عسل
عَسَل که آن را به فارسی اَنگَبین (همچنین «انگُبین» و «اَنگُوین»[۱]) گویند، مایعی شیرین و گران‌رو است که زنبورعسل از شهد گلها از راه رگورژاسیون تولید می‌کند.
عسل به‌طور کلی یک ترکیب محلول در آب بسیار غلیظ قندی است. مهم‌ترین قندهای عسل فروکتوز، گلوکز و ساکاروز هستند. میزان کالری عسل حدود ۳۲۵ کیلو کالری انرژی در هر ۱۰۰ گرم است. عسل به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد، از این دسته مواد می‌توان به آمیلاز، اینورتاز، کاتالاز و پراکسیداز اشاره کرد. تعدادی از ویتامین‌های اصلی هم در عسل وجود دارند، اما مقدار آنها قابل توجه نیست. میزان املاح معدنی در انواع مختلف عسل متفاوت است و عسل‌های تیره املاح معدنی بیشتری دارند که مهم‌ترین آنها کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، مس، فسفر، منیزیم و گوگرد است.[۲] عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.
عسل به علت مقدار بسیار اندک آب، به سختی فاسد می‌شود و از همین روی نگهداری، انتقال و تجارت آن آسان است. قبل از کریستال سازی شربت نیشکر و تهیه شکر، عسل تنها ماده غذایی بود که جهت شیرین‌کنندگی توسط بشر استفاده می‌شد. مصرف عسل برای کودکان زیر دو سال به دلیل ایجاد سم بوتولینم، خطرناک است.[۳]
محتویات
تعریف[ویرایش]
طبق تصویب‌نامه ۱۹۰۶ فدرال غذا و داروی آمریکا، عسل چنین تعریف شده‌است:
عسل، شهد و ماده مترشحه محتوی قند گیاهان است که توسط زنبور عسل جمع‌آوری شده، تغییر حالت داده و در شان عسل ذخیره می‌گردد.
و همچنین در آکسفورد چنین تعریفی آورده شده‌است:
یک مایع شیرین قهوه ای مایل به زرد چسبناک ساخته شده توسط زنبورها و حشرات دیگر از شهد جمع‌آوری شده گلها.
پیشینه[ویرایش]
عسل همیشه و از زمانهای کهن مورد توجه و احترام همگان بوده‌است و بر روی پاپیروس از مصر در حدود ۳۵۰۰ سال پیش به ویژگی‌های پزشکی آن اشاره گردیده‌است. در گذشته مصری‌ها و یونانی‌ها، مردگان خود را با عسل مومیایی می‌کردند. دکتر عبداللطیف مصری در یکی از اهرام جیزه در داخل تابوت جسد کودکی را یافت که با عسل مومیایی شده بود. اسکندر مقدونی در بابل مرد و جسدش با عسل مومیایی شد و برای گوراندن به مقدونیه فرستاده شد.[نیازمند منبع]
قبل از بلورسازی شربت نیشکر و تهیه شکر، عسل تنها ماده خوراکی برای طعم دهی، شیرین‌سازی یا تغییر مزهٔ داروها بوده‌است. پیشینه کاربرد عسل در مصر دست‌کم به ۲۲۰۰ تا۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. مصریان قدیم از عسل دست‌کم به صورت ۹۰۰ فراورده بهره می‌برده‌اند. فراورده‌های سالانهٔ عسل در جهان حداقل ۳۰۰٫۰۰۰ تن است.
ویژگی‌ها[ویرایش]
ویژگی مهم عسل آن است که این مادهٔ طبیعی به دلیل دارا نبودن آب، شرط دوری از رطوبت، در مدت طولانی فاسد نمی‌شود. برای نگهداری بعضی مواد به دور از فساد هم از آن استفاده می‌شود مثلاً شاه‌توت را با آن مخلوط می‌کنند و هر چند روز یک بار آن را وارونه می‌کنند تا عسل به همه جای آن برسد و بدین طریق شاه‌توت تا یک سال فاسد نمی‌شود.[۴] دیگر آنکه این ماده فقط در صورتی ارزش غذایی خود را از دست می‌دهد که بیش از ۶۰ درجه حرارت ببیند.
عسل تنها ماده غذایی طبیعی است که فاسد نمی‌شود.[۵]
وزن مخصوص عسل در دمای ۲۰ درجه سانتیگراد حدود ۱٫۴ – ۱٫۴۲ و pH آن ۷/۳ تا ۵/۴ در تغییر است؛ بنابراین با وجودی که عسل یک ماده اسیدی است، ولی به علت شیرینی خاص حالت اسیدی آن محسوس نیست.
رنگ[ویرایش]
رنگ عسل با توجه به سرچشمه اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه دگرگون است؛ بنابراین، آنچه به نادرست بین مردم شایع شده‌است که عسل زنبوران مادر (یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه مسن) تیره و غلیظ است، اما عسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن و رقیق است، پایه علمی ندارد. برای نمونه:
- رنگ عسل اقاقیا، سفید روشن مانند آب است
- رنگ عسل افرا، لیمویی رنگ
- رنگ عسل اسپرس، زرد طلایی
- رنگ عسل انواع میوه‌ها، زرد متمایل به قهوه‌ای
- رنگ عسل شبدر سرخ، زرد تمایل به قرمز
- رنگ عسل زیرفون، زرد متمایل به سبز
- رنگ عسل گل قاصد، زرد تیره
- رنگ عسل نارون، قهوه‌ای
- رنگ عسل صنوبر و زبان گنجشک، سبز تیره تا سیاه
اغلب عسل‌هایی که رنگشان تیره است، از لحاظ املاح معدنی غنی‌تر می‌باشد.[۶]
| نوع عسل: | رنگ: |
|---|---|
| اقاقیا | سفید |
| بهارنارنج | زرد طلایی |
| جنگل‌های مازندران | زرد مایل به سبز |
| آویشن | عقیقی قرمز |
| جنگل‌های کاج اروپا | قهوه‌ای |
تولید عسل[ویرایش]
تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان آغاز می‌شود. به اینصورت که زنبور عسل شهد شیرین را از جام گلها جمع می‌نماید وبا تغییر ساختار آنها، آنها را به شکل محلولی عالی، غلیظ و پرانرژی درمی‌آورد. زنبور عسل شهد گیاهان را در هنگام جمع‌آوری، به‌طور موقت در عسلدان خود جمع می‌آورد و در هر نوبت پرواز برای جمع‌آوری شهد، حدود ۴۰ میلی‌گرم شهد را به کندو حمل می‌کند.
زنبور مزرعه موقع برگشت و حمل شهد به کندو، در بین راه مقداری از آب شهد را جذب، و سپس از کلیه‌ها دفع می‌کند. مقداری دیاستاز diastase از نوع اینورتاز invertase (که تجزیه‌کننده مواد قندی ست) از جداره عسلدان ترشح و به شهد می‌افزاید. کارگر مزرعه، این شهد یا به اصطلاح عسل نارس را در داخل سلول‌ها قرار می‌دهد و دوباره جهت جمع‌آوری به سوی کشتزارها و سرچشمه‌ها برمی‌گردد.
هنوز ثابت نشده‌است که زنبور عسل می‌خوابد، بنابراین طول شب فرصت خوبی است برای به قوام آوردن عسل، به این ترتیب که در هنگام شب شهدهای ذخیره شده را دوباره از انبارهای سلول‌ها می‌مکند و به سلول‌ها برمی‌گردانند. در هر نوبت مکیدن و برگرداندن، مقداری دیاستاز به شهد می‌افزایند و به عکس کمی از آب اضافی شهد را به کمک جداره‌های عسلدان جذب می‌کنند. این عمل، تا به قوام رسیدن عسل توسط زنبورانی که این وظیفه را به عهده دارند، آن قدر ادامه می‌یابد تا شهد به مایع غلیظ قوام یافته‌ای که معمولاً دارای ۱۷ تا ۶/۱۸ درصد آب است تبدیل گردد.
ترکیبات[ویرایش]
ترکیبات یک عسل معمولی بدین صورت است:
- فروکتوز ۳۸٫۲٪
- گلوکز ۳۱٪
- آب ۱۷٫۱٪
- مالتوز ۷٫۲٪ Maltose * کربوهیدرات‌ها Carbohydrates ۵٪–۴/۲
- ساکاروز ۵٫۱٪
- املاح معدنی، ویتامین، آنزیم ۷–۰/۵٪ Minerals – Vitamins – Enzymes
ترکیبات عسل بسته به نوع تغذیه زنبور عسل بدین معنی که از چه گلی یا گلهایی استفاده کرده متفاوت است. یعنی عسل تولیدی بسته به این که زنبور، از چه گیاهی استفاده کرده گوناگون است.
درصد آب موجود در عسل‌ها، به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، درصد آب عسل بیش تر است. برای مثال عسل‌های شمال رقیق‌تر از عسل‌های شمیرانات تهران است. درصد آب عسل با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه استقرار کندوها، می‌تواند تا حدود ۲۵ نیز بالا رود. به این ترتیب از لحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می‌گیرد. مرحله اول زنبوران هم به‌طور فعال هم به‌طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به‌طور معمول دارای ۶۰ درصد آب است، جدا می‌کنند. (آب شهد گلها بین ۵۰ تا ۸۰ در صد متغیر است). برای مرحله دوم باید گفت قند مسلط درشهد، ساکاروز است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز dextrose و لوولوز (levulose) و ظاهراً با مقادیر کمی از سایر قندها طی این مرحله ترکیب می‌شوند. در نتیجه محلول غلیظی از قندهای ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده‌ای و مغذی به نام «عسل» به وجود می‌آید.
عسل‌های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قندها (ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره) و حاوی اسیدها، پروتئین‌ها، پیک مان‌ها، مواد معطر و خوشبوکننده وهم‌چنین املاح (نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا و غیره) آنزیم‌ها (مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتاز و انورتاز) و همچنین حاوی ویتامین‌ها (پرودوکسین، فولیک اسید) و غیره می‌باشند.
تقسیم‌بندی انواع عسل[ویرایش]
عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:
- یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج وغیره؛ ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بیش‌ترین شهد از نباتات گز و آویشن وارد عسل شده‌است. دکتر هریک در سال ۱۹۴۸ از طرف مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام نمود که «نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نامگذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»[نیازمند منبع]
- بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل سهند، عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل در شمال غربی شهرستان شبستر. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند. مثلاً می‌گویند «عسل بهاره تهران» و «عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.
تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای عسل در نظر می‌گیرند.
عسل تقلبی[ویرایش]
تصور غلط و رایج در ایران این است که عسل شکرک زده، سفت شده و رس‌کرده را تقلبی می‌دانند. برخی دیگر نیز رنگ عسل یا نحوه جریان آن هنگام ریخته شدن را ملاک تشخیص می‌دانند. اما عسل طبیعی و خالص را فقط می‌توان در آزمایشگاه‌های مواد غذایی از انواع تقلبی تشخیص داد و حتی حضور بر سر کندو کمکی به تشخیص نمی‌کند. تنها روشی که آنهم تا حدودی می‌تواند به شناخت عسل کمک کند این است که آن را داخل یک لیوان آب سرد بریزید. اگر قطره‌های عسل حل نشدند و ته‌لیوان ته‌نشین شدند، عسل اصل است، اما اگر عسل در آب حل و ذرات آن به صورت رشته‌هایی در آب ناپدید شدند، احتمال اینکه آن عسل تقلبی باشد بیشتر است.
تقلب در ساخت عسل به روش‌های متنوعی انجام می‌شود مثلاً مواد گلوکزی را در آب و شیره گیاهان حل می‌کنند و به‌صورت عسل درمی‌آورند یا آنکه که به جای گیاهان، زنبورها را با آب قند تغذیه کنند.[۷]
نحوه تشخیص عسل طبیعی از عسل تقلبی[ویرایش]
بهترین راه تشخیص عسل طبیعی از عسل تقلبی به وسیلهٔ آزمایشگاه است و به‌طور قطع نمی‌توان به صورت معمولی این تشخیص را انجام داد، اما چند مورد که می‌توان به کمک آنها تقریباً اطلاعاتی بدست آورد موارد زیر هستند:
- عسلی که توسط زنبور عسل تولید شده باشد از هنگامی که در دهان قرار می‌گیرد توسط مخاط دهان به خوبی جذب می‌شود ولی عسل‌هایی که دست‌ساز هستند مانند آب نبات روی زبان مانده و به خوبی جذب نمی‌شوند.
- اگر قطره‌ای از عسل طبیعی در لیوان آب سرد ریخته شود، حالت چسبندگی خود را حفظ نموده و به سرعت حل نمی‌گردد ولی اگر قطره یا رشته عسل هنگام ریزش از هم بپاشد، عسل تقلبی یا حاوی مقدار زیادی آب است.
- بدون توجه به رنگ عسل طبیعی، نمی‌توان از پشت شیشه آن چیزی را مشاهده نمود ولی عسل تقلبی مانند شیشه رنگی عمل می‌کند و به راحتی می‌توان اشیا را از پشت آن دید.
- عسل‌های تقلبی که با گلوکز تجاری تولید می‌شوند هیچ‌گاه شکرک نزده و پیوسته شفاف باقی می‌مانند ولی پس از مدتی مانند نبات رنگی به صورت یکپارچه سفت شده و حتی با چاقو هم نمی‌توان آنها را از ظرف خارج نمود.
البته تمام این ترفندها تقریبی هستند، با توجه به اینکه عسل‌ها خیلی مختلف هستند و هر کدام طعم، بو، رنگ و حتی غلظت خودشان را دارند واکنششان به این روش‌ها که نوشته شده یکسان نیست و صد البته که عسل‌های تقلبی هم که روز به روز بهتر می‌توانند از پس این موارد بر بیایند، پس تنها گزینه موجود آزمایش عسل می‌باشد.
خواص درمانی عسل[ویرایش]
عسل تأثیرات مختلفی بر روی بدن دارد و این امر بستگی به نوع مصرف شما دارد. امروزه از عسل برای درمان سرفه، تقویت حافظه، درمان زخم‌ها، از بین بردن باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها و بهبود درماتیت صبوره و شوره سر استفاده می‌شود.[۸] همچنین عسل به همراه مویز سیاه ناراحتی‌های گلو و سینه را التیام می‌بخشد.[۶] یکی از مهم‌ترین خاصیتهای درمانی عسل کمک آن به جذب بهتر دارو یا غذایی است که همراه با عسل میل می‌شود به نظر می‌رسد این حقیقت، عامل اصلی وجود عسل به عنوان جزء جدایی ناپذیر اغلب داروهای ترکیبی طب سنتی از جمله نسخه‌های بو علی سینا در کتاب گرانقدر قانون است.
عسل در ادیان[ویرایش]
عسل در اسلام[ویرایش]
در قرآن یک سوره به نام زنبور عسل (سوره نحل) وجود دارد. کلمهٔ نحل دو مرتبه و در آیات ۶۸, ۶۹ سوره نحل در جزء ۱۴ قرآن کریم ذکر شده و در این آیات به خلقت زنبور عسل اشاره شده و جایگاه عسل در قرآن ذکر شده‌است، همچنین نشانه‌ای از آیات خداوند برای اهل فکر شمرده شده‌است. نامگذاری سوره به نحل (زنبور عسل) نیز احتمال زیاد بخاطر همین آیات است که دربارهٔ عسل در قرآن بیان شده‌است.
خداوند در قرآن می‌گوید:
و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته‌سازی] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن سپس از همه میوه‌ها بخور، و راه‌های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می‌آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می‌کنند نشانه [قدرت‌الهی] است[۹]
نکتهٔ دیگری که در آیه ۶۹ سوره نحل وجود دارد این است که خداوند بعد از این که اختلاف تنوع رنگها را بیان کرد، خاصیت شفابخشی عسل را نیز مطرح کرده و این امر نشان دهنده نوعی رابطه میان اختلاف رنگها با شفابخشی عسل می‌باشد، و در زیست‌شناسی ثابت شده‌است تنوع رنگها در عسل به تنوع عناصر قندی موجود در گیاهان برمی‌گردد.
علی بن ابی‌طالب می‌گوید: «همانا زنبور عسل از هر گلی زیباترینش را برمی‌گزیند. از او دو گوهر گرانقدر تولید می‌شود» در یکی از آن دو (عسل) شفای درد مردم و در دیگری نور و روشنایی (موم) است.
عسل در یهود[ویرایش]
کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می‌کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است. در کتاب انجیل مسیحیان از عسل و گیاهان دارویی به عنوان هدایای گرانبهای طبیعت یاد شده‌است.
عسل در عهد باستان[ویرایش]
عسل در مصر باستان[ویرایش]
عسل در زندگی روحانی، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده‌است. از حکایت‌های به جا مانده در پرستش‌گاه‌ها و آرامگاه مردگان چنین بر می‌آید که عسل در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در سنن قدیمی با اشاره به اهمیت دارویی عسل، به بیماران جهت درمان تجویز می‌شد. مصریان قدیم ترکیبی از جو، عسل و گندم تهیه و به جای الکل استفاده می‌کردند.
عسل در یونان باستان[ویرایش]
یونانیان باستان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خوردند فناناپذیر و ابدی گشته‌اند آنها ایمان داشتند که عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است.
در ایران و یونان[ویرایش]
ابوعلی سینا ۱۰۰۰ سال پیش در کتاب قانون خود نسخه‌های زیادی بر پایه عسل و موم آن تجویز کرده‌است.
بقراط پدر پزشکی و بنیان‌گذار طب یونان ۲۵۰۰ سال پیش در مورد عسل چنین گفته‌است: هر دارویی از مواد غذایی درست می‌شود و متعاقب آن هر غذایی نیز جانشین دارو می‌گردد، عسل پاسخگوی این دو شرط است.
موریس مترلینک در مورد عسل گفته: همین امروز اگر زنبور عسل از بین برود هزاران نوع از گیاهان از بین خواهد رفت و از کجا معلوم که تمدن، از بین نرود.
عسل با موم[ویرایش]
گاهی اوقات عسل را بدون آن که تصفیه کنند با موم آن می‌فروشند و در چنین حالتی موم در درون عسل مایع غوطه می‌خورد و در هنگام مصرف باید عسل را مکید و موم آن را همانند آدامس جوید، این نوع عسل برای بهبود گوارش و آلرژی و درمان سینوزیت مفید است.
عسل‌های مشهور ایران و جهان[ویرایش]
عسل منطقه کاسکی در مرکز نپال که از زنبورهای وحشی کوه‌پایه‌های هیمالیا تهیه می‌شود، دارای شهرتی بین‌المللی است.[۱۰]
نگارخانه[ویرایش]
ارزش غذایی[ویرایش]
| مواد مغذی در هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس) | |
|---|---|
| انرژی | ۱٬۲۷۲ کیلوژول (۳۰۴ کیلوکالری) |
| کربوهیدرات‌ها | ۸۲٫۴ g |
| قندها | ۸۲٫۱۲ g |
| فیبر | ۰٫۲ g |
| چربی | ۰ g |
| پروتئین | ۰٫۳ g |
| آب | ۱۷٫۱۰ g |
| ویتامین ب۲ (ریبوفلاوین) | ۰٫۰۳۸ میلی‌گرم (۳٪) |
| ویتامین ب۳ (نیاسین) | ۰٫۱۲۱ میلی‌گرم (۱٪) |
| پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) | ۰٫۰۶۸ میلی‌گرم (۱٪) |
| ویتامین ب۶ | ۰٫۰۲۴ میلی‌گرم (۲٪) |
| اسید فولیک (ویتامین ب۹) | ۲ میکروگرم (۱٪) |
| ویتامین C | ۰٫۵ میلی‌گرم (۱٪) |
| کلسیم | ۶ میلی‌گرم (۱٪) |
| آهن | ۰٫۴۲ میلی‌گرم (۳٪) |
| منیزیم | ۲ میلی‌گرم (۱٪) |
| فسفر | ۴ میلی‌گرم (۱٪) |
| پتاسیم | ۵۲ میلی‌گرم (۱٪) |
| سدیم | ۴ میلی‌گرم (۰٪) |
| روی | ۰٫۲۲ میلی‌گرم (۲٪) |
| Shown is for 100 g, roughly 5 tbsp. درصدها نسبی‌اند منبع: پایگاه اطلاعاتی مواد غذایی آمریکا | |
پانویس[ویرایش]
- ↑ لغتنامه دهخدا، انگوین
- ↑ Honey Composition and Properties Bee Source
- ↑ خطر مصرف عسل در کودکان زیر دو سال
- ↑ مجموعه سخنرانی‌های جمشید خدادادی تحت عنوان پانزده روز تا سلامتی
- ↑ [۱] did-you-know-honey-is-the-only-natural-food-which-never-goes-off
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ دائرةالمعارف، اطلاعات عمومی، مهردار مهرین
- ↑ همشهری
- ↑ «خواص و فواید درمانی عسل چیست؟ خطرات آن کدام است». راستینه.
- ↑ آیات ۶۸ و ۶۹ سوره نحل، ترجمه محمد مهدی فولادوند
- ↑ Sticky situation: The amazing honey hunters who risk their lives in the foothills of the Himalayas to collect honey from the hives of the world’s largest honeybees, Daily Mail
- فتاحی، معصوم، سید حسین، (تغذیه از دیدگاه اسلام و دانش پزشکی) ، مشهد: انتشار سال ۱۳۸۴ خورشیدی.
- اسرار درمان با عسل، تألیف: سوفی لاکوست، ترجمه دکتر احسان مقدس، انتشارات نیلوبرگ، تهران، چاپ اول، بهمن ۱۳۸۷.
- رس کردن یا شکرک زدن عسل تحت عنوان «آیا عسل طبیعی هم شکر می‌زند؟»، نوشته مهندس ناصر خوشبخت کارشناس زنبور عسل سازمان دامپروری کشور، در نشریه علمی، اقتصادی، انتقادی «کشاورز» - شماره ۱۱۴- خرداد ماه منتشر گردیده و نیز در مجله «فضیلت خانواده» شماره‌های ۱۲۸و ۱۲۹ – اول و پانزدهم آذرماه ۱۳۸۴به چاپ رسیده‌است.
- Honey – by Dr.Jonathan W. White,Jr
- کتاب زنبور عسل و پرورش آن- تألیف دکتر نعمت‌الله شهرستانی، استاد دانشگاه تهران
- کتاب زنبور داری عملی – تألیف دکتر محمد عراقی، استاد دانشگاه زنجان
