بیضه

بیضه
دیاگرام بیضه در مرد
جزئیات
سرخرگ	شریان بیضه
سیاهرگ	ورید بیضه
عصب محیطی	شبکه اسپرماتیک
لنف	گره لنفی لومبار
شناسه‌ها
لاتین	testis
MeSH	D013737
TA98	A09.3.01.001
TA2	3576
FMA	7210

بیضه، خایه، خاگ (به انگلیسی: Testis یا Testicle) غده‌ای جنسی است که در همه ی پستانداران مذکر وجود دارد همانند اندام هومولوگ خود یعنی تخمدان دارای دو وظیفه یعنی ساخت و تولید اسپرم (گامت مذکر) و ترشح هورمون‌های درون‌ریز (اندوکرین) به ویژه تستوسترون است.دو هورمون دیگر بیضه نیز به نامهای دی هیدروتستوسترون و اندرستن دیون میباشد. هر دو عمل یادشده به وسیله تحریک و کنترل هیپوفیز پیشین صورت می‌پذیرد. هورمون لوتئینه‌کننده (LH) باعث تولید تستوسترون شده و هورمون محرکه فولیکولی (FSH) برای ساخت اسپرم (اسپرماتوجنز) لازم است.زمانی که در ازمایشات هورمونی مقدار LH و FsH بالاتر از نرمال باشد به معنی نارسایی بیضه میباشد که در غالب موارد قابل درمان نیست. این اندام دارای لوله‌های پیچ خوردهٔ فراوانی است که لوله اسپرم‌ساز نام دارند و اسپرم‌سازی درون این لوله‌ها انجام می‌شود. سپس اسپرم‌های تولید شده به لوله دیگری در پشت بیضه که اپیدیدیم نام دارند منتقل و در آنجا ذخیره می‌شوند.اپی دیدیم به صورت هلالی و در پشت بیضه ها قرار دارد.

دمای بیضه

بیضه‌ها زیر آلت جنسی قرار دارند.

دمای بیضه‌ها در حدود ۳ درجه از دمای عمومی بدن(۳۷) پایین‌تر است. در روی کیسه بیضه ها ماهیچه‌های صاف قرار دارند که به صورت غیرارادی عمل می‌کنند و هنگامی که دمای بیضه‌ها از حد معمول پایین‌تر برود، منقبض می‌شوند و باعث می‌شوند تا بیضه‌ها به زیر شکم نزدیک شوند و گرم‌تر شوند. وقتی هم که دمای بیضه‌ها از حد معمول بالاتر برود، این ماهیچه‌ها منبسط می‌شوند و بیضه‌ها از شکم فاصله می‌گیرند تا خنک‌تر شوند و شرایط برای اسپرم‌سازی مهیا شود.

بیضه بخش عمده‌ای از هورمون‌های جنسی مردانه مانند تستوسترون را نیز ترشح می‌کند.

ساخت اسپرم

هر بیضه حاوی لوله‌های سمینیفر است که اسپرم می‌سازند. اسپرم در اپیدیدیم (یک لوله پیچ‌درپیچ که پشت هر بیضه قرار دارد)، نگهداری می‌شود. یک لوله دیگر به نام وازدفران، هر اپیدیدیم را به یک مجرای انزالی وصل می‌کند که این مجرا خود به پیشابراه وصل می‌شود.

سه غده (یک جفت غده ساخت منی و غده پروستات)، مایعاتی را ترشح می‌کنند که وظیفه انتقال و تغذیه اسپرم را بر عهده دارند؛ این ترشحات همراه اسپرم، مایعی به نام مایع منی را تشکیل می‌دهند. در طول فعالیت جنسی، بافت نعوظی آلت تناسلی، پر خون شده، آلت تناسلی را دراز و سفت می‌کند. در هنگام ارگاسم، انقباضات عضلانی مایع منی را از طریق وازدفران به طرف پیشابراه و خارج از آلت تناسلی می‌رانند.

پانویس

^ بیضه واژه‌ای عربی است، خایه واژه‌ای از ریشهٔ ایرانی است و هر دو کلاً به معنی تخم است. خایه از پارسی میانه خایَگ (به پارسی میانه: 𐭤𐭠𐭩𐭪، xāyag) است که از ریشهٔ پیش-ایرانی- هندی -āwja-(ka)* به معنای «تخم ماکیان» یا «خایه آدمی» است (همریشه با هیک در کردی (به کردی: هێک، hêk)؛ هاک در زازاکی (به زازاکی: hak) خا در کردی کلهری، لکی و لری (به لکی: خا، xā)(به لری: خا، xā) ؛ هَیک در بلوچی (به بلوچی: ہیک، hayk)؛ آیْک در آسی (به آسی: айк، ajk)؛ آئیم در اوستایی (به اوستایی: 𐬀𐬉𐬨، aēm)؛ خوته (به پشتو: خوټه، xwëṭa) به معنای خایه آدمی یا هَگَیْ در پشتو (به پشتو: هګۍ، hëgëy) به معنای تخم ماکیان). همین ریشه در پیش-هندو-اروپایی (PIE) به گونه h₂ōwyóm* (همریشه با دْزُوْ در ارمنی (به ارمنی: ձու، ju) اِگ در انگلیسی(به انگلیسی: egg)؛ اوْوُ در ایتالیایی (به ایتالیایی: uovo)؛ اُوْوُم در لاتین (به لاتین: ovum) ؛ اُیْوُن در یونانی باستان (به یونانی کهن: ᾠόν، ōión) و ییتْسو در روسی (به روسی: яйцо́، jajcó) ) دیده می‌شود. واژه مذکور خایه در فارسی به صورت وام‌واژه در زبان‌های پیرامونش بکارگرفته می‌شود مانند زبان‌های ترکی آذری جمهوری آذربایجان که آن را خایا (به ترکی آذربایجانی: Xaya) و در ترکی استانبولی ترکیه آن را هایا (به ترکی استانبولی: haya) می‌گویند.

منابع

• کتاب زیست‌شناسی پیش دانشگاهی سوم دبیرستان جمهوری اسلامی ایران