حماس

صفحه نیمه‌حفاظت‌شده
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

جنبش مقاومت اسلامی

حرکة المقاومة الإسلامیة
رئیس دفتر سیاسیاسماعیل هنیه
معاون رئیسصالح العاروری X
رهبر در نوار غزهیحیی سنوار
فرمانده نظامیمحمد ضیف
معاون فرماندهمروان عیسی X
بنیان‌گذار
... و دیگران
بنیان‌گذاری۱۰ دسامبر ۱۹۸۷ (۱۹۸۷-12-۱۰)
انشعاب ازاخوان‌المسلمین
ستادغزه، نوار غزه
شاخه نظامیگردان‌های عزالدین قسام
اعضای ثبت‌نام کرده۲۰٬۰۰۰–۲۵٬۰۰۰[۸]
مرام سیاسی
دیناسلام سنی
ائتلاف سیاسیاتحاد نیروهای فلسطینی
رنگ رسمی  سبز
مجلس قانون‌گذاری فلسطین
۷۴ از ۱۳۲
حماس
تاریخ فعالیت۱۹۸۷–اکنون
مقرغزه، نوار غزه
اندازه۴۰٬۰۰۰[۱۹]
متحدانمتحدان دولتی:

متحدان غیردولتی:

مخالفانمخالفان دولتی:

مخالفان غیردولتی:

درگیری‌ها و جنگ‌ها
اعلام‌شده به‌عنوان گروه تروریستی از سوی

جنبش مقاومت اسلامی (به عربی: حركة المقاومة الإسلامية) با نام اختصاری حَماس، یک سازمان و تشکیلات سیاسی و نظامی اسلام‌گرای سنی مذهب است که بر نوار غزه در سرزمین‌های فلسطینی حکومت می‌کند.[۴۷] با وجود اینکه مقر حماس در شهر غزه است، در کرانه باختری که سازمان فتح کنترل آن را اعمال می‌کند، نیز حضور دارد. جنبش مقاومت اسلامی به‌طور گسترده‌ای به عنوان «نیروی سیاسی برتر و غالب» در سرزمین‌های فلسطینی در نظر گرفته می‌شود.[۴۸][۴۹][۵۰]

در سال ۱۹۸۷ اندکی پس از آغاز انتفاضه اول علیه اسرائیل، حماس توسط فعال فلسطینی، شیخ احمد یاسین تأسیس شد. این سازمان از مؤسسه خیریه «مجمع الاسلامیه» احمد یاسین، که در سال ۱۹۷۳ در غزه با همکاری و مشارکت اخوان المسلمین مستقر در مصر تأسیس شده بود، بنیان نهاده شد.[۵۱] حماس در اواخر دهه ۱۹۹۰ به‌طور فزاینده‌ای درگیر مناقشه اسرائیل و فلسطین شد؛ حماس یک گروه سیاسی است که با توافقات صلح آمیز که اسرائیل را به رسمیت می‌شناسد موافق نیست. آنها مقاومت مسلحانه را ترجیح می‌دهند. در سال ۲۰۰۶، آنها در انتخابات پیروز شدند و کنترل نوار غزه را از فتح گرفتند. حماس ایده به رسمیت شناختن اسرائیل و یافتن راه حلی مسالمت آمیز از طریق توافقنامه‌هایی مانند توافق اسلو را قبول ندارند.[۵۲][۵۳]

از سال ۲۰۰۷، حماس و اسرائیل درگیر جنگ بوده‌اند. جنگ‌هایی نظیر محاصره نوار غزه، جنگ غزه (۲۰۰۸–۲۰۰۹)، عملیات ستون دفاعی، نبرد ۲۰۱۴ اسرائیل و غزه و جنگ ۲۰۲۳ اسرائیل و حماس. حماس از نظر تاریخی خواستار تشکیل یک کشور فلسطینی اسلامی از جمله اسرائیل، کرانه باختری و نوار غزه بوده و راه‌حل تشکیل دو کشور را رد کرده‌است. با این حال، آنها بعداً موافقت کردند که با اسرائیل مذاکره کنند و مرزهای سال ۱۹۶۷ را بپذیرند. برخی از محققان معتقدند که در سال ۲۰۱۷، حماس با تشکیل کشور فلسطینی در این مرزها موافقت کرد. حماس ملی‌گرایی فلسطینی را در چارچوب اسلامی ترویج می‌کند و از مبارزه مسلحانه علیه اسرائیل استفاده کرده‌است. آنها یک بخش خدمات اجتماعی به نام دعوت و یک بخش نظامی به نام گردان‌های عزالدین قسام دارند.

حماس در جامعه فلسطینی محبوبیت پیدا کرده‌است. حملات آنها علیه اسرائیل، مانند بمب‌گذاری‌های انتحاری و حملات موشکی و درگیری‌های مسلحانه باعث شده‌است که کشورهای غربی آنها را به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کنند.[۵۴][۵۵][۵۶] تلاش سازمان ملل متحد برای محکوم کردن حماس به دلیل اقدامات تروریستی در سال ۲۰۱۸ شکست خورد.

در نوار غزه که تحت محاصره است، چندین جنگ بین حماس و اسرائیل رخ داده‌است. در جنگ ۲۰۲۳، حماس اسرائیل را غافلگیر کرد، دیوار غزه را شکست، به پایگاه‌های نظامی حمله کرد، غیرنظامیان را کشت و گروگان‌هایی گرفت. در نتیجه اسرائیل اعلام جنگ کرد و به‌طور زمینی وارد غزه شد و تاکنون کنترل بخش‌هایی از آن را در دست گرفته‌است.

حماس به انتخاباتی که محمود عباس در سال ۲۰۰۵ رئیس‌جمهور شد، نپیوست اما در انتخابات محلی شرکت کرد و کنترل برخی نقاط را به دست آورد. سپس در سال ۲۰۰۶، آنها بیشترین کرسی‌ها را در انتخابات پارلمانی به دست آوردند و حزب فتح را شکست دادند. آنها خود را «فهرست تغییر و اصلاح» نامیدند و تقریباً ۴۳ درصد آرا و ۷۴ کرسی از ۱۳۲ کرسی را به دست آوردند.

حماس همواره حملات موشکی‌ای را علیه اهدافی در شهرک‌های اسرائیلی ترتیب داده‌است که از سوی گروه‌های حقوق بشری همچون دیده‌بان حقوق بشر، این اقدام حماس جنایت علیه بشریت توصیف شده‌است.[۵۷]

بسیاری از مردم غزه فکر می‌کنند حماس صادق نیست، نظرسنجی‌های جدیدتر از سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که افراد کمتری (حدود ۲۷ تا ۳۱ درصد) اکنون از حماس حمایت می‌کنند.[۵۸][۵۹]

تاریخچه

ریشه‌ها

وقتی اسرائیل سرزمین‌های فلسطینی را در سال ۱۹۶۷ اشغال کرد، اعضای اخوان‌المسلمین نقش فعالی در مقاومت ایفا نکردند، و ترجیح دادند بر اصلاحات اجتماعی-مذهبی و احیای ارزش‌های اسلامی تمرکز کنند.[۶۰] این چشم‌انداز در اوایل دهه ۱۹۸۰ عوض شد، و سازمان‌های اسلامی بیشتر در سیاست فلسطین درگیر شدند.[۶۱] نیروی محرک این دگرگونی احمد یاسین، یک پناهنده فلسطینی اهل الجوره بود.[۶۱] او که از قشر فقیر برخاسته بود فلج چهاراندام بود، [۶۱] و با دشواری توانست بدل به یکی از رهبران اخوان المسلمین در غزه شود. جذبه و اعتقاد راسخ او گروهی از پیروان وفادار برای او به همراه آورد، که او به عنوان یک فلج چهار اندامی به آنها برای همه چیز - از غذا دادن به او، تا حمل و نقل او به و از رخدادها، و منعکس کردن استراتژی او به عموم- متکی بود .[۶۲] در سال ۱۹۷۳, یاسین خیریه اجتماعی-مذهبی المجتمع الاسلامیه را در غزه به عنوان یکی از انشعابات اخوان المسلمین بنیان نهاد.[۶۳][۶۴]

مقامات اسرائیلی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ نسبت به المجتمع الاسلامیه بی‌تفاوتی نشان دادند. آنها این نهاد را جنبشی مذهبی می‌دانستند که نسبت به فتح و سازمان آزادی‌بخش فلسطین بسیار کمتر در برابر اسرائیل ستیزه‌جو بود؛ بسیاری نیز معتقد بودند که درگیری داخلی بین سازمان‌های اسلامگرای اسلامی و سازمان آزادیبخش فلسطین منجر به تضعیف این سازمان می‌شود.[۶۵][۶۶][۶۷][۶۸][۶۹] بنابراین حکومت اسرائیل در ستیزه‌های بین سازمان آزادیبخش فلسطین و نیروهای اسلامگرا مداخله نمی‌کرد.[۶۵] مقامات اسرائیلی در این خصوص که بی‌تفاوتی حکومت (یا حتی پشتیبانی) در برابر این مناقشات تا چه حد به اوج‌گیری اسلام‌گرایی در فلسطین انجامید اختلاف نظر دارند. برخی، مانند اریه اشپیتسن استدلال کرده‌اند «حتی اگر اسرائیل سعی می‌کرد زودتر اسلامگرایان را متوقف کند، تردید دارد می‌توانست برای توقف اسلام سیاسی کار زیادی صورت دهد، این جنبش داشت در سراسر جهان مسلمان پراکنده می‌شد.» دیگران، از جمله مسئول امور مذهبی اسرائیل در غزه، اونر کوئن، معتقد بودند که بی‌تفاوتی در برابر این وضعیت سوخت اوج‌گیری اسلام‌گرایی را فراهم کرد، و اظهار کردند این پدیده «مخلوق» و ناکامی اسرائیل است.[۶۵] دیگران اوج‌گیری این گروه را به حامیان دولتی تروریسم، از جمله ایران منتسب می‌کنند.[۶۵]

انتفاضه اول

حماس در سال ۱۹۸۷ میلادی توسط شیخ احمد یاسین، عبدالعزیز رنتیسی و محمد طه در جریان انتفاضه اول به عنوان شاخه فلسطینی اخوان‌المسلمین بنیان‌گذاری شد. حماس تاکنون، حملات راکتی نظامی پرشماری را علیه نظامیان اسرائیلی انجام داده‌است. آن‌ها دامنه فعالیت‌های خود را به عملیات‌های نظامی محدود نکرده‌اند و با اجرای برنامه‌های اجتماعی متعدد حضور پررنگی در زندگی مردم نوار غزه و کرانه باختری داشته‌اند.[۷۰] ساخت بیمارستان‌ها، مراکز آموزشی و کتابخانه‌ها به محبوبیت آنان نزد بخش مهمی از فلسطینیان منجر شده‌است.[۷۱]

جنگ غزه ۲۰۰۸–۲۰۰۹

مقالهٔ اصلی: جنگ غزه (۲۰۰۸–۲۰۰۹)

در ۲۴ آوریل ۲۰۰۸, حماس از طریق میانجیگران مصری به اسرائیل پیشنهاد یک توقف شش‌ماهه در درگیری‌ها را در نوار غزه، و بدون لحاظ کردن کرانه باختری داد. اسرائیل این پیشنهاد را در ۲۵ آوریل ۲۰۰۸ رد کرد، و از این نگران بود که چنان توافقی حماس را در برابر رقبایش در سرزمین‌های فلسطینی، فتح، مستقر کرانه باختری، تقویت می‌کند و به حماس فرصت می‌دهد تا برای جنگ و نه صلح آماده‌سازی کند.[۷۲]

در ۱۷ ژوئن ۲۰۰۸, میانجیگران مصری اعلام کردن ختم درگیری غیررسمی بین حماس و اسرائیل مورد توافق قرار گرفته‌است.[۷۳][۷۴]

وقتی توقف درگیری‌ها در ۱۹ دسامبر رسماً منقضی شد، حماس ۵۰ تا بیش از ۷۰ موشک و خمپاره در ظرف سه روز به اسرائیل پرتاب کرد، گرچه هیچ اسرائیلی ای آسیب ندید.[۷۵][۷۶] در ۲۱ دسامبر، حماس گفت آماده است در صورتی که اسرائیل «تجاوز» خود به غزه را متوقف و گذرگاه مرزی اش را باز کند، حملات را متوقف و آتش‌بس را تجدید کند.[۷۶][۷۷]

در ۲۷ و ۲۸ دسامبر، اسرائیل عملیات سرب گداختهرا علیه حماس شروع کرد. حسنی مبارک رئیس‌جمهور مصر گفت «ما مکرراً به حماس هشدار دادیم که رد کردن آتش‌بس اسرائیل را به تجاوز علیه غزه سوق می‌دهد.»[۷۸]

اسرائیل در ۱۷ ژانویه ۲۰۰۹ آتش‌بس یکجانبه اعلام کرد.[۷۹] حماس روز بعد برای زمان دادن به اسرائیل برای خروج نیروهایش از نوار غزه آتش‌بس یک هفته‌ای اعلام کرد.[۸۰]

پس از جنگ غزه

جشن بیست و پنجمین سالگرد حماس در غزه، ۸ دسامبر ۲۰۱۲

حماس پس از بروز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ از حکومت سوریه فاصله گرفت و اعضایش شروع به ترک سوریه کردند. این تعداد که زمانی به صدها مقام در تبعید فلسطینی و خویشاوندانشان می‌رسید به چند دوجین کاهش یافت.[۸۱] در سال ۲۰۱۲, حماس رسماً حمایت خود را از اپوزیسیون سوریه اعلام کرد.[۸۲] این تلویزیون دولتی سوریه را به وارد کردن یک «حمله تخریبی» به رهبری حماس واداشت.[۸۳] خالد مشعل گفت که حماس به خاطر عدم موافقت با حکومت سوریه «مجبور به خروج» از دمشق شده.[۸۴] در اواخر اکتبر، سربازان نیروی زمینی سوریه دو رهبر حماس در اردوگاه پناهندگان درعا را به ضرب گلوله کشتند.[۸۵] در ۵ نوامبر، ۲۰۱۲, نیروهای امنیتی دولتی سوریه همه دفترهای حماس در این کشور را بستند.[۸۶] در ژانویه ۲۰۲۳ دو عضو دیگر حماس در اردوگاه حسینیه مرده پیدا شدند. کنشگران گفتند این دو از سوی نیروهای امنیتی دولتی دستگیر و اعدام شده‌اند.[۸۷] در سال ۲۰۱۳, گزارش شد که شاخه نظامی حماس شروع به آموزش واحدهای ارتش آزاد سوریه کرده‌است.[۸۸] در سال ۲۰۱۳, پس از هفته‌ها دیپلماسی غیرمستقیم فشرده بین نمایندگان حماس، اسرائیل و تشکیلات خودگردان توافقی حاصل نشد.[۸۹] همچنین گفتگوهای بین فلسطینیان به جایی نرسید و در نتیجه در جریان بازدید اوباما از اسرائیل، حماس پنج حمله موشکی به اسرائیل انجام داد.[۸۹]

سازمان‌دهی

ساختار و رهبری

نقشه گره‌های اصلی رهبری حماس. ۲۰۱۰

حماس یک ساختار سه جانبه متشکل از ارائه خدمات اجتماعی، آموزش مذهبی و عملیات نظامی تحت یک شورا را از سلف خود به ارث برده‌است. به‌طور سنتی حماس چهار کارکرد متمایز داشت: ۱- شاخه رفاه اجتماعی خیریه (دعوه)؛ ۲- یک شاخه نظامی برای تدارک اسلحه و انجام عملیات (المجاهدین الفلسطینون) ۳- یک سرویس امنیتی (جهاز امن) و ۴- یک شاخه رسانه‌ای (الاعلام)[۹۰] حماس هم یک رهبری داخلی درون کرانه باختری و نوار غزه و یک هم یک رهبری بیرونی دارد که بین گروه در غزه به رهبری موسی محمد ابومرزوق از تبعید ابتدا در دمشق و سپس در مصر و یک گروه کویتی (کویتیه) به رهبری خالد مشعل تقسیم شده‌است.[۹۱] گروه کویتی تبعیدیان فلسطینی از پس از این که رهبر آن مشعل با یاسر عرفات بر سر تصمیم او به همسویی با صدام حسین در تهاجم عراق به کویت دچار شکاف شد، شروع به دریافت کمک‌های مفصلی از کشورهای عربی خلیج فارس کرد و مشعل به عراق اصرار کرد که عقب‌نشینی کند.[۹۲] در ۶ مه ۲۰۱۷، شورای حماس اسماعیل هنیه را برای رهبری به جایگزینی مشعل برگزید.[۹۳] ساختار دقیق سازماندهی آن نامشخص است چرا که در حجابی از محرمانگی پوشانده شده تا فعالیت‌های عملیاتی را بپوشاند. به‌طور رسمی، حماس بال‌های خود را جدا و مستقل از هم نگه می‌دارد، اما در این شبهه وارد شده‌است. استدلال شده که بال‌های آن هم مجزا هستند و هم به دلایل ضرورت سیاسی داخلی و بیرونی ترکیب شده‌اند. کامل بودن اطلاعات و دیده‌بانی اسرائیل و پایگاه گسترده خبرچین‌ها ارتباطات بین بال‌های سیاسی و نظامی حماس را دشوار کرده. پس از ترور عبدالعزیز رنتیسی جهت‌گیری سیاسی بال نظامی کاهش یافت و فرماندهان میدانی خودمختاری تشخیصی گسترده‌تری کسب کردند.[۹۴]

مالی و بودجه

حماس، همچون سلف خود اخوان المسلمین، اداره املاک وقفی غزه را بر عهده گرفت، موقوفه‌هایی که بیش از ۱۰٪ از کل املاک در نوار غزه را تشکیل می‌دهند، و شامل بیش از ۲۰۰۰ جریب زمین زراعی نگه داشته شده در صندوق‌های مذهبی، به همراه تعداد بی شماری مغازه، آپارتمان‌های اجاری و ساختمان‌های عمومی هستند.[۹۵]

تا سال ۲۰۱۱، بودجه حماس که محاسبه می‌شد در حدود ۷۰ میلیون دلار آمریکا باشد، تا حد حتی قابل توجه تری (۸۵٪) از منابع خارجی غیر فلسطینی تأمین می‌شد.[۹۶] در یک فهرست ضبط شده در سال ۲۰۰۴، تنها دو منبع اسرائیلی-فلسطینی وجود داشت در حالی که دیگر مشارکت کنندگان نهادهای کمک‌کننده در اردن، قطر، کویت، عربستان سعودی، بریتانیا، آلمان، آمریکا، امارات عربی متحده، ایتالیا و فرانسه بودند. بیشتر پول جمع‌آوری شده ناشی از منابعی بود که به آنچه حماس به عنوان کار خیریه اش برای فلسطینیان توصیف می‌کند کمک می‌کردند، اما سرمایه‌گذاری در حمایت از موضع ایدئولوژیک حماس نیز مؤثر است و کشورهای خلیج فارس و عربستان سعودی از این لحاظ نقش برجسته‌ای داشته‌اند. متیو لویت بر این اعتقاد است که حماس همچنین از کورپوریشن‌ها، سازمان‌های جنایی و شبکه‌های مالی که از ترور حمایت می‌کنند پول دریافت می‌کند.[۹۷] او همچنین حماس را به درگیر بودن در قاچاق سیگار و مواد مخدر، نقض حق نشر چندرسانه‌ای و کلاهبرداری کارت اعتباری متهم می‌کند.[۹۶] آمریکا، اسرائیل و اتحادیه اروپا بسیاری از خیریه‌ها و نهادهایی که پول را به حماس منتقل می‌کنند، مانند بنیاد امداد ارض مقدس را تعطیل کرده‌اند.[۹۸] گفته شده بین سال‌های ۱۹۹۲ و ۲۰۰۱, این گروه ۶٫۸ میلیون دلار از ۵۷ میلیون دلاری که جمع‌آوری کردند را در اختیار خیریه‌های فلسطینی گذاشتند. تا سال ۲۰۰۱، این گروه متهم بود که ۱۳ میلیون دلار به حماس داده‌است و کوتاهی پس از آن تعطیل شد.[۹۹]

در حدود نیمی از بودجه حماس تا میانه دهه ۲۰۰۰ از کشورهای خلیج فارس می‌آمد. در اوایل دهه ۲۰۰۰، عربستان سعودی که نیمی از بودجه ۵۰ میلیون دلاری حماس را تأمین می‌کرد،[۱۰۰] تحت فشار آمریکا بودجه خود را با سرکوب خیریه‌های اسلامی و انتقال پول کمک کنننده‌های خصوصی به حماس در سال ۲۰۰۴ نصف کرد،[۱۰۱] که تا سال ۲۰۰۶ به میزان شدیدی جریان پول به آن منطقه را کاهش داد. ایران و سوریه، در پی پیروزی حماس در انتخابات ۲۰۰۶، پیشگام شدند تا این کسری بودجه را پر کنند.[۱۰۲][۱۰۳] بودجه عربستان، که با طرف‌های ثالث از جمله مصر مورد مذاکره قرار گرفته بود، همچنان حامی حماس به عنوان یک گروه سنی بود ولی وقتی اتحادیه اروپا با تعلیق کمک مالی اش به نتیجه انتخابات پاسخ داد تصمیم گرفت به تشکیلات خودگردان، بازنده انتخابات، کمک بیشتری بکند.[۱۰۴] در جریان دهه ۱۹۸۰، ایران شروع به تأمین ۱۰٪ از بودجه حماس کرد، که سالانه آن را افزایش داد تا این که تا دهه ۱۹۹۰ ۴۰ میلیون دلار کمک کرد.[۱۰۰] تا اواخر دهه ۲۰۰۰، این کمک بالغ بر ۲۲ میلیون دلار، بیش از یک چهارم بودجه حماس بود. .[۱۰۱] بنا بر متیو لویت، ایران کمک مالی مستقیم به گروه‌های عملیاتی را به کمک به خیریه‌ها، ترجیح می‌داد و ویدئوی اثبات حملات را لازم می‌خواست.[۱۰۱][۱۰۵] گفته شده بسیاری از کمک‌های ایران از مسیر حزب‌الله لبنان بوده‌است.[۱۰۱] پس از سال ۲۰۰۶, علاقمندی ایران به تأمین کسری بودجه ناشی از کم شدن بودجه تأمین شده از عربستان هم منعکس کننده تنش‌های ژئوپلیتیک بین این دو کشور بود، ایران با این که شیعه است داشت گروهی سنی که به‌طور سنتی در پیوند با پادشاهی سعودی بوده را حمایت می‌کرد.[۱۰۶] آمریکا تحریم‌هایی بر بانک صادرات ایران وضع کرد، و آن را به ارسال صدها میلیون به حماس متهم کرد.[۱۰۷] آمریکا ابراز نگرانی کرده که حماس از طریق سمپات‌های عرب تبار فلسطینی و لبنانی در ناحیه فوز دو لوآچو، منطقه مرز سه‌گانه آمریکای لاتین، که دیر زمانی است با تجارت اسلحه، قاچاق مواد مخدر، تولید کالاهای تقلبی، پولشویی و تقلب ارزی مرتبط دانسته می‌شود پول جمع‌آوری می‌کند. وزارت امور خارجه آمریکا اضافه کرده که اطلاعات تأیید شده از حضور عملیاتی حماس در آنجا ناکافی است.[۱۰۸] پس از سال ۲۰۰۹، تحریم‌ها علیه ایران تأمین بودجه را دشوار کرد، و حماس را مجبور کرد بر کمک‌های مالی مذهبی افراد در کرانه باختری، قطر و عربستان سعودی تکیه کند. منابع مالی بالغ بر ده‌ها میلیون دلار جمع‌آوری شده از کشورهای خلیج فارس از طریق گذرگاه مرزی رفح منتقل شدند. این مبالغ برای پوشش هزینه‌های حکومت بر نوار و اداره گردان‌های القسام کافی نبودند و وقتی تنش‌ها با ایران بر سر حمایت از رئیس‌جمهور اسد در سوریه بالا گرفت، ایران کمک مالی‌اش به این حکومت را قطع کرد، و بودجه اش را به بال نظامی محدود کرد، که به معنای کاهش بودجه از ۱۵۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۲ به ۶۰ میلیون دلار در سال بعد از آن بود. در سال ۲۰۱۵ که حماس از نقش ایران در جنگ داخلی یمن انتقاد کرد، این میزان باز کاهش پیدا کرد.[۱۰۹]

در سال ۲۰۱۷، تشکیلات خودگردان فلسطین خود تحریم‌هایی علیه غزه وضع کرد، که از جمله حقوق هزاران تن از کارکنان تشکیلات خودگردان و نیز مساعدت‌های مالی به خانواده‌ها در نوار غزه را قطع کرد. تشکیلات خودگردان در ابتدا گفت به پرداخت هزینه برق و سوختی که اسرائیل به نوار غزه می‌دهد پایان می‌دهد، ولی پس از یک سال تا حدی از آن عقب‌نشینی کرد.[۱۱۰] حکومت اسرائیل گذاشته میلیون‌ها دلار از قطر به‌طور مرتب از طریق اسرائیل به حماس برسد، تا جایگزین میلیون‌ها دلاری شود که تشکیلات خودگردان انتقال آنها به حماس را متوقف کرده. بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل توضیح داده که اجازه دادن به عبور پول از طریق اسرائیل به این معناست که نمی‌تواند برای تروریسم هزینه شود، و گفته: «حالا که ما نظارت می‌کنیم، می‌دانیم به امور بشردوستانه می‌رود.»[۱۱۱]

شناسایی به‌عنوان سازمان تروریستی

اسرائیل، آمریکا، کانادا، بریتانیا، استرالیا، ژاپن و اتحادیه اروپا حماس را گروهی تروریستی می‌دانند.[۱۱۲] نیوزیلند و پاراگوئه فقط شاخه نظامی حماس یعنی گردان‌های عزالدین قسام را در فهرست گروه‌های تروریستی خود قرار داده‌اند. فعالیت آن‌ها از سال ۱۹۹۹ در اردن هم غیرقانونی اعلام شد.[۱۱۳] هرچند در سال ۲۰۱۲ دیداری بین خالد مشعل رئیس دفتر سیاسی حماس و ملک عبدالله اردن با وساطت ولیعهد قطر انجام شد اما باز هم دولت اردن اجازه ادامه فعالیت حماس را صادر نکرد.[۱۱۴]

در دسامبر سال ۲۰۱۴ میلادی، بنا به حکم دادگاه حقوق بشر اروپا، نام حماس که تا پیش از این در فهرست سازمان‌های تروریستی این اتحادیه قرار داشت، از این فهرست حذف شد، با این وجود تحریم‌ها علیه آن لغو نشدند. این دادگاه اعلام کرد که گنجاندن حماس در فهرست سازمان‌های تروریستی با معیارهای اروپا هم‌خوانی نداشته‌است و در حکم قبلی شواهد و مدارک محکمه‌پسندی ارائه نشده بوده، بلکه تصمیم‌گیری بر اساس منابعی ضعیف‌تر از جمله اطلاعات موجود در اینترنت گرفته‌شده بوده‌است. با این وجود این حکم برای دولت‌های عضو اتحادیه اروپا الزام‌آور نیست و کشورهایی مانند بریتانیا و آلمان ممکن است این گروه را از فهرست سازمان‌های تروریستی خود خارج نکنند.[۱۱۵]

در ۱۷ فوریه ۲۰۲۲ استرالیا کلیت حماس را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داد.[۱۱۶]

فعالیت سیاسی

نقشه مراکز اصلی فعالیت حماس

حماس یکی از احزاب سیاسی مهم فلسطین است. آن‌ها اگرچه پیمان‌های اسلو را قبول ندارد اما با حکومت خودگردان فلسطین همکاری کرده، وارد مهم‌ترین نهادهای وابسته به آن شده‌است. آن‌ها معتقدند که حضور در این حکومت خودگردان لزوماً به معنای پذیرش پیمان‌های موجب ایجاد آن نیست. حماس در سال ۲۰۰۶ با پیروزی در انتخابات شورای قانونگذاری فلسطین و کسب ۷۵ کرسی از ۱۲۸ کرسی مجلس به حزب حاکم مجلس قانون‌گذاری فلسطین تبدیل شدند و اسماعیل هنیه از رهبران حماس به عنوان نخست‌وزیر حکومت خودگردان فلسطین معرفی شد.[نیازمند منبع]

موقعیت جدید حماس در رأس حکومت خودگردان این سازمان را به وضعیت تازه‌ای روبرو کرد. این اتفاق باعث شد تا اسرائیل، ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، اتحادیه عرب و بسیاری از کشورهای دیگر که عمده بودجهٔ دولت خودگردان را تأمین می‌کنند، ادامه کمک‌های خود را به تغییر بندهایی از منشور حماس که در آن خواهان نابودی اسرائیل شده و شناسایی این کشور از سوی این سازمان موکول کردند. حماس این درخواست‌ها را نپذیرفت و سعی کرد منابع مالی مورد نیاز برای اداره دولت را با کمک متحدان سنتی خود تأمین کند.[نیازمند منبع]

اختلافات حماس با دیگر گروه‌های فلسطینی به ویژه جنبش فتح شدت گرفته و یک سال بعد در تابستان ۲۰۰۷ به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد. جنگ داخلی فلسطین باعث تجزیه فلسطین به دو منطقه شد. حماس در این نبرد غزه پیروز شده و کنترل کامل نوار غزه را به دست گرفت اما در کرانه باختری شکست خورده و فعالیت آن در این منطقه غیرقانونی اعلام شد.[۱۱۷]

روابط با کشورهای دیگر

خالد مشعل رئیس دفتر سابق سیاسی حماس
پلاکارد تبلیغاتی حماس در شهر رام‌الله، سال ۲۰۰۶
راهپیمایی طرفداران حماس در رام‌الله
حماس تا پیش از جنگ داخلی سوریه ارتباط خوبی با حکومت بشار اسد داشت. پرچم‌های حماس، جهاد اسلامی، جنبش فتح، حزب سوسیال ناسیونالیست سوریه و تصویر بشار اسد در یک راهپیمایی مشترک در دمشق، ۲۰۰۸

ایران

جمهوری اسلامی ایران این گروه را به رسمیت شناخته و علناً از آن جانبداری و حمایت معنوی و تسلیحاتی می‌کند و کمک‌های مالی فراوانی را به این گروه اهدا کرده‌است.[۱۱۸][۱۱۹] در پی درگیری‌های گستردهٔ ژوئن ۲۰۰۷، که میان گروه شبه‌نظامی حماس و گروه رقیب آن، فتح (سازمان) در سرزمینهای فلسطینی رخ داد و در پی بدست‌گیری قدرت در نوار غزه توسط گروه حماس و عملکردهای این گروه در حمله به پایگاه‌ها و رهبران جنبش فتح در سرزمین‌های فلسطین مقامات امنیتی فلسطینی از جناح فتح و همچنین برخی کشورهای عربی منطقه خاورمیانه، حکومت ایران را متهم به نقش داشتن در «آموزش نظامی شبه نظامیان حماس در به دست گرفتن کنترل نوار غزه و همچنین کمکهای مالی» به این گروه معرفی کردند.[۱۲۰][۱۲۱]

این در حالی است که منوچهر متکی، وزیر پیشین امور خارجه در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در قطر این اتهامات را رد کرد و مدعی شد که ایران تنها از گروه حماس، «حمایت معنوی» می‌کند.[۱۲۱]

با وجود تکذیب دولت ایران، یک مقام حماس در گفتگو با روزنامه تایمز لندن آموزش شبه نظامیان حماس در ایران و توسط سپاه پاسداران را تأیید کرد. وی گفت که ۳۰۰ تن از نیروهای حماس برای طی دوره‌های آموزشی مخفیانه به ایران اعزام شده‌اند. به گفته وی از هنگام آغاز درگیری‌ها تاکنون هفت گروه برای طی دوره‌های شش‌ماهه به ایران اعزام شده‌اند. این فرمانده ارشد گفت: «ایران مادر ما بوده و به ما اطلاعات و تجهیزات نظامی داده و به لحاظ مالی از ما حمایت می‌کند.»[۱۲۲][۱۲۳]

ولی روابط خوب ایران با جنبش حماس با شروع بهار عربی از بین رفته‌است. با شروع جنگ داخلی سوریه، ایران با رهبران حماس اختلاف نظر اساسی پیدا کرده و هردو طرف تمایل کمتری برای همکاری‌های دوجانبه از خود نشان می‌دهند. این سردی روابط علی‌رغم حمایت ایران از جنبش حماس در جنگ عملیات ستون دفاعی پابرجا ماند.[۱۲۴] از دیگر مهم‌ترین دلایل می‌توان به روی کار آمدن دولت اخوان المسلمینی در مصر به رهبری محمد مرسی اشاره کرد که موجب شد حماس، برادران سنی خود را به برادران شیعه ترجیح دهد. اما حکومت مرسی در مصر تنها یک سال دوام آورد و بعد از کودتای مصر و سقوط اخوانی‌ها در مصر، حماس که اصلی‌ترین حامی خود را از دست داده بود و به دلیل تیره کردن روابط خود با حکومت ایران در سال‌های اخیر، خود را در تنگنای شدید می‌دید، در صدد تجدید برقراری روابط با ایران برآمد.[۱۲۵]

در تیرماه ۱۳۹۸ علی خامنه‌ای در دیدار با رهبران حماس در تهران گفت: «در سال‌های نه چندان دور، فلسطینی‌ها با سنگ مبارزه می‌کردند، اما امروز به جای سنگ، مجهز به موشک‌های نقطه‌زن هستند و این، یعنی احساس پیشرفت».[۱۲۶]

دریافت ۲۲ میلیون دلار

محمود الزهار، وزیر خارجه پیشین و عضو ارشد کادر رهبری حماس، در گفت‌وگو با العالم[۱۲۷] گفت: در دیدار سال ۲۰۰۶ با قاسم سلیمانی در تهران، «مشکل اساسی حقوق کارمندان و خدمات اجتماعی و کمک‌های دیگر» به مردم غزه را توضیح دادم و «حاج قاسم فوراً درخواست ما را پاسخ داد به‌گونه‌ای که روز بعد که پایان سفر بود، ۲۲ میلیون دلار[۱۲۵] در چمدان‌های فرودگاه (تهران) دیدم».[۱۲۸] الزهار همچنین گفت: «قرار بود مبلغ بیش‌تری پرداخت شود اما (هیئت حماس) ۹ نفره بود و نمی‌توانستیم بیش از این حمل کنیم زیرا هر چمدان ۴۰ کیلوگرم گنجایش داشت».[۱۲۸][۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱]

سایر کمک‌های نظامی و تسلیحاتی و مستشاری از جانب جمهوری اسلامی

زیاد نخاله در ویدئویی که شامگاه پنج‌شنبه، اول خرداد ۱۳۹۹، در اکانت توییتر قاسم سلیمانی منتشر شد، می‌گوید قاسم سلیمانی برای ارسال سلاح به غزه به چند کشور سفر کرده‌است. دبیرکل جنبش جهاد اسلامی فلسطین گفته‌است قاسم سلیمانی «شخصاً» یک عملیات پیچیده برای ارسال سلاح به غزه را مدیریت کرده‌است.[۱۳۲]

وی همچنین در مصاحبه روز پنجشنبه ۱۱ دی ماه ۱۳۹۹، با شبکه العالم تأکید کرد که قاسم سلیمانی تمامی امکانات جمهوری اسلامی ایران را برای رساندن سلاح به غزه به کار گرفت، و موضوع آموزش نیروهای حاضر در غزه برای استفاده از موشک‌های دوربرد را مطرح کرد و گفت به همین دلیل است که امروز هزاران موشک و کارگاه‌های ساخت خمپاره و آرپی‌جی در نوار غزه وجود دارد که به شکل شبانه‌روزی فعالیت می‌کنند.[۱۳۳]

اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس، ساعاتی پس از اعلام آتش‌بس بین اسرائیل و غزه پس از جنگ ۱۱ روزه در سال ۲۰۲۱، از کمک «مالی و تسلیحاتی» جمهوری اسلامی ایران به گروه‌های فلسطینی تشکر کرد.[۱۳۴][۱۳۵] همچنین، وی، یک‌شنبه ۱۲ دی ۱۴۰۰، در گفت‌وگو با شبکه عربی الجزیره، اظهار داشت جمهوری اسلامی ایران ۷۰ میلیون دلار به این جنبش فلسطینی پول داد تا «قوای بازدارندگی» خود را در برابر اسرائیل بسازد و راکت‌هایی که نیروهای حماس در باریکه غزه تولید کردند، بخشی از این «توان راهبردی» است.[۱۳۶]

مصر

در سال ۲۰۰۸ میلادی احمد ابوالغیط وزیر خارجه مصر در دولت حسنی مبارک، ضمن اعلام اینکه مصر هرگز سیطره حماس بر نوار غزه را به رسمیت نمی‌شناسد، مقاومت حماس را مضحک خواند وحملات موشکی حماس به اسرائیل را فرصتی برای حمله اسرائیل به فلسطین قلمداد کرد.[۱۳۷] دولت مصر همچنین تدابیر امنیتی گسترده‌ای رابرای کنترل مرزهای خود در طول نوار غزه برای جلوگیری از قاچاق اسلحه از مصر به سرزمین‌های تحت سیطره حماس در نظر گرفته‌است.[۱۳۸][۱۳۹][۱۴۰]

اما با وقوع انقلاب مصر در سال ۲۰۱۱ و سقوط حکومت حسنی مبارک و به قدرت رسیدن اخوان‌المسلمین، دیدگاه سیاستمداران جدید مصر متفاوت از حکومت قبل بود و آن‌ها در صدد نزدیکی به مردم نوار غزه و جنبش حماس برآمدند. این امر با استقبال رهبران حماس روبرو شد و روابط دوجانبه بیش از پیش تقویت شد.[۱۴۱][۱۴۲]

پس از برکناری حکومت اخوان‌المسلمین، خشونت‌ها در مصر گسترش یافت و صدها نفر از جمله نظامیان مصری کشته و زخمی شدند و به اموال عمومی خسارت‌های زیادی وارد شد. در پی این رویدادها دادستانی مصر، حماس را به مشارکت با نیروهای اخوان المسلمین برای برنامه‌ریزی‌های تروریستی متهم کرد. در اواخر ژانویه و اوایل فوریهٔ ۲۰۱۵ دادگاهی در مصر، شاخهٔ نظامی جنبش فلسطینی حماس با عنوان گردان‌های عزالدین قسام را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد و آن را تحریم کرد. این حکم اولین حکم یک کشور عربی یا اسلامی بود که در آن گردان‌های عزالدین قسام تروریستی نامیده شدند. در پی این حکم هرنوع فعالیت شاخهٔ نظامی حماس در مصر ممنوع شد و احتمال دستگیری نیروهای ساکن مصر افزایش یافت. حماس در واکنش به این حکم، آن را به شدت محکوم کرد.[۱۴۳][۱۴۴]

یمن

حماس با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که در یمن از «گزینه‌های دموکراتیک مردم» و «مشروعیت سیاسی» حمایت می‌کند. محمود الزهار گفت: «حماس با مداخلات خارجی در امور داخلی یمن مخالف است و در عین حال اقدام شورشیان حوثی علیه دولت منصور هادی را تأیید نمی‌کند. ما به مشروعیت سیاسی احترام می‌گذاریم. آنچه در یمن اتفاق افتاد مغایر مشروعیت بود. یمن انتخابات برگزار کرده بود، انتخاباتی منصفانه که نتیجه‌اش پذیرفته شده بود. نهاد ریاست جمهوری و ارگان‌های دولتی دیگر تأسیس شده بودند. اما چیزی که اتفاق افتاد خلاف این روند بود؛ بنابراین ما از مشروعیت سیاسی حمایت می‌کنیم، حالا این موضع حمایت از ائتلاف (عرب) قلمداد شود یا نه. در هر صورت ما خواهان حل مسالمت آمیز مسائل یمن هستیم.»[۱۴۵] چند روز بعد جنبش مقاومت اسلامی فلسطین «حماس» ضمن اعلام حمایت قاطع از حمله نظامی علیه یمن افزود، برخی اخبار مبنی بر اختلافات داخلی دربارهٔ این موضع حماس صحت ندارد. این جنبش هرگونه اختلافات داخلی پیرامون حمایت از تجاوز نظامی عربستان و متحدانش علیه یمن را تکذیب و بر همراه بودن این جنبش با عملیات عربستان علیه حوثی‌های یمن تأکید کرد. «سامی ابوزهری» سخنگوی حماس گفت: برخی گمانه‌زنی‌ها پیرامون اختلافات داخلی حماس در قبال عملیات «توفان قاطع» صحت ندارد و آنچه روزنامه‌های مصری در این خصوص منتشر کرده‌اند، کذب محض است.[۱۴۶] پس از آن حوثی‌های یمن و حماس به حمایت از یکدیگر پرداختند به طوری که در درگیری ۲۰۲۳ میان حماس و اسرائیلی حوثی‌های یمن در حمایت از حماس، به ناو آمریکایی USS Carney موشک شلیک کردند.[۱۴۷]

تحریم‌ها

پس از پیروزی حماس در انتخابات، اتحادیه اروپا اعلام کرد تنها در صورتی کمک‌های خود به ارزش چند صد میلیون دلار به فلسطین را ادامه خواهد داد که حماس اسرائیل را به رسمیت بشناسد، خشونت‌ها را پایان دهد، و توافقات دولت‌های قبل را بپذیرد.[۱۴۸]

واشینگتن - در تاریخ ۱۴ نوامبر ۲۰۲۳، دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه داری ایالات متحده آمریکا (OFAC) سومین دور تحریم‌های خود را علیه افراد و نهادهای وابسته به حماس از زمان حملات تروریستی حماس در ۷ اکتبر به اسرائیل اعمال کرد. این اقدام مقامات کلیدی حماس و مکانیسم‌هایی را که جمهوری اسلامی ایران از طریق آنها از حماس و جهاد اسلامی فلسطین (PIJ) حمایت می‌کند، مشخص می‌کند. نام‌گذاری‌های امروزی با اقدام بریتانیا هماهنگ شده و با هدف محافظت از سیستم مالی بین‌المللی در برابر سوء استفاده از سوی حماس و توانمندسازان آن است. وزارت امور خارجه ایالات متحده به‌طور همزمان یک رهبر شاخه نظامی جهاد اسلامی فلسطین را تعیین می‌کند.

جنت یلن، وزیر خزانه داری آمریکا گفت: «ایالات متحده به همکاری با شرکای خود از جمله بریتانیا ادامه خواهد داد تا حماس برای جمع‌آوری و استفاده از بودجه برای انجام جنایات خود محروم شود». «اقدامات حماس باعث رنج و عذاب عظیمی شده و نشان داده‌است که تروریسم به صورت مجزا رخ نمی‌دهد. ما همراه با شرکای خود قاطعانه به سمت تخریب زیرساخت‌های مالی حماس، قطع منابع مالی خارجی و مسدود کردن کانال‌های مالی جدیدی که به دنبال تأمین مالی اقدامات شنیع خود هستند، حرکت می‌کنیم.»

این اقدام بر اساس تعیین‌های اخیر وزارت خزانه داری ایالات متحده آمریکا در ۲۷ و ۱۸ اکتبر از عوامل و تسهیلگران مالی حماس، و همچنین تعیین مقامات و شرکت‌های دخیل در مدیریت سبد سرمایه‌گذاری مخفی بین‌المللی حماس در مه ۲۰۲۲ است. این افراد بر اساس فرمان اجرایی (E.O.) 13224 اصلاح شده تعیین شده‌اند که گروه‌های تروریستی و حامیان آنها را هدف قرار می‌دهد.[۱۴۹]

روابط با فتح

مقالهٔ اصلی: جنگ داخلی فلسطین
مقالهٔ اصلی: نبرد غزه ۲۰۰۷

پس از پیروزی حماس در انتخابات سال ۲۰۰۶ درگیری‌های مسلحانه بین گروه فتح و حماس افزایش پیدا کرد بطوری‌که تا سال ۲۰۰۷ صدها فلسطینی در درگیری‌های خیابانی دوطرف درگیری کشته شدند.[۱۵۰] در سال ۱۳۹۰ حماس با فتح برای تشکیل دولت وحدت ملی توافق کردند. اسراییل این توافق را محکوم کرد.[۱۵۱] این دو گروه بار دیگر در سال ۱۳۹۳ برای تشکیل دولت وحدت ملی به توافق رسیدند.[۱۵۲]

سپر انسانی

در سال ۲۰۰۶ اسماعیل هنیه رهبر حماس پس از شرکت در یک گرد هم آیی مردمی به صورت سپر انسانی برای جلوگیری از بمباران خانه یکی از اعضای کمیته مقاومت مردمی فلسطین در غزه، اعلام کرد که این اقدام اولین گام برای حفاظت از خانه‌ها و فرزندانمان است.[۱۵۳] در سال ۲۰۰۶حماس از گروهی از زنان فلسطینی خواسته بود که به مسجدی بروند که تحت محاصره نیروهای اسرائیلی بود و اعضای حماس در آن پناه گرفته بودند، اسرائیل این اقدام را استفاده از سپر انسانی خواند.[۱۵۴]

حماس با کمک‌گرفتن از پشت بام مناطق مسکونی و غیرنظامی و استقرار مواضع موشکی خود در نزدیکی بیمارستان‌ها و مدارس، شهرک‌های اسرائیلی را بمباران می‌کند؛ تا در صورت تلافی اسرائیل، آمار کشته شده‌های غیرنظامی فلسطینی بالاتر برود و از آن به شکل تبلیغی استفاده کند.[۱۵۵]

درگیری‌های نظامی با اسرائیل

نمودار ماهیانه حملات موشکی القسام (ساخت حماس) به اسرائیل

حملات راکت‌های حماس به اسرائیل از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۱ منجر به کشته شدن ۴۴ نفر شده‌است[۱۵۶] در درگیری‌های آغاز شده از هشت ژوئیه ۲۰۱۴ تا ۲۱ ژوئیه همین سال ۷۶ درصد کشته شدگان فلسطینی در نوار غزه غیر نظامیان بوده‌اند. ۶ درصد کشته شدگان اسرائیلی را نیز غیرنظامیان تشکیل داده‌اند.[نیازمند منبع]

دیدبان حقوق بشر در سال ۲۰۰۲ خواستار مجازات اعضای حماس در دادگاه کیفری، «برای جنایات علیه بشریت» شد.[۱۵۷]

حمله به مسجد ابن تیمیه در شهر رفح

در پی اعلام تشکیل «امارات اسلامی» در نوار غزه توسط عبداللطیف موسی، رهبر یک سازمان اسلام‌گرای نزدیک به القاعده بنام جند انصارالاسلام در تاریخ ۱۴ اوت ۲۰۰۹ میلادی، درگیری‌های گسترده‌ای میان طرفداران گروه جند انصارالاسلام و شبه‌نظامیان عضو گروه حماس درگرفت. با حمله شبه‌نظامیان حماس به مسجد ابن تیمیه که طرفداران عبداللطیف موسی در آن سنگر گرفته بودند، ده‌ها تن کشته و زخمی شدند.[۱۱۷][۱۵۸][۱۵۹]

یادداشت‌ها

  1. ↑ "As with Islamic political organizations elsewhere, Hamas offers its followers an ideology that appropriates the universal message of Islam for what is, in effect, a nationalist struggle."[۱۰]
  2. ↑ "حماس، فلسطین را جبهه اصلی جهاد می‌داند و قیام را راهی اسلامی برای مبارزه با اشغالگری می‌دانست. رهبران این سازمان استدلال می‌کردند که اسلام به مردم فلسطین، قدرت مقابله با اسرائیل را می‌دهد و انتفاضه را بازگشت توده‌ها به اسلام، توصیف می‌کنند. حماس، از زمان پیدایش خود، سعی کرده‌است ملی‌گرایی و اسلام را آشتی دهد. حماس، مدعی است که به‌عنوان یک جنبش ملی‌گرایانه عمل می‌کند، اما با هدف ملی‌گرایی اسلامی و نه ملی‌گرایی سکولار."[۱۲]
  3. ↑ "حماس، اساساً جنبشی مذهبی است که نگرش ملی‌گرایانه آن بر اساس ایدئولوژی مذهبی آن شکل می‌گیرد."[۱۳]

منابع

پانویس

  1. ↑ Downs, Ray. [https://www.upi.com/Top_News/World-News /2018/01/31/Hamas-leader-dead-after-accidental -gunshot-to-head/7131517379007/ "Hamas leader dead after 'accidental' gunshot to head"]. UPI. Retrieved 31 January 2024. {{cite news}}: |archive-url= is malformed: path (help); Check |url= value (help); line feed character in |archive-url= at position 28 (help); line feed character in |url= at position 87 (help)نگهداری CS1: url-status (link)
  2. ↑ Abdelal 2016, p. 122.
  3. ↑ Dalloul 2017.
  4. ↑ Abu-Amr 1993, p. 10.
  5. ↑ Litvak 1998, p. 151.
  6. ↑ Barzak 2011.
  7. ↑ AFP 2019.
  8. ↑ {{Cite web|url=https://www.dni.gov/nctc/ftos/hamas_fto .html|title=National Counterterrorism Center | FTOs website=www.dni.gov access-date=20 March 2024|archive-date=1 November 2023|archive-url=https://web.archive.org/web /20231101140852/https://www.dni.gov/nctc/ftos /hamas_fto.html|url-status=live}}
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ Dalacoura 2012, pp. 66-67.
  10. ↑ Gelvin 2014, p. 226.
  11. ↑ Stepanova 2008, p. 113.
  12. ↑ Cheemal 2008, p. 465.
  13. ↑ Litvak 2004, pp. 156–57.
  14. ↑ Maqdsi, Muhammad. [https://www.palestine-studies.org/sites /default/files/attachments/jps-articles/2538093 .pdf "Charter of the Islamic Resistance Movement (Hamas) of Palestine"] (PDF). Palestine Studies. University of California Press. Retrieved 20 March 2024. {{cite web}}: |archive-url= is malformed: path (help); Check |url= value (help); line feed character in |archive-url= at position 28 (help); line feed character in |title= at position 54 (help); line feed character in |url= at position 88 (help)نگهداری CS1: url-status (link)
  15. ↑ Dalacoura 2012, pp. 66–67.
  16. ↑ Dunning 2016, p. 270.
  17. ↑ Miš'al, Šāûl; Sela, Avraham; Sela, Avrāhām (2006). [https://books.google.com/books?id= gdKnUys3mWAC The Palestinian Hamas: vision, violence, and coexistence; [with a new introduction]]. New York: Columbia Univ. Press. ISBN 978-0-231-11675-6. Retrieved 20 October 2023. {{cite book}}: |archive-url= is malformed: path (help); Check |url= value (help); line feed character in |publisher= at position 9 (help); line feed character in |url= at position 35 (help)نگهداری CS1: url-status (link)
  18. ↑ Honig-Parnass, Haddad, Tikva, Toufic (2007). "10: Expanding Regionally, Resisting Locally". Between the Lines. Haymarket Books. p. 297. ISBN 978-1-931859-44-8.
  19. ↑ [https://www.reuters.com/world/middle-east /how-hamas-secretly-built-mini-army-fight-israel -2023-10-13/ "How Hamas secretly built a 'mini-army' to fight Israel"]. Reuters. 16 October 2023. Retrieved 20 March 2024. {{cite news}}: |archive-url= is malformed: path (help); |first= missing |last= (help); Check |url= value (help); Check date values in: |access-date= (help); Text "last-Nakhoul" ignored (help); line feed character in |access-date= at position 3 (help); line feed character in |archive-url= at position 28 (help); line feed character in |title= at position 42 (help); line feed character in |url= at position 42 (help)نگهداری CS1: url-status (link)
  20. ↑ "Egyptian army questions Mohamed Morsi over alleged Hamas terror links". The Guardian.
  21. ↑ "Adviser to Iran's Khamenei expresses support for Palestinian attacks: Report". Al Arabiya. AFP. October 7, 2023 – via al-Aribaya.
  22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ Ehl, David (May 15, 2021). "What is Hamas and who supports it?". Deutsche Welle.
  23. ↑ "Sudan closes door on support for Hamas". Reuters.
  24. ↑ "Experts Weigh in on Regional Impact of Syria-Hamas Rapprochement". VOA News. October 20, 2022. Retrieved October 8, 2023.
  25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ Gidda, Mirren (July 25, 2014). "Hamad Still Has Some Friends Left". Time.
  26. ↑ "Hamas, PLO slam 'blatant US interference' in Venezuela affairs". Middle East Monitor. 25 January 2019.
  27. ↑ "Houthis, Hamas merge diplomacy around prisoner releases – Al-Monitor: Independent, trusted coverage of the Middle East". Al-Monitor. 5 January 2021.
  28. ↑ "Hamas awards 'Shield of Honor' to Houthi representative in Yemen, sparking outrage in Saudi Arabia". JNS.org. 16 June 2021.
  29. ↑ Fabian, Emanuel. "Officer, 2 soldiers killed in clash with terrorists on Lebanon border; mortars fired". تایمز آو ایزرائل (به انگلیسی). Archived from the original on 9 October 2023. Retrieved 9 October 2023.
  30. ↑ "الجبهة الشعبیة: قرار الإدارة الأمریکیة بتوفیر الدعم للکیان هدفه تطویق النتائج الاستراتیجیة لمعرکة طوفان الأقصی". alahednews.com.lb (به عربی). Archived from the original on 9 October 2023. Retrieved 8 October 2023.
  31. ↑ "Al-Qassam fighters engage IOF on seven fronts outside Gaza: Statement". Al Mayadeen English. 8 October 2023. Archived from the original on 8 October 2023. Retrieved 8 October 2023.
  32. ↑ "Qassam Brigades announces control of 'Erez Crossing'". Roya News. 7 October 2023. Archived from the original on 7 October 2023. Retrieved 7 October 2023.
  33. ↑ "IRAN UPDATE, OCTOBER 14, 2023". ISW (به انگلیسی). Retrieved 2023-10-16.
  34. ↑ "Iran Update, October 17, 2023". مؤسسه مطالعه جنگ. 17 October 2023.
  35. ↑ "Ministry of Foreign Affairs stresses importance of providing full protection to citizens, ending battle between Hamas, Israeli Forces". Bahrain Ministry of Foreign Affairs. 2023-10-09. Archived from the original on October 10, 2023. Retrieved 2023-10-09.
  36. ↑ "Bahrain denounces Hamas kidnappings". www.timesofisrael.com. 2023-10-09. Archived from the original on October 10, 2023. Retrieved 2023-10-09.
  37. ↑ "What Effect ISIS' Declaration Of War Against Hamas Could Have In The Middle East". NPR.org.
  38. ↑ https://frenteacano.com.ar/el-gobierno-argentino-incluira-al-grupo-hamas-en-la-lista-de-organizaciones-terroristas/
  39. ↑ "Entirety of Hamas to be listed as a terrorist organisation". ABC News. February 17, 2022.
  40. ↑ "Currently listed entities". December 21, 2018.
  41. ↑ "EU court upholds Hamas terror listing". گاردین. July 26, 2017.
  42. ↑ Fighting terrorism.
  43. ↑ https://www.1news.co.nz/2024/02/29/nz-designates-all-of-hamas-a-terrorist-entity/
  44. ↑ "Paraguay adds Hamas, Hezbollah to terrorism list". August 20, 2019.
  45. ↑ "Proscribed terrorist groups or organisations". GOV.UK.
  46. ↑ "Foreign Terrorist Organizations".
  47. ↑ Kear, Martin (2018). Hamas and Palestine: The Contested Road to Statehood. Routledge. ISBN 978-0-429-99940-6.
  48. ↑ Byman, Daniel; Palmer, Alexander (October 7, 2023). "What You Need to Know About the Israel-Hamas Violence". Foreign Policy (به انگلیسی). Archived from the original on October 7, 2023. Retrieved October 8, 2023.
  49. ↑ Urquhart, Conal (January 10, 2007). "Hamas leader acknowledges 'reality' of Israel". The Guardian (به انگلیسی). ISSN 0261-3077. Retrieved October 9, 2023.
  50. ↑ Aviad, G. (2009). "'Hamas' Military Wing in the Gaza Strip: Development, Patterns of Activity, and Forecast'" (PDF). Military and Strategic Affairs. Retrieved October 9, 2023. However, once Hamas became the dominant political force in Palestinian society...
  51. ↑ Higgins, Andrew (January 24, 2009). "How Israel Helped to Spawn Hamas". The Wall Street Journal. Archived from the original on September 26, 2009. Retrieved January 25, 2023. "Hamas, to my great regret, is Israel's creation," says Mr. Cohen, a Tunisian-born Jew who worked in Gaza for more than two decades. Responsible for religious affairs in the region until 1994, Mr. Cohen watched the Islamist movement take shape, muscle aside secular Palestinian rivals and then morph into what is today Hamas, a militant group that is sworn to Israel's destruction.
  52. ↑ Mukhimer, Tariq (2012). Hamas Rule in Gaza: Human Rights Under Constraint. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-31019-4.
  53. ↑ Mukhimer, Tariq (2012). Hamas Rule in Gaza: Human Rights Under Constraint. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-31019-4.
  54. ↑ «National Counterterrorism Center | Groups». www.dni.gov. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۱۰-۲۴.
  55. ↑ "Foreign Terrorist Organizations". United States Department of State (به انگلیسی). Retrieved 2023-10-24.
  56. ↑ https://www.nationalsecurity.gov.au/what-australia-is-doing/terrorist-organisations/listed-terrorist-organisations
  57. ↑ Gaza: Palestinian Rockets Unlawfully Targeted Israeli Civilians
  58. ↑ Almaari, Faris (June 9, 2023). "New Public Opinion Poll: Jordanians Favor De-escalation in the Region, But Sentiment Against Israel Remains". The Washington Institute.
  59. ↑ "Poll: Hamas popularity surges after war with Israel". The Washington Post. September 2, 2014.
  60. ↑ Kabahā 2014, pp. 322–23.
  61. ↑ ۶۱٫۰ ۶۱٫۱ ۶۱٫۲ Kabahā 2014, pp. 323.
  62. ↑ Jefferis 2016, pp. 50–51.
  63. ↑ Abu Amr 1994, p. 16.
  64. ↑ Singh 2013, p. 153.
  65. ↑ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ ۶۵٫۲ ۶۵٫۳ Higgins, Andrew (January 24, 2009). "How Israel Helped to Spawn Hamas". وال‌استریت جورنال. Archived from the original on September 26, 2009. Retrieved January 25, 2023. When Israel first encountered Islamists in Gaza in the 1970s and '80s, they seemed focused on studying the Quran, not on confrontation with Israel. The Israeli government officially recognized a precursor to Hamas called Mujama Al-Islamiya, registering the group as a charity. It allowed Mujama members to set up an Islamic university and build mosques, clubs and schools. Crucially, Israel often stood aside when the Islamists and their secular left-wing Palestinian rivals battled, sometimes violently, for influence in both Gaza and the West Bank. "When I look back at the chain of events I think we made a mistake," says David Hacham, who worked in Gaza in the late 1980s and early '90s as an Arab-affairs expert in the Israeli military. "But at the time nobody thought about the possible results." Israeli officials who served in Gaza disagree on how much their own actions may have contributed to the rise of Hamas. They blame the group's recent ascent on outsiders, primarily Iran. This view is shared by the Israeli government. "Hamas in Gaza was built by Iran as a foundation for power, and is backed through funding, through training and through the provision of advanced weapons," Mr. Olmert said last Saturday. Hamas has denied receiving military assistance from Iran.
  66. ↑ Levitt 2006, p. 24.
  67. ↑ Mattar 2005, p. 195.
  68. ↑ Hassan 2014, p. 80.
  69. ↑ Abu Amr 1994, p. 35.
  70. ↑ حماس بایگانی‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine شورای روابط خارجی آمریکا
  71. ↑ «Palestinian election raises varying opinions within U. The Minnesota Daily». بایگانی‌شده از اصلی در ۹ ژوئن ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۹.
  72. ↑ Israel rejects Gaza ceasefire The Guardian (UK), April 25, 2008
  73. ↑ "Israel-Hamas truce announced". Al Jazeera. June 17, 2008. Retrieved October 9, 2023.
  74. ↑ Witte, Griff; Knickmeyer, Ellen (June 18, 2008). "Israel, Hamas Agree on Gaza Strip Truce". The Washington Post. Retrieved August 2, 2011.
  75. ↑ "Rockets from Gaza bombard Israeli area". UPI. Retrieved May 27, 2010.
  76. ↑ ۷۶٫۰ ۷۶٫۱ "Hamas 'might renew truce' in Gaza". London: BBC News. December 23, 2008. Retrieved December 27, 2008.
  77. ↑ "Why Israel Attacked" Time magazine. December 27, 2008
  78. ↑ Civilian death toll rises after second day of air strikes The Guardian (UK), December 29, 2008
  79. ↑ "Israel declares ceasefire in Gaza". London: BBC News. January 18, 2009. Retrieved January 19, 2009.
  80. ↑ "Hamas announces ceasefire in Gaza". London: BBC News. January 18, 2009. Retrieved January 19, 2009.
  81. ↑ Post-Assad Syria would drop special Iran ties بایگانی‌شده در اکتبر ۱۵, ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine| Reuters |December 3, 2011
  82. ↑ "Hamas ditches Assad, backs Syrian revolt" بایگانی‌شده در نوامبر ۹, ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine. Reuters. February 24, 2012.
  83. ↑ "Syria Berates Hamas Chief, an Old Ally, on State TV". نیویورک تایمز, October 2, 2012.
  84. ↑ "Hamas and Fatah in unity talks, says Khaled Meshaal". بی‌بی‌سی نیوز، February 7, 2013.
  85. ↑ "2 Hamas leaders killed in Syria, sources say" بایگانی‌شده در ژوئن ۲۹, ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine. Ma'an News Agency, October 29, 2012.
  86. ↑ "Syria Shuts Down Hamas Offices". آروتز شوا، November 6, 2012.
  87. ↑ "NGO accuses Damascus of killing two Hamas members in Syria" بایگانی‌شده در نوامبر ۱۶, ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine. الأهرام Online, January 9, 2013.
  88. ↑ "Military wing of Hamas training Syrian rebels". جروزالم پست. Reuters. April 5, 2013. Retrieved April 16, 2014.
  89. ↑ ۸۹٫۰ ۸۹٫۱ Kotsev, Victor (March 26, 2013). "A Spring Revival for the Peace Process?". Sada. Retrieved March 29, 2013.
  90. ↑ Levitt 2006, pp. 10–11.
  91. ↑ Levitt 2006, pp. 11–12.
  92. ↑ Roy 2013, p. 30.
  93. ↑ Andrew Carey and Joe Sterling (May 6, 2017). "Ismail Haniya elected new Hamas leader". CNN.
  94. ↑ Davis 2016, pp. 44–45.
  95. ↑ Abu-Amr 1993, p. 8.
  96. ↑ ۹۶٫۰ ۹۶٫۱ Vittori 2011, p. 73.
  97. ↑ Levitt 2006, pp. 143–44.
  98. ↑ Clarke 2015, p. 97.
  99. ↑ Interpal and Development and the Al-Aqsa Charitable Foundation Fund. pp.  146, 154–59.
  100. ↑ ۱۰۰٫۰ ۱۰۰٫۱ Marsh E. Burfeindt, 'Rapprochement with Iran', in Thomas A. Johnson (ed.), Power, National Security, and Transformational Global Events: Challenges Confronting America, China, and Iran. CRC Press. 2012. pp. 185–235 [198].
  101. ↑ ۱۰۱٫۰ ۱۰۱٫۱ ۱۰۱٫۲ ۱۰۱٫۳ Jodi Vittori, Terrorist Financing and Resourcing, Palgrave Macmillan, 2011 pp. 72–74, 193 notes 50, 51.
  102. ↑ Levitt 2006, p. 173.
  103. ↑ Gleis & Berti 2012, p. 156.
  104. ↑ Robert Mason, Foreign Policy in Iran and Saudi Arabia: Economics and Diplomacy in the Middle East, آی بی توریس، 2015 pp. 48–49
  105. ↑ Levitt 2006, pp. 172–74.
  106. ↑ Lawrence Rubin, Islam in the Balance: Ideational Threats in Arab Politics. Stanford University Press, 2014 p. 104
  107. ↑ Jalil Roshandel, Alethia H. Cook, The United States and Iran: Policy Challenges and Opportunities, Palgrave Macmillan, 2009. p. 104.
  108. ↑ Mark P. Sullivan, 'Latin America: Terrorism Issues'. Congressional Research Service. July 14, 2009. p. 4.
  109. ↑ Davis, p. 173.
  110. ↑ "Palestinian Authority rejects Israeli, U.S. ideas to help Gaza". The Jerusalem Post.
  111. ↑ جروزالم پست، March 12, 2019, "Netanyahu: Money to Hamas Part of Strategy to Keep Palestinians Divided"
  112. ↑ The World Almanac of Islamism: 2014, American Foreign Policy Council/رومن و لیتلفیلد، 2014, p. 15.
  113. ↑ "پیروزی حماس برای همسایه‌اش اردن چه معنایی می‌دهد؟" (به انگلیسی). دیلی‌استار. Archived from the original on 4 October 2009. Retrieved 11 January 2009.
  114. ↑ خالد مشعل با پادشاه اردن دیدار کرد بی‌بی‌سی فارسی، ۲۹ ژانویه ۲۰۱۲
  115. ↑ «حذف حماس از فهرست گروه‌های تروریستی به دست دادگاه حقوق بشر». رادیو فردا. ۲۰۱۴-۱۲-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۴-۱۲-۱۸.
  116. ↑ «استرالیا حماس را به‌طور کامل در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داد». دویچه‌وله فارسی. ۱۷ فوریه ۲۰۲۲.
  117. ↑ ۱۱۷٫۰ ۱۱۷٫۱ ده‌ها تن در درگیری‌های رفح کشته و زخمی شدند, بی‌بی‌سی فارسی
  118. ↑ کمک ۲۵۰ میلیون دلاری ایران به فلسطینیان (بی‌بی‌سی فارسی)
  119. ↑ سفر نخست‌وزیر فلسطینی به تهران (بی‌بی‌سی فارسی)
  120. ↑ «ایران در آموزش شبه نظامیان حماس نقش داشته» (بی‌بی‌سی فارسی)
  121. ↑ ۱۲۱٫۰ ۱۲۱٫۱ اعلام «بی‌طرفی» ایران در مناقشه فلسطینی‌ها (بی‌بی‌سی فارسی)
  122. ↑ گروه حماس آموزش شبه نظامیان خود توسط ایران را تأیید کرد! بایگانی‌شده در ۱۳ مه ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine (خبرگزاری انتخاب، ۲۰اسفند۱۳۸۶)
  123. ↑ A Hamas leader admits hundreds of his fighters have travelled to Tehran) March 9, 2008 TIMES
  124. ↑ مئیر جاودانفر (۲۵ ژانویه ۲۰۱۳). «نتانیاهو و استفاده از تهدیدهای دولت ایران». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۳.
  125. ↑ ۱۲۵٫۰ ۱۲۵٫۱ مصطفی اللباد (۲۲ ژوئیه ۲۰۱۳). «إیران بعد سقوط «الإخوان»». السفیر (به عربی). بایگانی‌شده از اصلی در ۷ اوت ۲۰۱۳.
  126. ↑ «سه دهه حمایت از حماس؛ از دلارهای قاسم سلیمانی تا موشک‌هایی که به خامنه‌ای «احساس پیشرفت» می‌دهند». ۱۶ مهر ۱۴۰۲. دریافت‌شده در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۳.
  127. ↑ «الزهار یکشف عن 22 میلیون دولار 'ثقیلة' سلمهم إیاها سلیمانی» (به عربی). alalamtv.net. العالم. ۲۷ دسامبر ۲۰۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۰.
  128. ↑ ۱۲۸٫۰ ۱۲۸٫۱ «مقام حماس دربارهٔ دریافت «۲۲ میلیون دلار» پول نقد از قاسم سلیمانی؛ «چمدان‌هایمان دیگر جا نداشت»». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۰.
  129. ↑ «"قدم 22 ملیون دولار".. تداول حدیث قیادی فی حماس عن لقائه بقاسم سلیمانی» (به عربی). CNN.COM. سی ان ان عربی. ۲۸ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۰.
  130. ↑ حمید، صالح (۲۸ دسامبر ۲۰۲۰). «الزهار: سلیمانی سلم حماس 22 میلیون دولار فی أول لقاء» (به عربی). العربیة.نت. العربیه. دریافت‌شده در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۰.
  131. ↑ «اعتراف حماس به دریافت پول از سلیمانی: چمدان‌هایمان دیگر جا نداشت». دویچه وله فارسی. ۲۸ دسامبر ۲۰۲۰.
  132. ↑ «مقام فلسطینی: قاسم سلیمانی در عملیاتی پیچیده برای ما سلاح فرستاد». رادیو فردا. ۲ خرداد ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۴۰۰.
  133. ↑ «گفتگوی اختصاصی العالم با زیاد نخاله دبیرکل جهاد اسلامی فلسطین- حاج قاسم فلسطین یا فلسطین حاج قاسم؟». شبکه العالم. ۱۲ دی ۱۳۹۹. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۴۰۰.[پیوند مرده]
  134. ↑ «تقدیر حماس از کمک‌های «مالی و تسلیحاتی» جمهوری اسلامی به غزه». رادیو فردا. ۱ خرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۴۰۰.
  135. ↑ «جمهوری اسلامی چگونه از حماس حمایت می‌کند؟». دویچه‌وله فارسی. ۱ خرداد ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۹ خرداد ۱۴۰۰.
  136. ↑ «رئیس دفتر سیاسی حماس: ۷۰ میلیون دلار از ایران گرفتیم و راکت ساختیم». رادیو فردا. ۱۳ دی ۱۴۰۰. دریافت‌شده در ۱۳ دی ۱۴۰۰.
  137. ↑ «انتقاد شدید مصری‌ها از حماس». روزنامه اعتماد. ۲۰ بهمن ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۱ شهریور ۱۳۸۷.
  138. ↑ Higgins, Andrew (January 24, 2009). "How Israel Helped to Spawn Hamas". The Wall Street Journal. Archived from the original on 25 March 2014.
  139. ↑ مالکیت عمومی این مقاله حاوی محتوای تحت مالکیت عمومی از سند «Hamas: The Organizations, Goals and Tactics of a Militant Palestinian Organization». Congressional Research Service است.
  140. ↑ «جریان قاچاق از مصر منشأ بحران غزه». روزنامه اعتماد. ۳۰ خرداد ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ فوریه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۱۱ شهریور ۱۳۸۷.
  141. ↑ "Mohamed Morsi was a true friend to Palestinians in Gaza". Middle East Eye (به انگلیسی). Retrieved 2024-01-07.
  142. ↑ Kingsley، Patrick (۲۰۱۳-۰۷-۲۶). «Egyptian army questions Mohamed Morsi over alleged Hamas terror links» (به انگلیسی). The Guardian. شاپا 0261-3077. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۱-۰۷.
  143. ↑ «دادگاه مصر شاخه نظامی حماس را در فهرست تروریستی قرار داد». رادیو فردا. ۲۰۱۵-۰۲-۰۲. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۲-۰۲.
  144. ↑ Georgy, Michael (2015-01-31). "Egyptian court bans Hamas' armed wing, lists as terrorist organization". Reuters (به انگلیسی). Archived from the original on 31 January 2015. Retrieved 2015-02-02.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (link)
  145. ↑ «حماس در جنگ یمن با کدام جناح است؟». BBC News فارسی. ۲۰۱۵-۰۳-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۱۱-۰۲.
  146. ↑ http://www.asriran.com/fa/news/390380/حماس-حمایت-قاطع-از-حمله-عربستان-به-یمن
  147. ↑ News, A. B. C. "US Navy destroyer in Red Sea shoots down cruise missiles fired by Houthis in Yemen: Pentagon". ABC News (به انگلیسی). Retrieved 2023-11-02. {{cite web}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
  148. ↑ Hamas Must Reform Itself, EU Warns وبگاه دویچه وله صدای آلمان (انگلیسی)
  149. ↑ «United States and United Kingdom Take Coordinated Action Against Hamas Leaders and Financiers». home.treasury.gov. نوامبر ۱۴, ۲۰۲۳.
  150. ↑ Palestinian rivals: Fatah & Hamas
  151. ↑ اسرئیل توافق حماس و فتح را محکوم کرد
  152. ↑ کابینه دولت وحدت ملی فلسطینی سوگند یاد کرد
  153. ↑ Human shields prevent Israeli air strikes in Gaza وبگاه ایندیپندنت
  154. ↑ Human shield deters Israel strike وبگاه بی‌بی‌سی
  155. ↑ Terry Glavin (۲۰۲۱-۰۵-۱۳). «Hamas human shields». nationalpost (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۳.
  156. ↑ فهرست کشته‌شدگان اسرائیلی توسط موشک‌های فلسطینی
  157. ↑ متن اعلامیه
  158. ↑ تشکیل امارات اسلامی در غزه بایگانی‌شده در ۲۶ نوامبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine, رادیو بین‌المللی فرانسه
  159. ↑ "Breaking News, World News and Video from Al Jazeera". Al Jazeera (به انگلیسی). Retrieved 2023-11-02.

منابع

کتب

مقالات ژورنال

غیره

پیوند به بیرون

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=حماس&oldid=39324545»