سرپایان

سرپایان محدودهٔ زمانی: کامبرین پسین - امروزه
انواع سرپایان.
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	نرم‌تنان
رده:	سرپایان کوویه، ۱۷۹۷
راسته
زیررده ناتیلوئیده (Nautiloidea) †Plectronocerida †Ellesmerocerida †Actinocerida †Pseudorthocerida †Endocerida †Tarphycerida †Oncocerida †Discosorida ملوانک‌سانان †راست‌شاخچه‌سانان †Ascocerida †Bactritida زیررده †آمونیت †شاخ‌قوچی گوشه‌دار †Ceratitida †شاخ‌قوچی‌سانان زیررده نیام‌داران (Coleoidea) †Belemnoidea †Aulacocerida †فشنگچه †Hematitida †Phragmoteuthida Neocoleoidea (عمده سرپایان زنده) ?†Boletzkyida سپیداج ماهی مرکب دم‌کل Spirulida ماهی مرکب هشت‌پا خون‌آشام‌ریختان

سَرپایان (Cephalopods) رده‌ای از جانوران شاخهٔ نرم‌تنان هستند که به آن‌ها سرپاوَران هم گفته شده‌است. ویژگی سرپایان، قرینه بودن دو بخش بدن، داشتن سر برجسته، و داشتن بازو یا شاخک است. همگی سرپایان دریازی هستند. از آنجا که سرپایان قادر به ترشح مرکب از بدن خود هستند ماهیگیران به آن‌ها ماهی‌های مرکب می‌گویند.

از جانوران سرپا می‌شود هشت‌پا، ماهی مرکب، ناتیلوس، سپیداج، سرپاور، سرپاور دم‌کل، سرپاور جهنمی، شاخ‌قوچی و تانینگیای ایرانی را نام برد.

سرپایان در دوره اردویسین از جانوران چیره بر آب‌ها بودند. این موجودات شکارگر شبانه هستند و لاروهای آن‌ها از پاروپایان و دیگر پلانکتون‌ها و خرچنگ‌های کوچک و بزرگ و صدف‌های خوراکی و حلزون‌ها و ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند و اما فک، شیر دریایی، سمور آبی و همجنس‌های بزرگتر خود (با خاصیت هم‌نوع‌خواری) و... از آن‌ها تغذیه می‌کنند.

جنس‌ها در سرپایان جدا از هم بوده و اما تخم‌های آن‌ها بزرگ و دارای زرده زیاد است و نوزاد آن‌ها فاقد مراحل لاروی بوده و مشابه جانور بالغ اما مینیاتوری آن می‌باشد.

درصد پروتئین موجود در گوشت سرپایان بالا است به این خاطر از محصولات شیلاتی به‌شمار می‌روند. همچنین از مرکب آن در صنعت و حتی در صنایع داروئی می‌توان استفاده کرد یا از صدف داخلی برخی از انواع آن‌ها بخاطر داشتن مواد معدنی مثل کلسیم نیز می‌توان استفاده کرد.

ویژگی‌ها

رده سرپایان دارای بازو در اطراف سر خود هستند که این بازوها برای شنا، خزیدن و چسبیدن به سنگ و بدست آوردن طعمه بکار می‌رود. این بازوها به دهان آن‌ها می‌رسد و دهان در وسط این بازوها قرار دارد. در برخی از این گونه‌ها روی بازوها، کلاهک‌های مکنده وجود دارد.

در بالای راست‌روده دارای کیسه مرکب هستند که در نزدیک مخرج باز شده و هنگام خطر با انقباض از آن جوهری خارج کرده که محیط را تیره و تار کرده و می‌تواند از دشمن خود فرار کنند. در برخی مثل ماهی مرکب و حتی هشت‌پا، یاخته‌های رنگین ستاره‌ای شکل وجود دارد که تحت تأثیر هورمون‌های جنسی یا واکنش‌های عصبی به‌طور منظم منقبض و منبسط شده و رنگ حیوان را متناوباً تیره و روشن می‌سازند.

از مغز آن‌ها به تعداد بازوها، اعصاب خارج می‌شود و در دو طرف سر دو چشم بزرگ با ساختار کامل وجود دارد. دارای قلب سه‌حفره‌ای و وجود هموسیانین یعنی مس به جای آهن در خون هستند و این امر باعث شده که رنگ خون آن‌ها به جای قرمز به صورت بیرنگ متمایل به آبی دیده شود که این دستگاه گردش خون، انرژی بسیاری احتیاج دارد به‌طوری‌که طول عمر آن‌ها را به‌دلیل این مصرف انرژی بالا، کوتاه‌تر می‌سازد.

همه نرم‌تنانی که در رده سرپایان قرار می‌گیرند، توانایی حرکت از روی مسیرهای پر پیچ و خم، تقلید از دیگر گونه‌ها، استفاده از ابزار و یادگیری از همدیگر را دارند. در این میان، سرپایان دو بازویی و ده‌پایان از جمله موجوداتی هستند که حتی می‌توانند هم‌زمان پیام‌های متناقضی را به همنوعانشان ارسال کنند تا به این ترتیب علیه یکی از همنوعانشان با دیگری متحد شوند. به این ترتیب می‌توانیم بگوییم جایگاه سرپایان در خانواده بزرگ نرم‌تنان مانند جایگاه دلفین‌ها در خانواده بزرگ آبزیان است. اما تنها تفاوت موجودات رده سرپایان با دلفین‌ها این است که دلفین‌ها مغز بزرگی دارند اما برای نمونه مغز هشت‌پاها به قدری کوچک است که نمی‌توان تصور کرد این موجودات نیز از توانمندی‌هایی شبیه به دلفین‌ها برخوردار باشند.

پراکنش

در حدود ۸۰۰ گونه زنده از سرپایان یافته شده‌است. گرچه همواره گونه‌های جدیدی نیز یافته می‌شود. تخمینا ۱۱ هزار آرایه منقرض نیز توصیف شده‌است. نرم‌تن بودن سرپایان به این معنی که به راحتی فسیل نمی‌شوند و بنابراین تعداد واقعی گونه‌های منقرض می‌تواند بسیار بیشتر باشد.

منابع

Wikipedia contributors, "Cephalopod," Wikipedia, The Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Cephalopod&oldid=195849426 (accessed March 8, 2008).

• Sheedy Jon. 2003. Hapalochlaena:The Blue-Ringed Octopus. (ترجمه فارسی بخشی از متن از: نسرین چوبکار)