قزلباش

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
جنگجوی قزلباش (کاخ سعدآباد)

قِزِلباش (به ترکی آذربایجانی: Qızılbaş; به ترکی عثمانی: قزیل باش; به ترکی استانبولی: Kızılbaş‎، ت.«سرخ سر» تلفظ ترکی استانبولی: [kɯzɯɫbaʃ])، گروهی از ایلات شیعه و پیرو طریقت صفوی بودند که شاه اسماعیل به یاری آن‌ها دودمان صفوی را پس از براندازی سلسلهٔ آق‌قویونلو بنیان‌گذاری کرد. به‌طورکلی ارتش ایران در زمان صفویان، «قزلباش‌ها» بودند. در میان قزلباش‌ها، قبایل ترک اغوز که ساکن آناتولی شرقی و آذربایجان بودند، از نظر تعداد و نفوذ بسیار مهم بودند و نام قزلباش معمولاً منحصراً برای آن‌ها کاربرد دارد.[۱][۲]

دلیل نام نهادن[ویرایش]

قزلباشان با پرچم یا علی ولی‌الله مدد
شاه تهماسب با کلاه قزلباش اثر فرخ بیگ

لغت قزلباش از دو واژهٔ ترکی قزل به معنی «سرخ» و باش به معنی «سر» تشکیل یافته‌است. البته در زبان ترکی امروزی ایران و آناتولی، کلمه باش (Baş) به معنی کلاه هم استفاده می‌شود. وجه تسمیهٔ آن مربوط می‌شود به کلاه سرخی که پیروان این طریقت به سر داشتند[۳][۴] و توسط شیخ حیدر ــ پدر شاه اسماعیل اول ــ برای صوفیانِ مرید ابداع شده بود. این نام در اصل یک برچسب تحقیرآمیز بود که عثمانی‌ها به آن‌ها داده بودند، اما خیلی زود به عنوان یک نام تحریک‌کننده و غرورآمیز توسط پیروان صفوی پذیرفته شد. روایت دوم این است که قزل در زبان ترکی آذربایجانی به معنای طلا است و با ترکیب قزل یعنی طلا و باش به معنی سر به واژه سر طلا می‌رسیم؛ به نظر می‌رسد چون شاهان صفوی برای ارتش قزلباش خود اهمیت به سزایی از جهت مرید و مرادی قائل بوده‌اند سر هرکدام از این افراد را به اندازه طلا ارزشمند می‌دانستند؛ یعنی یک قزلباش برای شاه صفوی به اندازه وزن سرش طلا می‌ارزد.

عقاید[ویرایش]

قزلباش ها به آموزه های شیعه غیر سنتی شیوخ اولیه صفوی شیخ حیدر و پسرش اسماعیل اول، پایبند بودند. آنها حاکمان خود را شخصیت های الهی می دانستند و از این رو توسط اثنی عشری سنتی به عنوان غلاه طبقه بندی می شدند.[۵]

وقتی تبریز را گرفتند، در میان سران قزلباش حتی یک کتاب در مورد شیعه دوازده امامی وجود نداشت. کتاب علامه حلی (1250-1325میلادی) از کتابخانه شهر تهیه شد تا راهنمای دینی برای دولت باشد. علمای شیعه در شکل‌گیری سیاست‌های مذهبی صفویه در اوایل مشارکت نداشتند. در آینده علمایی از لبنان، عراق و بحرین وارد شدند تا عمل و اعتقادات اثنی عشری را اشاعه دهند.[۶]

سیمای قزلباش‌ها[ویرایش]

سوار قزلباش در دورهٔ صفوی
شخصی با کلاه قزلباش بدون عمامه اثر صادقی بیگ افشار

قزلباش‌ها معمولاً ریش‌های خود را می‌تراشیدند و سبیل‌های درازی می‌گذاشتند و بر روی سر تراشیده خود کلاهی غالباً سرخ رنگ بر سر می‌گذاشتند، در قسمتی که کلاه سر را می‌پوشاند، گشاد و نوک آن تنگ و بلند بود و به نشانهٔ ۱۲ امام شیعه ۱۲ خط راه راه روی کلاه دیده می‌شد و عمامه ای غالباً سفید رنگ دور آن پیچیده می‌شد.[۷]

نوعی دیگر از کاربرد این کلاه در معیت کلاهخود جنگی بود. برای این کار با ایجاد شکافی گرد در رأس کلاه‌خود و گذراندن برجک کلاه قزلباش از زیر سوراخ آن، دو سرپوش را باهم بر سر می‌نهادند که در نگاره‌های دورۀ صفویه مشهود است.[۸]

تاریخ[ویرایش]

ورود به ایران[ویرایش]

برگی از شاهنامه طهماسبی که در آن رستم در میان ایرانیانی است که کلاه قزلباش بر سر دارند.

حامیان اصلی صفویان، ایلات ترکمان بودند که قزلباش، خوانده می‌شدند.[۹][۱۰][۱۱][۱۲] مهم‌ترین قبایل قزلباش عبارت بودند از ایل افشار، ایل قاجار، ایل شاملو، ایل تکلو، ایل ذوالقدر، ایل روملو و ایل استاجلو، که همگی از آناتولی و سوریه به ایران آمده بودند. هر دودمان به بخش گوناگونی از ایران مهاجرت کرد و رهبرانشان پس از فتح آن مناطق به حکومت آن دیار منصوب شدند؛ بنابراین استاجلوها در آذربایجان و بخشی در عراق عجم و کرمان اقامت کردند؛ طایفه قهرمانلو در شیروان و ایل شاملو در خراسان اقامت نمود، و ایل تکلو حکمرانی اصفهان، همدان و بخش‌هایی از عراق عجم را گرفت؛ فارس در دست ایل ذوالقدر بود، ایل افشار کهگیلویه و خوزستان را داشت و بغداد در کنترل طایفه ماوشلو قبیله‌ای کوچکتر و منشعب از آق‌قویونلو بود.[۱۳] در واقع، مهاجرت قبایل تُرک از آناتولی و سوریه به ایران، که مربوط به قرن چهاردهم است، در به قدرت رسیدن صفویه و ماندگاری آن‌ها به عنوان یک دودمان سیاسی کمک زیادی کرد.[۱۴] در تاریخ بعدی ایران، قبایل تُرک نقش اصلی را ایفا کردند. دودمان صفوی با کمک ارتش متشکل از قبایل تُرک قزلباش (افشار، قاجار، شاملو، تکلو، ذوالقدر، روملو و استاجلو) به حکومت رسید و قدرت را حفظ کرد. نادرشاه افشار از شاخه خراسان از طایفه قرخلو قبیله افشار برخاست و پس از درهم شکستن افغان‌ها، دودمان افشاری را تأسیس کرد و در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی، حکومت ایران به دست مجموعه دیگری از روسای قزلباش، یعنی ایل قاجار افتاد.[۱۵] در ایران طی سال‌های ۱۵۰۱ تا ۱۷۲۲ قدرت نظامی معمولاً منشأ ایلی داشت و قدرت سیاسی نیز از آن پیروی می‌کرد و قدرت نظامی و سیاسی در ایران عموماً در دست قبایل تُرک بود.[۱۶]

ایل‌های تشکیل‌دهنده قزلباش[ویرایش]

کلاه قزلباش در دوره شاه سلطان حسین اثر کرنلیوس دبروین
طرح نیکلا سانسون از لباس زن ایرانی قزلباش در دورهٔ صفوی

ایل‌های قزلباش عمدتاً از تُرک‌های اغوز ساکن آذربایجان و آناتولی شرقی تشکیل شده بود.[۱][۲][۱۷][۱۸] با پیوستن خان‌ها و قبایل جنوب سبلان، قره‌داغ و دشت مغان به قزلباش‌ها و فرمانبری کامل آن‌ها از شاه اسماعیل، قدرت و توان قزلباشان که در آن زمان در حکم ارتش ایران بودند، بالا رفت. بعدها، با پیوستن ایل‌ها و قبایل کوچک قزلباش به یکدیگر، ایل بزرگ شاهسَوَن تشکیل شد.

هفت ایل اصلی ترکمان که ایلات قزلباش را تشکیل دادند عبارتند از:[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]

ایلات ترکی که بعدها به قزلباشان پیوستند:

  • بیات (Bayat)
  • شمگانی (shamgani)
  • قارامنلی (Qaramanlı)
  • بهارلو (Baharlı)
  • آلپات (Alpaut)
  • ارشلی (Ərəşli)
  • قازاخلی (Qazaxlı)

ایلات غیرترک قزلباش که توسط ترکمانان، تاجیک نامیده می‌شدند عبارت بودند از:[۲۴][۲۵]

بعدها دو ایل از افغانستان نیز به این اتحادیه پیوستند. جمعیت فعلی قزلباش‌ها در افغانستان حدود ۲۹۹ هزار نفر می‌باشد.[۲۶]

جامعهٔ قزلباش، به‌عنوان یکی از طریقت‌های علوی‌ها در شرق آناتولی، هنوز وجود دارند که کردهای زازا بیش‌ترین پیروان آن شمرده می‌شوند. شاه اسماعیل و اشعار او یکی از منابع دینی آن‌ها به‌شمار می‌رود.

نفوذ قزلباش‌ها در دولت صفوی[ویرایش]

یکی از مشکلات مهمی که شاه اسماعیل پس از استقرار دولت صفوی با آن روبرو شد این بود که چگونه می‌توان شکاف بین دو گروه قومی عمده در این کشور را از بین برد: ترکمانان قزلباش به عنوان «مردان شمشیر» که با توان نظامی او را به قدرت رسانده بودند، و عناصر پارسی که «مردان قلم» بودند و صفوف اداری و تشکیلات مذهبی در دولت صفوی را پر کردند همان‌گونه که طی قرن‌ها تحت حاکمان قبلی ایران (اعم از عرب، ترک، مغول، یا ترکمان) این مسئولیت را عهده‌دار بودند. به عقیده مینورسکی، اصطکاک بین این دو گروه اجتناب‌ناپذیر بود، زیرا قزلباش‌ها بخشی از فرهنگ ملی پارسی نبودند. ترکمانان همانند نفت و آب به‌راحتی مخلوط نمی‌شدند و این دوگانه‌گی جمعیت عمیقاً بر مدیریت نظامی و مدیریت مدنی ایران تأثیر می‌گذاشت. راه حل شاه اسماعیل برای این مشکل ایجاد مقام «وکیل نفس نفیس همایون» بود، یعنی جانشین و معاون شاه در هر دو مقام دینی خود به عنوان مرشد کامل صوفیان، و به عنوان شاه یا حاکم موقت دولت. این واقعیت که اولین کسی که برای تصدی این سمت انتخاب شد، حسین‌بیگ شاملو، یکی از اهلِ اختصاص و لَلِ‍ه (مربی) شاه اسماعیل طی دوران کودکی در گیلان بود، از اهمیت بیشتری برخوردار است، زیرا حسین‌بیگ یکی از فرماندهان قزلباش بود. این آزمایش به نتیجه نرسید، زیرا وی بسیار قدرت گرفت و توسط شاه اسماعیل در سال ۱۵۰۴ برکنار شد. سپس شاه اسماعیل یک فرد فارس را به این مقام منصوب نمود، اما این سیاست، که در آن کینه و خصومت آشکار قزلباش همچنان ادامه داشت، حتی کمتر موفقیت‌آمیز بود. بین سال‌های ۱۵۰۸ و ۱۵۲۴، شاه پنج نفر از فارس‌ها را پیاپی به مقام وکیل منصوب کرد که از این پنج نفر، اولی یک سال پس از انتصاب درگذشت و در یکی از تواریخ گفته شده که وی موقعیت ترک‌ها را تضعیف نمود. نارضایتی قزلباشان از هرگونه تضعیف موقعیت مسلط آن‌ها در سیستم اداری صفوی، تحت نظر وکیل دوم نیز مورد توجه قرار گرفت و هنگامی که او به فرماندهی ارتش صفوی در ماوراءالنهر منصوب شد، قزلباشان خدمت تحت فرماندهی او را یک توهین قلمداد کردند، و عدم حمایت از وی در میدان جنگ موجب کشته‌شدن او گردید. سومین وکیل ایرانی در جنگ چالدران کشته شد و وکلای چهارم و پنجم نیز توسط قزلباشان به قتل رسیدند. این واقعیت که شاه اسماعیل بر انتصاب وکلای ایرانی [غیرقزلباش] اصرار داشت، فقط می‌تواند به معنی ترس او از خطر تمرکز تمام قدرت در دست امرای قزلباش باشد، همانگونه که بلافاصله پس از مرگ شاه اسماعیل و تسلط قزلباشان بر کنترل حکومت، مشخص گردید که این احساس خطر او صحیح و بسیار واقعی بوده‌است،[۲۷] عملی که بعدها انگیزه‌بخش شاه عباس برای محرومیت و تضعیف ترکمان‌ها شد. آزار و اذیت قزلباش‌ها در پی جانشینی تدریجی قزلباش‌ها توسط شاه عباس در رده‌های نظامی و اداری صفوی صورت گرفت. به دلیل سیاست‌های او و شاه صفی، قزلباش‌ها شروع به چرخش و شورش علیه صفویان کردند. این امر سپس منجر به پذیرش عقاید کلاسیک اثنی عشری توسط ایران شد و شاه عباس به‌همراه علمای شیعه در مبارزه با عقاید قزلباش‌ها با هم همکاری کردند و در نهایت باعث انحطاط عقاید آن‌ها به نفع تفسیری ارتدکس از تشیع دوازده امامی شدند.[۲][۲۸]

ساختار سپاه قزلباش[ویرایش]

قزلباش‌ها در نبرد با ازبک‌ها (نبرد مرو)
یک سوار قزلباش در سدهٔ هفدهم میلادی (دوران صفوی)، اثر ژان شاردَن

نیروهای نظامی قزلباش‌ها در درجهٔ اول خود را متعهد به اطاعت از سران قبیله و خاندان (اویماقِ) خود می‌دانستند و حقوق و مواجب خود را نیز از این سرانِ ایل دریافت می‌کردند. شاه عباس اول، با تشکیل نیروهای شاهسَوَن، که تنها از شاه حقوق می‌گرفتند و زیر فرمان مستقیم گماشتگان شاه بودند، در کنار تشکیل سپاه «غلامان خاصهٔ شریفه»، سعی در افزایش قدرت شاه در مقابل خودسری‌های برخی امرای قزلباش داشت.

شاملوها و استاجلوها در زمان حکومت خاندان صفوی قدرتمندترین خاندان قزلباش بودند. مهم‌ترین افراد نزدیک به شاه اسماعیل (اهل اختصاص) در ابتدای به قدرت رسیدن وی از شاملوها بودند و تا زمان شاه عباس اول، شاملوها قوی‌ترین و بانفوذترین قبایل قزلباش بودند. تَکَلّوها، پس از واقعهٔ رویارویی با شاه تهماسب یکم و مطرودشدن‌شان، دیگر قدرت چندانی در میان قبایل قزلباش نداشتند و نفوذ خود را از دست دادند. افشارها و قاجارها ابتدا دارای قدرت و نفوذ کمی در ساختار قدرت بودند، اما با زوال قدرت صفوی توانستند هر یک برای مدتی خود را به‌عنوان قدرت اول کشور مطرح کنند.

امرای قزلباش عموماً به‌عنوان امرای نظامی و حاکم ولایات تعیین می‌شدند، اما معمولاً امور دیوانی و وزارت در حیطهٔ کاریِ آن‌ها قرار نداشت. بالاترین مقام قزلباش، «امیرالامرا» بوده‌است.

در زمان شاه عباس یکم، ایلات قزلباش منحل شده و از ادغام تعدادی از قزلباش‌ها، ایل شاهسَوَن ایجاد شد. با اصلاحاتی که در زمان شاه عباس یکم صورت گرفت، مقام‌های «وکیل» و «امیرالامرا»، که بی‌استفاده شده بودند، با جایگاه «سپه‌سالار» جایگزین شدند که فرماندهی کل قوا ــ اعم از ترکمان و غیرترکمان ــ را بر عهده داشت.[۲۹][۳۰]

قزلباش‌های امروزی[ویرایش]

افغانستان[ویرایش]

محمد نایب شریف، رهبر گروه قزلباش‌های افغانستان در طول جنگ اول افغان و انگلیس در سالهای ۱۸۳۹–۱۸۴۲.
یک بانوی قزلباش در کابل.

قزلباش‌ها در افغانستان عمدتاً در مناطق شهری مانند کابل، قندهار یا هرات زندگی می‌کنند. برخی از آن‌ها، از نوادگان سپاهیان به جا مانده از لشکر نادرشاه هستند.[۳۱][۳۲] با این حال، برخی دیگر در زمان حکومت درانی به این کشور آورده شدند.[۳۳] زمان‌شاه درانی سواره نظامی متشکل از ۱۰۰٬۰۰۰ نفر داشت، که بیشتر آن‌ها قزلباش بودند.[۳۴] قزلباش‌های افغانستان در گذشته پست‌های مهمی در ادارات دولتی داشتند و امروزه به تجارت یا پیشه‌وری مشغول هستند. از زمان ایجاد افغانستان، آن‌ها یک عنصر مهم و تأثیرگذار سیاسی جامعه را تشکیل می‌دهند. تخمین جمعیت آن‌ها از ۳۰٬۰۰۰ تا ۲۰۰٬۰۰۰ نفر متغیر است.[۳۵][۳۶] مذهب آن‌ها شیعه است و فارسی‌زبان هستند.

مونت‌استوارت الفنستون، در آغاز قرن نوزدهم، قزلباش‌های کابل را به عنوان "شهرک‌نشینان ترک" توصیف می‌کند، که "در بین خودشان به فارسی و ترکی" صحبت می‌کنند."[۳۷] به نظر می‌رسد، آن افرادی که به عنوان افراد دانشمند، مرفه یا با نفوذ توصیف می‌شوند، از زبان ترکی استفاده نمی‌کنند و تنها از زبان فارسی «در واقع ایرانی شده‌اند» استفاده می‌کنند.[۳۸] فلورنتیا سیل (همسر رابرت هنری سیل) و وینسنت ایر - هر دو از همراهان مونت‌استوارت الفنستون - قزلباش‌های افغانستان را با عنوان «فارسی‌زبانانی با تبار ایرانی، یا از نوادگان ایرانی‌ها، با کلاهی قرمز» توصیف کرده‌اند.[۳۹][۴۰]

نفوذ قزلباش‌ها در دولت باعث ایجاد خشم در میان طوایف پشتون حاکم شد، به ویژه پس از اینکه قزلباش‌ها آشکارا با انگلیسی‌ها در جریان جنگ اول افغان و انگلیس (۱۸۳۹–۱۸۴۲) متحد شدند. در جریان کشتار اقلیت‌های شیعه در افغانستان توسط عبدالرحمن‌خان، قزلباش‌ها «دشمنان دولت» اعلام شدند و توسط دولت و اکثریت سنی تحت تعقیب و شکار قرار گرفتند.[۴۱]

در سرود ملی پیشین افغانستان (۲۰۰۶–۲۰۲۱) در سطر سوم، از قزلباش‌ها به عنوان یک قوم یاد شده‌است.

ایران[ویرایش]

ایل قزلباش در شمال شرق ایران، ایلات شاهسون ، قاجار ، تکلو ، افشار و... همگی بازماندگان قزلباش های صفوی در ایران امروزی هستند.

بلغارستان، یونان و رومانی[ویرایش]

سرزمین‌هایی به مانند باباداغ در رومانی تا دیدیموتیچو در یونان سرزمین قزلباش‌های امروزی است. این سرزمین‌ها شامل بخشی از شرق بلغارستان، از جمله شهرهایی مانند دوبروجا و سیلیسترا است.[۴۲] اکثر قزلباش‌ها به صورت داوطلبانه یا با تبعید شدن از آناتولی توسط مقامات عثمانی بین قرن ۱۵ و ۱۷ در دوبروجا ساکن شدند.[۴۳] جوامع قزلباش در لودوگوری (Deliorman) نیز حضور دارند.[۴۴][۴۵]

قزلباش‌ها هویت واقعی خود را پنهان می‌کنند و ظاهراً برای همسایگان ترک یا بلغار، خود را سنی ارتدوکس معرفی می‌کنند، یا بسته به این‌که چه کسی آن‌ها را مخاطب قرار می‌دهد ادعا می‌کند که بکتاشی هستند.[۴۴] بر اساس سرشماری سال ۱۹۹۲، ۸۵٬۷۷۳ شیعه در بلغارستان زندگی می‌کردند.[۴۳]

جستارهای وابسته[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ "Kizilbash | Ṣafavid history". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-06-04.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ Minorsky, Vladimir (1943) "Tadhkirat al-muluk", London, pp. 16–18, 188.
  3. «دانشنامه ایرانیکا». ص. As a result, they became known as “redheads” (qezelbāš), a term of derision applied to them by the Ottomans but adopted as a mark of pride by the qezelbāš٫.
  4. "Kizilbash | Ṣafavid history". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). p. Kizilbash, Turkish Kizilbaş, (“Red Head”), any member of the seven Turkmen tribes who wore red caps. Retrieved 2020-08-25.
  5. Momen, 1985
  6. Moojan Momen, "An Introduction to Shi'i Islam", Yale Univ. Press, 1985, شابک ‎۰−۳۰۰−۰۳۴۹۹−۷, p. 397
  7. http://www.shiitestudies.com/article_28801.html
  8. محمد حسن‌پور گوهری (۱۱ شهریور ۱۴۰۲). ««معیتِ کلاه و خود» و تعبیر غلط آن به «کلاه‌خود»». وب‌سایت مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب.
  9. .The Cambridge History of Islam, Volume 2 .edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis. p395-: "In these areas the religious propaganda of Safavids won many converts among the "Turcoman" tribes which later formed the elite of the Safavid fighting forces. the most important of these tribes were Ustajlu, rumlu, shamlu, Dulghadir, Takkalu, afshar and Qajar. Turcoman should not be confused with Turkmen. "Turcoman" is used as a generic term for the semi-nomadic tribes, of Turkish ethnic origin, which carried on a pastoral existence remote from the towns. "Turkmen" is the proper name of one such tribe.".
  10. Babayan, Kathryn (1993). The Waning of the Qizilbash: The Spiritual and the Temporal in Seventeenth Century Iran. Princeton University. pp. 1–6. "The Qizilbash, composed mainly of Turkman tribesmen, were the military force introduced by the conquering Safavis to the Iranian domains in the sixteenth century.".
  11. Encyclopaedia Iranica - SAFAVID DYNASTY :'Esmāʿil I (r. 1501-24). It was under Ḥaydar’s son, Esmāʿil, that the Safavids evolved from a messianic movement to a political dynasty led by a shah rather than a shaikh. This was achieved with the assistance of the Qezelbāš'.
  12. Encyclopaedia Iranica- ʿAŠĀYER: "in the subsequent history of Iran, Turkish and Turkman tribes played leading parts٫ The Safavid dynasty won and kept power with the aid of an army consisting primarily of Qizilbāš Turkman tribes (ūymāqāt) such as the Šāmlū, Ostāǰlū, Ḏu’l-qadr, Qaǰar, Afšār, Rūmlū, and Tekelū".
  13. «Encyclopaedia Iranica» (به انگلیسی). ص. Each clan migrated to a different part of Persia, with their leaders appointed as governor of the area once the Safavids conquered it٫ Thus the Ostājlu were located in Azerbaijan and in part in ʿErāq-e ʿAjam and Kermān; the Qarāmānlu hailed from Širvān; the Šāmlu resided in Khorasan; the Tekellu held Isfahan, Hamadan, and parts of ʿErāq-e ʿAjam; Fārs was in the hands of the Ḏu’l-Qadr, the Afšār dominated in Kuhgiluya and Khuzestan (Ḵuzestān), and Baghdad rested under the Mawṣellu, a smaller tribe and offshoot of the Āq Qoyunlu٫.
  14. «Encyclopaedia Iranica». ص. In fact, a migration of Turkish tribal elements from Anatolia and Syria to Persia, dating from the ۱۴th century, greatly contributed to the initial strength of the Safavid cause and their viability as a political dynasty.
  15. «Encyclopaedia Iranica». ص. In the subsequent history of Iran, Turkish and Turkman tribes played leading parts٫ The Safavid dynasty (۹۰۷/۱۵۰۱-۱۱۳۵/۱۷۲۲) won and kept power with the aid of an army consisting primarily of Qizilbāš Turkman tribes (ūymāqāt) such as the Šāmlū, Ostāǰlū, Ḏu’l-qadr, Qaǰar, Afšār, Rūmlū, and Tekelū٫ ٫٫٫Nāder-qolī arose from the Ḵorāsānī branch of the Qereḵlū tīra of the Afšār tribe and, after crushing the Ḡalǰāʾī (Ḡalzay) Afghans, founded the Afšār dynasty٫ … in the second half of the ۱۲th/۱۸th century, the government of Iran fell into the hands of the another set of Qizilbāš chiefs, those of the Ašāqabāš section of the Qajar tribe٫.
  16. «Encyclopaedia Iranica». ص. In discussing Persia between ۱۵۰۱ and ۱۷۲۲, several peculiarities of the area and the time should be borne in mind٫ The first concerns the country’s physical environment and its effects٫ Much of Persia consists of arid, unproductive land٫ Large parts receive insufficient rainfall to support agriculture but are well suited to pastoral nomadism٫ In the sixteenth and seventeenth centuries, nomads, organized in tribes, comprised as much as one-third to one half of the country’s population٫ A second and related issue was that military power in Persia was usually tribal in origin, with political power following suit٫ Until the ۲۰th century, all of Persia’s ruling dynasties had their origins in tribal ambitions٫٫٫ Thirdly, military and political power in Persia was generally in the hands of ethnic Turks.
  17. Babayan, Kathryn (1993). The Waning of the Qizilbash: The Spiritual and the Temporal in Seventeenth Century Iran. Princeton University. pp. 1–6. "The Qizilbash, composed mainly of Turkman tribesmen, were the military force introduced by the conquering Safavis to the Iranian domains in the sixteenth century.".
  18. «دانشنامه ایرانیکا». iranicaonline.org. ص. The third important problem faced by Esmāʿīl after the establishment of the Safavid state was how to bridge the gap between the two major ethnic groups in that state: the qezelbāš Turkmans, the “men of the sword” of classical Islamic society whose military prowess had brought him to power. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۳-۱۰.
  19. «britannica». ص. any member of the seven Turkmen tribes who wore red caps to signify their support of the founders of the Ṣafavid dynasty (۱۵۰۱–۱۷۳۶) in Iran٫.
  20. «دانشنامه ایرانیکا». ص. The establishment of the Safavid state and the consolidation of Safavid power in Persia٫ In ۹۰۶/۱۵۰۰ Esmāʿīl mobilized at Arzenjān a force of ۷,۰۰۰ Turkman tribesmen from the qezelbāš tribes of Ostājlū, Rūmlū, Takkalū, Ḏu’l-Qadar, Afšār, Qājār, and Varsāq.
  21. حمیدرضا صفاکیش، صفویان در گذرگاه تاریخ، تهران، سخن، 1380.
  22. The Cambridge History of Islam, Volume 2, edited by Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis, Cambridge University Press - p395. : "the most important of these tribes were Ustajlu, rumlu, shamlu, Dulghadir, Takkalu, afshar and Qajar".
  23. «Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). ص. The Safavid dynasty won and kept power with the aid of an army consisting primarily of Qizilbāš Turkman tribes (ūymāqāt) such as the Šāmlū, Ostāǰlū, Ḏu’l-qadr, Qaǰar, Afšār, Rūmlū, and Tekelū٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۷.
  24. Roger M. Savory, "The consolidation of Safawid power in Persia", in Isl. , 1965
  25. V. Minorsky, "Tadhkirat al-muluk", London 1943, p. 16-18, p.188
  26. https://joshuaproject.net/people_groups/14498/AF
  27. «Encyclopaedia Iranica» (به انگلیسی). ص. The third important problem faced by Esmāʿīl after the establishment of the Safavid state was how to bridge the gap between the two major ethnic groups in that state: the qezelbāš Turkmans, the “men of the sword” of classical Islamic society whose military prowess had brought him to power, and the Persian elements, the “men of the pen,” who filled the ranks of the bureaucracy and the religious establishment in the Safavid state as they had done for centuries under previous rulers of Persia, be they Arabs, Turks, Mongols, or Turkmans٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۲۳.
  28. Arjomand, Said Amir (1994). "Introduction: Religion and Statecraft in Pre-Modern Iran". Iranian Studies. 27 (1/4): 5–8. doi:10.1080/00210869408701817. ISSN 0021-0862. JSTOR 4310883.
  29. Bosworth, C. E.; Digby, S. (1997). "Ispahsālār, Sipahsālār". The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume IV: Iran–Kha. Leiden and New York: BRILL. pp. 208–210. ISBN 90-04-05745-5.
  30. مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Qizilbash». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۸ آذر ۱۳۹۳. "The offices of wakil and amir al-umarā fell in disuse and were replaced by the office of a Sipahsālār, commander-in-chief of all armed forces – Turcoman and Non-Turcoman – and usually held by a Persian (Tādjik) noble."
  31. 5. The Rise of Afghanistan, page 124 // Afghanistan: A Military History from Alexander the Great to the War Against the Taliban. Author: Stephen Tanner. First published in 2002 by Da Capo Press; (revised edition) reprinted in 2009. Philadelphia: Da Capo Press, 2009, 375 pages. شابک ‎۹۷۸۰۳۰۶۸۱۸۲۶۴
  32. The Dictionary. — N. — Nadir Shah Afshar, page 305 – 306. // Historical Dictionary of Afghanistan. Fourth edition. Author: Ludwig W. Adamec. Lanham: Scarecrow Press, 2012, XCV+569 pages. شابک ‎۹۷۸۰۸۱۰۸۷۸۱۵۰
  33. Noelle-Karimi, Christine (1995). The Interaction Between State and Tribe in Nineteenth-century Afghanistan: The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826-1863) (به انگلیسی). University of California, Berkeley.
  34. Noelle, Christine (2012-06-25). State and Tribe in Nineteenth-Century Afghanistan: The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826-1863) (به انگلیسی). Routledge. ISBN 978-1-136-60317-4. According to Husaini, the "gholam Khana" furnished 15,000 out of Shah Zaman's total cavalry of 100,000 and consisted mostly of Qizilbash. Burnes reports that the Qizilbash retained a great degree of their autonomous organization and only pledged direct allegiance to their individual khans, who were in turn answerable to the king. This statement is borne out by the fact that the command of the entire bodyguard rested with the Qizilbash leader Mahmud Khan Bayat during 'Timur Shah's time. Up to Shah Zaman's reign the Khorasani contingents were listed according to tribal allegiance.
  35. Countries and Their Cultures: Qizilbash:..Obtaining accurate population figures for the Qizilbash in Afghanistan and Pakistan is virtually impossible because they claim to be Sunni, Tajik, Farsiwan, or Pashtun, or they identify themselves according to their place of origin in India. Population estimates for Afghanistan range from 30,000 to 200,000, but some suggest the figure is closer to one million. The story is similar in Pakistan. Few influential Qizilbash live in Iran, their original home...
  36. Social Structure. — Ethnic Groups, page 104. // Afghanistan: A Country Study. Editors: Richard F. Nyrop, Donald M. Seekins. Baton Rouge: Claitor's Law Books and Publishing Division, 2001, 226 pages. شابک ‎۹۷۸۱۵۷۹۸۰۷۴۴۳
  37. Mountstuart Elphinstone, An Account of the Kingdom of Caubul, pp. 320–321
  38. Henry Yule, "Hobson-Jobson", London, 1886, p. 380
  39. Lady Sale, "A Journal of the Disasters in Afghanistan 1841–42", London, Murray 1843, p. IX
  40. Vincent Eyre, "The Military Operations at Cabul", London, Murray, MDCCCXLIII, p. XXXI.
  41. U.S. Library of Congress, "Afghanistan: The society and its environment", index s.v. Qizilbash, (Link)
  42. Canbakal, Hülya (November 2009). "The Ottoman State and Descendants of the Prophet in Anatolia and the Balkans (c. 1500-1700)". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 52 (3): 542–578. doi:10.1163/156852009X458241. JSTOR 25651184. Retrieved 6 May 2023.
  43. ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ Eminov, A. (2000). Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans. Nationalities Papers, 28(1), 129-164.
  44. ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ H. T. Norris (1993). Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World. p. 98.
  45. الگو:TDV İslâm Ansiklopedisi

منابع[ویرایش]