عسل

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
پرش به ناوبری پرش به جستجو
عسل
عسل به همراه موم

عَسَل یا اَنگَبین (همچنین «انگُبین» و «اَنگُوین»[۱]) مایعی شیرین و گران‌رو است که توسط زنبورعسل و برخی حشرات دیگر تولید می‌شود.[۲] زنبورها، عسل را از ترشحات شکری گیاهان و گل‌ها (شهد گلها) یا ترشحات برخی حشرات دیگر (مانند عسلک) از راه بالااوری، فعالیت آنزیمی و تبخیر آب تولید می‌کنند. زنبورها عسل را در ساختارهایی از جنس موم به نام کندو ذخیره می‌کنند.[۲][۳] عسلی که توسط زنبورهای عسل تولید می‌شود به دلیل تولید جهانی و تجاری سازی آن، بیشترین شهرت را دارد.[۴] عسل از کلونی‌های زنبورهای وحشی یا از کندوهای زنبورهای اهلی جمع‌آوری می‌شود، که به این فعالیت زنبورداری گفته می‌شود.

عسل شیرینی خود را از مونوساکاریدها، فروکتوز و گلوکز بدست می‌آورد و شیرینی نسبی آن در حد ساکارز است.[۵][۶] میزان کالری عسل حدود ۳۲۵ کیلو کالری انرژی در هر ۱۰۰ گرم است. عسل به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد.

عسل به علت اسیدیته خاص، مقدار بسیار اندک آب و وجود هیدروژن پراکسید به سختی فاسد می‌شود[۷] و از همین روی نگهداری، انتقال و تجارت آن آسان است. قبل از کریستال سازی شربت نیشکر و تهیه شکر، عسل تنها ماده غذایی بود که جهت شیرین‌کنندگی توسط بشر استفاده می‌شد. مصرف عسل برای کودکان زیر دو سال به دلیل ایجاد سم بوتولینم، خطرناک است.[۸]

عسل با گذشت زمان خودبخود شکرک می‌زند و این یک فرایند طبیعی است[۹][۱۰] که هیچگونه تأثیری بر روی خواص شیمیایی یا کیفیت آن نمی‌گذارد. برای آب کردن این شکرک می‌توان از آب گرم استفاده کرد ولی باید توجه شود که اگر عسل با دمایی بیش از ۴۰ درجه سلسیوس گرم شود، مواد بیولوژیکی فعال آن از بین خواهد رفت.[۹]

به دلیل اهمیت بالای زنبورعسل در گرده افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی و میوه‌ها، سازمان جهانی غذا و کشاورزی یا فائو روز ۲۰ می هر سال را به عنوان «روز جهانی زنبور» نامگذاری کرده‌است.[۱۱]

پیشینه

اکثر میکروارگانیسم‌ها نمی‌توانند در عسل رشد کنند و به همین دلیل عسل بسته‌بندی شده حتی پس از هزاران سال فاسد نمی‌شود.[۱۲][۱۳] در گذشته مصری‌ها و یونانی‌ها، مردگان خود را با عسل مومیایی می‌کردند.[نیازمند منبع]

پیشینه کاربرد عسل در مصر دست‌کم به ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.[نیازمند منبع] مصریان قدیم از عسل دست‌کم به صورت ۹۰۰ فراورده بهره می‌برده‌اند.[نیازمند منبع] فراورده‌های سالانهٔ عسل در جهان حداقل ۳۰۰٫۰۰۰ تن است.[نیازمند منبع]

عسل در زندگی روحانی، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده‌است. از حکایت‌های به جا مانده در پرستش‌گاه‌ها و آرامگاه مردگان چنین بر می‌آید که عسل در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در سنن قدیمی با اشاره به اهمیت دارویی عسل، به بیماران جهت درمان تجویز می‌شد. مصریان قدیم ترکیبی از جو، عسل و گندم تهیه و به جای الکل استفاده می‌کردند.[نیازمند منبع]

یونانیان باستان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خوردند فناناپذیر و ابدی گشته‌اند آن‌ها ایمان داشتند که عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است.[نیازمند منبع]

ابوعلی سینا ۱۰۰۰ سال پیش در کتاب قانون خود نسخه‌های زیادی بر پایه عسل و موم آن تجویز کرده‌است.[نیازمند منبع]

بقراط پدر پزشکی و بنیان‌گذار طب یونان ۲۵۰۰ سال پیش در مورد عسل چنین گفته‌است: هر دارویی از مواد غذایی درست می‌شود و متعاقب آن هر غذایی نیز جانشین دارو می‌گردد، عسل پاسخگوی این دو شرط است.[نیازمند منبع]

موریس مترلینک در مورد عسل گفته: همین امروز اگر زنبور عسل از بین برود هزاران نوع از گیاهان از بین خواهد رفت و از کجا معلوم که تمدن، از بین نرود.[نیازمند منبع]

ویژگی‌ها

برای تولید فقط ۱ کیلوگرم عسل طبیعی به بیش از ۱ میلیون گل و بیش از ۴۰ هزاربار پرواز زنبورها نیاز است.[۱۴] هر زنبور در هر بار پرواز نزدیک به ۴۰ میلی‌گرم نکتار با خود حمل می‌کند.

ویژگی مهم عسل آن است که در طولانی مدت فاسد نمی‌شود.[نیازمند منبع] برای نگهداری بعضی مواد به دور از فساد هم از آن استفاده می‌شود مثلاً شاه‌توت را با آن مخلوط می‌کنند و هر چند روز یک بار آن را وارونه می‌کنند تا عسل به همه جای آن برسد و بدین طریق شاه‌توت تا یک سال فاسد نمی‌شود.[۱۵] دیگر آنکه این ماده فقط در صورتی ارزش غذایی خود را از دست می‌دهد که بیش از ۶۰ درجه حرارت ببیند.

عسل تنها ماده غذایی طبیعی است که فاسد نمی‌شود.[۱۶]

وزن مخصوص عسل در دمای ۲۰ درجه سلسیوس حدود ۱٫۴ – ۱٫۴۲ و PH متوسط آن در حدود ۳٬۹ است اما می‌تواند در بازه ۳٬۴ تا ۶٬۱ متغیر باشد[۱۷]؛ بنابراین با وجود این که عسل یک ماده اسیدی است، ولی به علت شیرینی خاص حالت اسیدی آن محسوس نیست.

تولید عسل

مقایسه روند تولید جهانی عسل طبیعی - چین با شیبی تند هر ساله در حال افزایش تولید خود است در حالیکه تولید عسل طبیعی درآمریکا روندی نزولی داشته‌است. تولید عسل در ایران نیز از سال ۲۰۰۴ روندی رو به رشد داشته‌است.[۱۸]

تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان آغاز می‌شود. به اینصورت که زنبور عسل شهد شیرین را از جام گل‌ها جمع می‌نماید و با تغییر ساختار آنها، آن‌ها را به شکل محلولی عالی، غلیظ و پرانرژی درمی‌آورد. زنبور عسل شهد گیاهان را در هنگام جمع‌آوری، به‌طور موقت در عسلدان خود جمع می‌آورد و در هر نوبت پرواز برای جمع‌آوری شهد، حدود ۴۰ میلی‌گرم شهد را به کندو حمل می‌کند.

تولید جهانی عسل طبیعی - ۲۰۱۷
کشور تن
۵۴۳٬۰۰۰
۱۱۴٬۴۷۱
۷۶٬۳۷۹
۶۹٬۶۹۹
۶۶٬۹۶۸
۶۶٬۲۳۱
۶۵٬۶۷۸
۶۴٬۹۸۱
جهان
۱٬۸۶۰٬۷۱۲
منبع: FAOSTAT[۱۹]

زنبور مزرعه موقع برگشت و حمل شهد به کندو، در بین راه مقداری از آب شهد را جذب، و سپس از کلیه‌ها دفع می‌کند. مقداری دیاستاز diastase از نوع اینورتاز invertase (که تجزیه‌کننده مواد قندی ست) از جداره عسلدان ترشح و به شهد می‌افزاید. کارگر مزرعه، این شهد یا به اصطلاح عسل نارس را در داخل سلول‌ها قرار می‌دهد و دوباره جهت جمع‌آوری به سوی کشتزارها و سرچشمه‌ها برمی‌گردد.

هنوز ثابت نشده‌است که زنبور عسل می‌خوابد، بنابراین طول شب فرصت خوبی است برای به قوام آوردن عسل، به این ترتیب که در هنگام شب شهدهای ذخیره شده را دوباره از انبارهای سلول‌ها می‌مکند و به سلول‌ها برمی‌گردانند. در هر نوبت مکیدن و برگرداندن، مقداری دیاستاز به شهد می‌افزایند و به عکس کمی از آب اضافی شهد را به کمک جداره‌های عسلدان جذب می‌کنند. این عمل، تا به قوام رسیدن عسل توسط زنبورانی که این وظیفه را به عهده دارند، آن قدر ادامه می‌یابد تا شهد به مایع غلیظ قوام یافته‌ای که معمولاً دارای ۱۷ تا ۶/۱۸ درصد آب است تبدیل گردد.

ترکیبات

Honey
مواد مغذی در هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس)
انرژی ۱٬۲۷۲ کیلوژول (۳۰۴ کیلوکالری)
کربوهیدرات‌ها ۸۲٫۴ g
قندها ۸۲٫۱۲ g
فیبر ۰٫۲ g
چربی ۰ g
پروتئین ۰٫۳ g
آب ۱۷٫۱۰ g
ویتامین ب۲ (ریبوفلاوین) ۰٫۰۳۸ میلی‌گرم (۳٪)
ویتامین ب۳ (نیاسین) ۰٫۱۲۱ میلی‌گرم (۱٪)
پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) ۰٫۰۶۸ میلی‌گرم (۱٪)
ویتامین ب۶ ۰٫۰۲۴ میلی‌گرم (۲٪)
اسید فولیک (ویتامین ب۹) ۲ میکروگرم (۱٪)
ویتامین C ۰٫۵ میلی‌گرم (۱٪)
کلسیم ۶ میلی‌گرم (۱٪)
آهن ۰٫۴۲ میلی‌گرم (۳٪)
منیزیم ۲ میلی‌گرم (۱٪)
فسفر ۴ میلی‌گرم (۱٪)
پتاسیم ۵۲ میلی‌گرم (۱٪)
سدیم ۴ میلی‌گرم (۰٪)
روی ۰٫۲۲ میلی‌گرم (۲٪)
Shown is for 100 g, roughly 5 tbsp.
درصدها نسبی‌اند
منبع: پایگاه اطلاعاتی مواد غذایی آمریکا

ترکیبات و نوع عسل، بسته به نوع تغذیه زنبورعسل و نوع گل‌های مورد استفاده، متفاوت است. درصد آب موجود در عسل‌ها، به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، درصد آب عسل بیش تر است. برای مثال عسل‌های شمال رقیق‌تر از عسل‌های شمیران تهران است.[نیازمند منبع] درصد آب عسل با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه استقرار کندوها، می‌تواند تا حدود ۲۵ نیز بالا رود.[نیازمند منبع] به این ترتیب از لحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می‌گیرد. مرحله اول زنبوران هم به‌طور فعال هم به‌طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به‌طور معمول دارای ۶۰ درصد آب است، جدا می‌کنند. (آب شهد گل‌ها بین ۵۰ تا ۸۰ درصد متغیر است). برای مرحله دوم باید گفت قند مسلط درشهد، ساکاروز است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز dextrose و لوولوز (levulose) و ظاهراً با مقادیر کمی از سایر قندها طی این مرحله ترکیب می‌شوند. در نتیجه محلول غلیظی از قندهای ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده‌ای و مغذی به نام «عسل» به وجود می‌آید.

عسل‌های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قندها (ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره) و حاوی اسیدها، پروتئین‌ها، پیک مان‌ها، مواد معطر و خوشبوکننده وهم‌چنین املاح (نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا و غیره) آنزیم‌ها (مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتاز و انورتاز) و هم‌چنین حاوی ویتامین‌ها (پرودوکسین، فولیک اسید) و غیره می‌باشند.

میزان املاح معدنی در انواع مختلف عسل متفاوت است و عسل‌های تیره املاح معدنی بیشتری دارند که مهم‌ترین آن‌ها کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، مس، فسفر، منیزیم و گوگرد است.[۲۰] عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.

تقسیم‌بندی انواع عسل

عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:

  1. یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج، عسل سدر، وغیره؛ ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بیش‌ترین شهد از نباتات گز و آویشن وارد عسل شده‌است. دکتر هریک در سال ۱۹۴۸ از طرف مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام نمود که «نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نام‌گذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»[نیازمند منبع]
  2. بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان، عسل گلپایگان، عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل وحشی جنوب، عسل خشک (خشکو)، عسل سهند، عسل رابر، عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل در شمال غربی شهرستان شبستر. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند. مثلاً می‌گویند «عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.

تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای عسل در نظر می‌گیرند.

رنگ

رنگ عسل با توجه به سرچشمه اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه دگرگون است؛ بنابراین، آنچه به نادرست بین مردم شایع شده‌است که عسل زنبوران مادر (یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه مسن) تیره و غلیظ است، اما عسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن و رقیق است، پایه علمی ندارد. برای نمونه:

عسل اقاقیا سفید روشن مانند آب
عسل افرا لیمویی
عسل اسپرس زرد طلایی
عسل انواع میوه‌ها زرد متمایل به قهوه‌ای
عسل شبدر سرخ زرد تمایل به قرمز
عسل زیرفون زرد متمایل به سبز
عسل گل قاصد زرد تیره
عسل نارون قهوه‌ای
عسل صنوبر سبز تیره تا سیاه
عسل آویشن قرمز رنگ
عسل مرکبات (بهارنارنج) زرد روشن

اغلب عسل‌هایی که رنگشان تیره است، از لحاظ املاح معدنی غنی‌تر می‌باشد.[۲۱]

نوع عسل: رنگ:
اقاقیا سفید
بهارنارنج زرد طلایی
جنگل‌های مازندران زرد مایل به سبز
آویشن عقیقی قرمز
جنگل‌های کاج اروپا قهوه‌ای

عسل تقلبی

تصور غلط و رایج در ایران این است که عسل شکرک زده، سفت شده و رس‌کرده را تقلبی می‌دانند. برخی دیگر نیز رنگ عسل یا نحوه جریان آن هنگام ریخته شدن را ملاک تشخیص می‌دانند. اما عسل طبیعی و خالص را فقط می‌توان در آزمایشگاه‌های مواد غذایی از انواع تقلبی تشخیص داد و حتی حضور بر سر کندو کمکی به تشخیص نمی‌کند. تنها روشی که آن هم تا حدودی می‌تواند به شناخت عسل کمک کند این است که آن را داخل یک لیوان آب سرد بریزید. اگر قطره‌های عسل حل نشدند و ته‌لیوان ته‌نشین شدند، عسل اصل است، اما اگر عسل در آب حل و ذرات آن به صورت رشته‌هایی در آب ناپدید شدند، احتمال اینکه آن عسل تقلبی باشد بیشتر است.

دو راه تقلب در عسل

تقلب در ساخت عسل به روش‌های متنوعی انجام می‌شود مثلاً مواد گلوکزی را در آب و شیره گیاهان حل می‌کنند و به‌صورت عسل درمی‌آورند یا آنکه که به جای گیاهان، زنبورها را با آب قند تغذیه کنند.[۲۲] اصولاً تقلب در عسل به دو شیوه انجام می‌شود:

عسل مصنوعی

۱. مقدار فراوان شکر معمولی را در آب حل می‌کنند و پس از اینکه شربت غلیظی به دست آمد آن را حرارت می‌دهند و با افزودن مواد شیمیایی و رنگی حالتی شبیه به عسل را به آن می‌دهند. در این نوع تقلب چیزی را تولید می‌کنند که از نظر ظاهری شبیه به عسل است ولی کاملاً مصنوعی است و هیچ زنبور عسلی در تهیه آن دخالت نداشته‌است!

عسل تغذیه ای

۲. در روش دوم ظرف شربت آب و شکر را جلوی کندوی زنبور عسل می‌گذارند و زنبور به جای اینکه از گل‌ها و گیاهان تغذیه کند از همین شربت تغذیه می‌کند و این شربت را به کندو می‌آورد و عسل را با همین آب و شربت تولید می‌کند. به این نوع عسل عسل تغذیه ای می‌گویند. عسل تغذیه ای اگرچه با عسل طبیعی فاصله دارد ولی مقداری از خواص عسل را دارد زیرا که زنبور عسل مقداری فعالیت‌های آنزیمی روی این عسل انجام داده‌است.

خواص درمانی عسل

عسل تأثیرات مختلفی بر روی بدن دارد و این امر بستگی به نوع مصرف شما دارد. امروزه از عسل برای درمان سرفه، تقویت حافظه، درمان زخم‌ها، از بین بردن باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها و بهبود درماتیت صبوره و شوره سر استفاده می‌شود.[نیازمند منبع معتبر] همچنین عسل به همراه مویز سیاه ناراحتی‌های گلو و سینه را التیام می‌بخشد.[۲۱][منبع بهتری نیاز است] یکی از مهم‌ترین خاصیتهای درمانی عسل کمک آن به جذب بهتر دارو یا غذایی است که همراه با عسل میل می‌شود.[نیازمند منبع] به نظر می‌رسد این حقیقت، عامل اصلی وجود عسل به عنوان جزء جدایی ناپذیر اغلب داروهای ترکیبی طب سنتی از جمله نسخه‌های بو علی سینا در کتاب گرانقدر قانون است.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) به عسل به عنوان تسکین دهنده (ماده‌ای که تحریک و التهاب را کاهش می‌دهد) اعتقاد دارد که به تسکین سرفه به دلیل استفاده از عسل به عنوان یک غشای محافظتی بر روی گلو کمک می‌کند.[نیازمند منبع]

خاصیت ضد باکتریایی از ویژگی‌های اصلی عسل است که به خواص فیزیکی، فعالیت‌های آنزیمی و فاکتورهای غیر آنزیمی وابسته است. همچنین عسل خاصیت ضد اکسیدانی دارد. عسل باعث ترمیم مخاط آسیب دیده شده و رشد بافت‌های تازه را با خاصیت ضد تورمی خود تحریک می‌نماید.[۲۳]

عسل در ادیان

عسل در اسلام

در قرآن کریم در دو سوره از عسل یاد شده‌است.[۲۴] هم‌چنین در قرآن سوره‌ای کامل به نام نحل به معنای زنبور عسل نامگذاری شده‌است. کلمهٔ نحل دو مرتبه و در آیات ۶۸, ۶۹ این سوره ذکر شده و در این آیات به خلقت زنبور و خاصیت شفابخشی عسل اشاره شده‌است و در انتها از اهمیت تفکر در زندگی زنبوران عسل و دریافت نشانه‌های الهی یاد شده‌است:

خداوند در این سوره می‌فرماید:

و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته‌سازی] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن سپس از همه میوه‌ها بخور، و راه‌های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می‌آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می‌کنند نشانه [قدرت‌الهی] است[۲۵]

علی بن ابی‌طالب می‌گوید: «در زندگی همچون زنبور عسل باش، وقتی می‌خورد، چیز پاکیزه می‌خورد، وقتی از خود چیزی باقی می‌گذارد، چیز پاکیزه می‌نهد، وقتی بر چوبی یا جایی می‌نشیند، آن را نمی‌شکند و ویران نمی‌کند.»[۲۶]

عسل در یهود

کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می‌کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است. در کتاب انجیل مسیحیان از عسل و گیاهان دارویی به عنوان هدایای گرانبهای طبیعت یاد شده‌است.

منابع

  1. ↑ لغتنامه دهخدا، انگوین
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Crane E (1990). "Honey from honeybees and other insects". Ethology Ecology & Evolution. 3 (sup1): 100–105. doi:10.1080/03949370.1991.10721919.
  3. ↑ Crane, E. , Walker, P. , & Day, R. (1984). Directory of important world honey sources. International Bee Research Association. ISBN 978-0-86098-141-1.
  4. ↑ Crane, Ethel Eva (1999). The World History of Beekeeping and Honey Hunting. Routledge. ISBN 978-1-136-74670-3.
  5. ↑ National Honey Board. "Carbohydrates and the Sweetness of Honey" بایگانی‌شده در ۱ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine. Last accessed 1 June 2012.
  6. ↑ Oregon State University "What is the relative sweetness of different sugars and sugar substitutes?". Retrieved 1 June 2012.
  7. ↑ Geiling, Natasha. "The Science Behind Honey's Eternal Shelf Life". Smithsonian. Retrieved 2019-06-24.
  8. ↑ خطر مصرف عسل در کودکان زیر دو سال
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ «Why bees matter» (PDF). fao.
  10. ↑ «Why does honey crystallize?». honeypedia.info. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۴.
  11. ↑ «World Bee Day | FAO's Global Action on Pollination Services for Sustainable Agriculture | Food and Agriculture Organization of the United Nations». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۶-۲۴.
  12. ↑ Geiling, Natasha (22 August 2013). "The Science Behind Honey's Eternal Shelf Life". Smithsonian. Retrieved 2017-01-28.
  13. ↑ Prescott, Lansing; Harley, John P.; Klein, Donald A. (1999). Microbiology. Boston: WCB/McGraw-Hill. ISBN 978-0-697-35439-6.
  14. ↑ «Honey». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۲-۱۷.
  15. ↑ مجموعه سخنرانی‌های جمشید خدادادی تحت عنوان پانزده روز تا سلامتی
  16. ↑ [۱] did-you-know-honey-is-the-only-natural-food-which-never-goes-off
  17. ↑ "pH and acids in honey" (PDF). National Honey Board Food Technology/Product Research Program. April 2006. Archived from the original (PDF) on 1 July 2011. Retrieved 1 March 2012.
  18. ↑ «FAOSTAT». www.fao.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۷.
  19. ↑ "Production quantity of honey (natural) in 2017, Livestock Primary/World Regions/Production Quantity from picklists". United Nations, Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2018. Retrieved 18 March 2019.
  20. ↑ Honey Composition and Properties Bee Source
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ دائرةالمعارف، اطلاعات عمومی، مهردار مهرین
  22. ↑ همشهری
  23. ↑ rotab24، فروشگاه اینترنتی رطب24 (۲۰۱۹-۱۱-۰۳). «عسل طبیعی از عسل مصنوعی قابل تشخیص است؟». فروشگاه رطب 24. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۰۸.
  24. ↑ قرآن، iqna ir | خبرگزاری بین‌المللی (۱۳۹۳/۰۷/۲۳–۱۳:۲۱). «نگاهی به ویژگی‌های عسل و زنبورعسل در قرآن کریم». fa. دریافت‌شده در 2019-06-24. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  25. ↑ آیات ۶۸ و ۶۹ سوره نحل، ترجمه محمد مهدی فولادوند
  26. ↑ قرآن، iqna ir | خبرگزاری بین‌المللی (۱۳۹۳/۱۰/۲۷–۱۳:۰۵). «عسل؛ خوراکی شفابخش برای انسان/ روایات معصومین در رابطه با عسل». fa. دریافت‌شده در 2019-06-24. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  1. فتاحی، معصوم، سید حسین، (تغذیه از دیدگاه اسلام و دانش پزشکی) ، مشهد: انتشار سال ۱۳۸۴ خورشیدی.
  2. اسرار درمان با عسل، تألیف: سوفی لاکوست، ترجمه دکتر احسان مقدس، انتشارات نیلوبرگ، تهران، چاپ اول، بهمن ۱۳۸۷.
  3. رس کردن یا شکرک زدن عسل تحت عنوان «آیا عسل طبیعی هم شکر می‌زند؟»، نوشته مهندس ناصر خوشبخت کارشناس زنبور عسل سازمان دامپروری کشور، در نشریه علمی، اقتصادی، انتقادی «کشاورز» - شماره ۱۱۴- خرداد ماه منتشر گردیده و نیز در مجله «فضیلت خانواده» شماره‌های ۱۲۸و ۱۲۹ – اول و پانزدهم آذرماه ۱۳۸۴به چاپ رسیده‌است.
  4. Honey – by Dr.Jonathan W. White,Jr
  5. کتاب زنبور عسل و پرورش آن- تألیف دکتر نعمت‌الله شهرستانی، استاد دانشگاه تهران
  6. کتاب زنبور داری عملی – تألیف دکتر محمد عراقی، استاد دانشگاه زنجان
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=عسل&oldid=28422965»