زبان باختری

بلخی
زبان بومی در	باختر
منطقه	آسیای میانه
دوره	۳۰۰ پیش از میلاد – ۱۰۰۰ پس از میلاد
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی شمال شرقی بلخی
سامانه نوشتاری	الفبای یونانی خط مانوی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	xbc
فهرست لینگوییست	xbc

سنگ‌نوشتۀ رباطک به زبان باختری، از دوران کانیشکا، امپراتور کوشانی. در کتیبه، زبانی که کتیبه به آن نوشته شده است تحت عنوان αριαο ‏(ariao، «آریایی») ذکر شده است. پایگاه باستان‌شناسی سُرخ‌کوتَل در ولایت بغلان، سدهٔ دوم میلادی، موزیم ملی افغانستان در کابل.

زبان بلخی یا باختری زبانی منقرض شده است که در سده‌های یکم تا نهم میلادی در سرزمین باستانی بلخ، در شمال افغانستان کنونی رایج بود.

زبان بلخی از زبان‌های ایرانی شرقی و از شاخهٔ شمال شرقی بود که مردم باختر یا تخارستان در دوره‌های کوشانیان و یفتلیان بدان سخن می‌گفتند. این زبان با زبان‌های ایرانی میانهٔ سغدی، خوارزمی، و پارتی پیوند نزدیکی دارد.

الفبای باختری بر اساس الفبای یونانی بوده است. علاوه بر ۲۴ حرف یونانی، باختری‌ها با تغییر دادن حرف رو (Ρ) یک حرف جدید به نام شو (Ϸ) نیز که نمایندهٔ صدای /ش/ بود به این الفبا اضافه کردند. دو حرف پسی (Ψ) و کسی (Ξ) در نوشتن زبان باختری بدون استفاده بودند، ولی احتمالاً برای نوشتن اعداد (همانگونه که در یونانی به کار می‌رود) به کار می‌رفتند.

زبان بلخی در ناحیه‌ای تکلم می‌شده است که نخستین پارسی‌سرایان در تاریخ ادب پارسی از آنجا برخاسته بودند، بنابراین وجود وام‌واژه‌های بلخی در زبان فارسی طبیعی است (گرچه از بین زبان‌های ایرانی شرقی، زبان سغدی تأثیر بیشتری روی فارسی داشته است). واژه‌های فارسی «ملخ»، «خدیو»، «خزان»، «لهراسپ»، فعل «الفختن» (یا «الفغتن»)، و نیز احتمالاً واژهٔ «فلاخن» ازجمله وام‌واژه‌های بلخی در فارسی‌اند.

آثار باقی مانده از این زبان شامل سکه‌ها، مهرها، کتیبه‌ها و دست‌نوشته‌ها است. در دهه ۱۹۹۰ میلادی انبوهی از اسناد بلخی کشف شد که در میان آن‌ها بخش عمده‌ای از نامه‌های بلخی به واسطه ارائه آگاهی‌های تازه درباره این زبان از اهمیت چشمگیری برخوردارند. این نامه‌ها غالباً بر روی چرم و پارچه نوشته شده‌اند.

منابع

• احمدعلی کُهزاد (۱۳۲۲ ه.خ.). «تاریخ ادبیات افغانستان» (PDF). بنیاد فرهنگی کُهزاد، در تارنمای آریایی. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
• N. Sims-Williams (نیکلاس سیمز ویلیامز). «BACTRIAN LANGUAGE (زبان باختری)». دانشنامه ایرانیکا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
• «ایرانی (زبان)». لغتنامه دهخدا. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئن ۲۰۱۱.
• زبان و ادبیات ایران باستان، زهره زرشنای

پیوند به بیرون

• 'اسناد باختری از افغانستان باستان'، سخنرانی پروفسور نیکلاس سیمز ویلیامز (استاد دانشکدۀ مطالعات مشرق‌زمین و آفریقای دانشگاه لندن) در موزیم خاور باستان در ایکه‌بوکوروی توکیو، جاپان (ژاپن)