باب جریان‌های فکری و دینی هند از دوره ودایی تا عصر حاضر (۱۳۴۶: در ۲ جلد)
• تصوف و هندوئیسم، در باب آیین هندو و عرفان اسلامی بر مبنای کتاب مجمع البحرین (؟)
• افسون‌زدگی جدید: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار، در باب مشکلات جوامع بشری در عصر فرامدرن (؟)
• زیر آسمان‌های جهان، گفتگوی رامین جهانبگلو و شایگان (؟)
• بت‌های ذهنی و خاطره‌های ازلی، مجموعه مقالات و خطابه های در دانشگاه هاروارد (۱۳۵۵)
• سرزمین سراب‌ها، رمانی نامه‌نگارانه به زبان فرانسوی در باب تجربه‌ها و دغدغه‌های شایگان دربارهٔ فرهنگ‌های شرقی و غربی
• انقلاب دینی چیست؟
• آمیزش افق‌ها
• هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی (؟)
• بینش اساطیری (؟)
• پنج اقلیم حضور، در باب بررسی ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی، روانی و سیاسی شعر پنج شاعر برجسته ایرانی (۱۳۹۳)
• در جستجوی فضاهای گمشده، در باب فلسفه هنر و بررسی هنر مشرق و مغرب زمین (۱۳۹۵)
• نگاه شکسته (؟)
• جنون هشیاری، نوشتهٔ ایو بونفوا (ترجمه ۱۳۹۴)
• فانوس جادویی زمان (؟)
• از کران تا کران از دریا تا دریا، دفتر شعر (؟)

• Issa, Rose; Pakbaz, Ruyin; Shayegan, Daryush (2001). Iranian Contemporary Art (به انگلیسی). London: Booth-Clibborn Editions. Retrieved 18 November 2015.

جستارهای وابسته

• فهرست فیلسوفان ایرانی
• فلسفه هندی
• فلسفه اسلامی

منابع

• مجلهٔ دنیای سخن، شماره ۷۷، دی و بهمن ۱۳۷۶ (ص ۱۸)
• نصری، عبدالله (۱۳۸۶). رویارویی با تجدد. تهران.
• شایگان، داریوش (۱۳۷۶). زیر آسمان‌های جهان. چاپ دوم. تهران: نشر و پژوهش فرزان.
• شایگان، داریوش (۱۳۹۳). پنج اقلیم حضور. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.

پیوند به بیرون

• آثار داریوش شایگان در کتابخانهٔ باز
• گفتگو شرق با شایگان
• سنت و ایدئولوژی–نوشته داریوش شایگان
• داریوش شایگان: منظومه فکری فیلسوف بازیگوش