زنبور عسل

زنبور عسل سن: Oligocene تا امروزه PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
زنبور عسل اروپایی در حال حمل گرده گل به سمت کندو
طبقه‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	بندپایان
رده:	حشره
راسته:	پرده‌بالان
تیره:	Apidae
زیرتیره:	Apinae
تبار:	Apini پیر آندره لاتریه، ۱۸۰۲
سرده:	Apis کارل لینه، سامانه طبیعت (کتاب)
Species
†Apis nearctica Subgenus Micrapis: Apis andreniformis زنبور عسل کوچک Subgenus Megapis: زنبور عسل درشت Subgenus Apis: زنبور عسل هندی زنبور عسل قرمز زنبور عسل اروپایی Apis nigrocincta

نوعی زنبور عسل اروپایی

زنبور عسل یا مُنج گونه‌ای زنبور است که عسل می‌سازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها در کندو انجام می‌دهد. در فارسی به زنبور عسل منگ، منج و مگس انگبین هم گفته می‌شود. زنبورهای هر کندو یکی از سه نوعِ زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند. زنبور عسل از حشرات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.

ملکه

شفیره زنبورهای نر (زنبورهای عسل) در کندو
شفیره‌های سمت راست چند روز بزرگتر هستند.

ملکه، مادر اغلب زنبورهای موجود در کندو است. جنسیت ملکه ماده بوده و مهم‌ترین وظیفه‌اش تخم‌گذاری می‌باشد. ملکه به عنوان رهبر کندو محسوب می‌شود و اگر ملکه را بردارند یا کشته شود و جانشینی برای او وجود نداشته باشد بعد از سه یا چهار ساعت تمام کارهای کندو متوقف می‌شود و بعد از مدتی زنبورها حدوداً ظرف دو روز اگر داخل کندو تخم روز وجود داشته باشد شروع به تولید شفیره ملکه برای تولید ملکه جدید می‌کنند؛ پس از مدت دو هفته ملکه‌ها از شفیره بیرون می ایند وباهم مبارزه می‌کنند تا سرانجام قوی‌ترین آن‌ها دوباره رهبری کندو را به عهده می‌گیرد اما اگر تخم روز داخل کندو نباشد. بعد از مدت کوتاهی کارگران شروع به بکرزایی می‌کنند و کندو نر ریز می‌شود و در معرض نابودی قرار می‌گیرد. ملکه از اواخر فروردین تا اواخر خرداد در شرایط متعادل روزانه حدود ۱۵۰۰ تا ۴۰۰۰ تخم می‌گذارد. ملکه‌ها و کارگرها از تخم‌های لقاح شده(۳۲ کروموزوم) و نرها از تخم‌های غیر لقاح شده(۱۶ کروموزوم)، به وجود می‌آیند. طول بدن ملکه بسته به هر نژاد متفاوت می‌باشد و به‌طور طبیعی بیش از ۵ سال می‌تواند زنده بماند. در زنبورداری تجاری بیش از دو سال از یک ملکه استفاده نمی‌شود به علت کاهش تخمریزی (در سال اول ۵۰٪ و در سال دوم ۲۵٪ تخمریزی می‌کند و در سالهای آینده ۲۵٪ تخم می‌گذارد به همین دلیل زنبوردار ملکه را در سال سوم حذف می‌کند). ملکه زنبور عسل در زمان شفیرگی عسل و گرده نمی‌خورد و به جای آن ژله رویال از غدد ترشحی زنبوران کارگر می‌باشد مصرف می‌کند و بخاطر همین تک غذا بودن در ۵ روز اول زندگی ۱۲۵۰ برابر بزرگتر از بقیه زنبوران می‌شود و عمر این زنبور از حدود ۴۵ روز به ۵ تا ۷ سال افزایش پیدا می‌کند و شفیره‌ای که از عسل و گرده تغذیه شود هیچگاه به ملکه تبدیل نشده و کارگر خواهد شد. ملکه تا آخر عمر توسط ژله رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود

زنبور عسل در حال جمع‌آوری شهد گل

از فراورده‌های زنبور عسل می‌توان به ۱-عسل ۲-موم ۳-بره موم ۴-ژله رویال ۵-گرده ۶-زهر اشاره کرد.

زنبور نر

زنبورهای نر در کندو تنها وظیفه بارور نمودن ملکه را دارند و تا می‌توانند عسل می‌خورند و دارای نیش نمی‌باشند. دارای سر و بال‌های بزرگ می‌باشند. توانایی جمع‌آوری شهد و گرده را نداشته و تقریباً ۲۴ روز زنده می‌مانند.

زنبور نر در حجره‌های بزرگ‌تری نسبت به زنبورهای کارگر پرورش می‌یابند. تخمهای بارور نشده ملکه به زنبور نر تبدیل می‌شوند.

زنبور کارگر

جنسیت زنبورهای کارگر ماده بوده و بیشتر جمعیت کندو را تشکیل می‌دهند. طول بدن آن‌ها تقریباً 10 میلی‌متر می‌باشد. در یک کندوی قوی با بیش از ۱۰ قاب، حدود ۷۰ هزار زنبور کارگر وجود دارد. زنبورهای کارگر با اینکه ماده هستند توانایی بارور شدن ندارند؛ ولی در صورت نبودن ملکه در کندو می‌توانند تخم ریزی کنند؛ که در زنبورداری ماده تخم‌گذار گفته می‌شود؛ که این تخم‌ها به دلیل عقیم بودن زنبور کارگر به زنبور نر تبدیل می‌شود. نیش زنبورهای ماده خاردار بوده و طول آن در حدود ۱ میلی‌متر می‌باشد. به خاطر وجود همین خارها پس از نیش زدن و ورود زهر به بدن موجوداتی که ساختار گوشتی دارد نیش در پوست گیر کرده و موجب جدا شدن کیسه زهر از زنبور می‌شود؛ و پس از چند دقیقه زنبوری که نیش زده خواهد مرد. این باور اشتباه وجود دارد که زنبورها به صورت آگاهانه اقدام به نیش زدن می‌کنند و به عبارتی خود را فدا می‌کنند ولی زنبورها به هیچ وجه نمی‌دانند بعد از نیش زدن کیسهٔ زهرشان پاره خواهد شد.

زنبور کارگر در حال حمل گرده گل به سمت کندو

وظایف زنبورهای کارگر

• رفتن به خارج از کندو و تهیه عسل از شیره گل‌ها
• تغذیه نوزادان
• تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها و روزنه‌ها جهت جلوگیری از ورود نور و مواد خارجی به کندو
• تهیه آب برای ادامه حیات و نمک برای رشد نوزادان
• نگهبانی و رسیدگی به وضع نوزادان و ملکه و پرستاری از آنان
• تمیز کردن کندو و تهیه هوای مورد نیاز آن
• انبار کردن اندوخته‌ها و مرمت کندو

تعدادی از کارگران در هر ساعت شیره دویست تا سیصد گل را مکیده و به کندو می‌آورند و به مأمورهای حمل و نقل تحویل می‌دهند و آن‌ها نیز عسل دریافت کرده را انبار می‌کنند. در ورودی لانه چندین زنبود پاسداری می‌کنند و مانع ورود حشرات بیگانه و غارتگر می‌شوند. در داخل کندو عده‌ای مأمور نظافت هستند و فضولات زنبوران نر را که کاری جز خوردن عسل ندارند از کندو بیرون می‌برند. چند زنبور هم با بال زدن پیوسته حرارت کندو را تعدیل و هوا را تهویه می‌کنند. پرستاران هم مواد غذایی را به نوزادان و ملکه می‌رسانند.

نوزادان

نوزادان پس از خروج از تخم بعد از طی دو مرحله به صورت زنبور کامل در می‌آیند. در مرحله اول به صورت کرم‌های سفیدی هستندو در خانه‌های کوچکی به سر می‌برند و پرستاران به آن‌ها غذا می‌رسانند و پس از چند روز به صورت زنبورهایی در می‌آیند که هنوز کامل نشده‌اند و به حالت خوابیده و خشک شده به سر می‌برند (مانند حالت پروانه ابریشم در پیله) به این جهت غذا نمی‌خورند تا وقتی که به صورت حشره کامل درآیند.

زنبور عسل و باروری گل‌ها

برآورد می‌شود که زنبور عسل در تهیه و تولید یک سوم غذای بشری سهیم باشد؛ و این بدان معنی نیست که عسل یک سوم غذای بشری است، بلکه باید گفت که زنبور عسل نقش مهمی در باروری گیاهان دارد و اگر زنبور نبود چه بسا که در بسیاری از اوقات باروری گیاهان امکان‌پذیر نبود. زنبور عسل وقتی بر روی گلی می‌نشیند، دانه‌های گرده را از اندام نرینه گل (پرچم) با خود برمی‌دارد و هنگامی که به سوی گل دیگری می‌رود، با این دانه‌های گرده اندام مادینه گیاه (تخمدان) را بارور می‌سازد، وبنا به اظهارات اتحادیه ملی پرورش دهندگان زنبور عسل در فرانسه، زنبور عسل اقدام به تلقیح وباروری گل آفتابگردان و درختان سیب به میزان ۷۰٪ و توت فرنگی و گیلاس به میزان ۸۰٪ و درختان میوه دار کوچک به میزان ۹۰٪ و شبدر و یونجه بنفش به میزان ۱۰۰٪ می‌نماید و اگر زنبور عسل نباشد، میزان تولیدات گیاهی به شدت کاهش می‌یافت و بدین گونه قبل از این که به موضوع اهمیت تولید عسل بپردازیم، باید کمی واقع بین باشیم و دریابیم که زندگی ما بدون زنبور عسل بسیار دشوار می‌شد. باغداران و کشاورزان به خوبی از نقش زنبور عسل در باروری گیاهان و افزایش محصولات کشاورزی آگاه هستند و به همین علت هیچ‌گاه در اجاره دادن باغ‌های خود به پرورش دهندگان زنبور عسل تردید نمی‌کنند وبدین وسیله سعی می‌کنند که میزان تولید محصولات خود را دوبرابر سازند.

جمع‌آوری شهد - گرده - آب - بره موم - پاسبانی از کندو - تولید عسل - رسیدگی به ملکه - پرورش نوزادان - رسیدگی به کندو و پاکیزگی آن از بیشترین وظایف زنبورهای کارگر می‌باشد.

تهدیدها

بر اساس یک تحقیق که سال ۲۰۱۵ در دانشگاه نیویورک انجام شده تغییر اقلیمی کره زمین تأثیر ویرانگری بر جمعیت زنبور عسل در نیمکره شمالی گذاشته و موجب کاهش سریع جمعیت آن‌ها شده‌است. در آمریکای شمالی این کاهش به بیش از ۹۰ درصد خواهد رسید.

منابع

1. پرورش زنبورعسل، تألیف: دکتر نعمت‌الله شهرستانی.
2. «منبع جعبه‌زیست» ‎(انگلیسی)‎. ویکی‌پدیای انگلیسی. بازبینی‌شده در ۲۵ نوامبر ۲۰۰۸. .
3. اسرار درمان با عسل، تألیف: سوفی لاکوست، ترجمه دکتر احسان مقدس، انتشارات نیلوبرگ، تهران، چاپ اول، بهمن ۱۳۸۷
4. و دیگر منابع