زبان راجی

گویش راجی یا راژی یا رازی یا رایجی لهجه‌ای است که بقایای آن در مناطق مرکزی ایران و در شهرهایی چون ابوزیداباد، دلیجان، نیم‌ور، محلات، نراق، میمه ،جوشقان قالی، وزوان، زیادآباد، ازان، ونداده ،ابيانه و تجره، آرنجن، پنداس، ورکان و ... صحبت می‌شده و اکنون فقط در بعضی مناطق شهر دلیجان و بخش میمه اصفهان بقایای بعضی لغات آن برجای مانده‌است.

این گویش، لهجه مناطق وسیعی از سرزمین‌های ری، همدان، کاشان، اراک و چند منطقه دیگر بوده‌است. این گویش با گویش‌های مردم دلیجان، زر، واران، گویش یهودیان کاشان، همدان، اصفهان، نایین، نطنز، ده آباد،خالدآباد،بادرود، کهک تفرش، آشتیان، خوانسار و وَزوان اصفهان همبستگی داشته‌است. در منابع ادبی مثل ریاض‌الشعرا (۱۱۶۱ هجری قمری) و آتشکده آذر (۱۱۹۳ ه ق) از این گویش نام برده شده‌است.

در کتاب تاریخ کاشان تصریح شده که منظور از زبان رایجی، ظاهراً لهجه محلی است. در این کتاب گفته شده که در بعضی از دهات و قرا کاشان به لهجه مخصوصی تکلم می‌شود از جمله در آران و نطنز. کریستن سن قسمتی از لهجه‌های کاشان را مطالعه كرده و کتابی در باب آن نوشته است. در همین کتاب تاریخ کاشان نیز بعضی اصطلاحات محلی علی الخصوص اصطلاحات زراعتی بکار رفته‌است و نویسنده برای استفاده اهل تحقیق آن‌ها را در فهرستی در پایان کتاب جمع‌آوری نموده است. اصطلاح زبان راجی را سید محمدعلی جمال زاده از اهل دلیجان شنیده و در مقاله زبان راجی یا راژی مندرج در نشریه دانشکده ادبیات تبریز (۹: ۲۱۷–۲۱۸) از آن سخن داشته‌ و ممکن است این دو رایجی و راجی یکی باشد.

در سلسله تحقیقات زبان‌شناسی جدید، گویش راجی برای نخستین بار در سال ۱۸۸۰ میلادی به وسیله والنتين ژوکوفسکی (Zukovskiy) و سپس در سال ۱۹۰۷ توسط اسکار مان (Oskar Mann) مورد بررسی قرار گرفت. اسکارمان گویش راجی و نیز گویش‌های مرکزی ایران را دنباله زبان مادی دانسته و واژه راجی را برگرفته از نام پایتخت ماد باستان تصور کرده‌است. آرتور کریستسن سن نیز به برابری سرزمین‌های گویش‌های مرکزی با کشور ماد باستان اشاره کرده‌است. گویش راجی دارای گونه‌های مختلف است.

پیشینه

این گویش از گویش‌های مرکزی ایران از دسته شمال غربی است و در حال حاضر تعداد زیادی از ساکنین شهر دلیجان و وَزوان و ابوزیدآباد در 30 کیلومتری کاشان بدان سخن می‌گویند. واژه‌های زبان راجی در میان زبان‌های ایرانی با گویش‌های زبان فارسی خویشاوند آشکار نیز دارد. این خویشاوندان در زبان فارسی و همهٔ گویش‌های فارسی با اندکی دگرگونی در آواها فراوان هستند. زبان‌های ارمنی یا بلوچی و گیلکی و نیشابوری از نزدیک‌ترین زبان‌ها به راجی هستند.

نزدیک‌ترین زبان به زبان راجی، سمنانی است.

این گویش مانند دیگر گویشهای مرکزی مورد مطالعه و توجه خاصی قرار نگرفته‌است و در این در حالیست که جنبه‌های مختلف آن چون ساخت واژه، ساخت نحوی و نظام آوایی آن دارای ویژگی‌های منحصر به فرد و قابل مطالعه‌ای است.

راجی در همدان

به ادعای برخی، گویش راجی همان گویش رازی است که در مناطقی همچون ری و همدان رواج داشته و حتی اشعاری باباطاهر عریان را به این گویش منسوب می‌کنند. به اعتقاد این عده از محققین، گویش مردم همدان و زبان کلیمیان همدان زبان «فهلوی» بوده‌است. آن‌ها در این زبان هنگام تلفظ واژه‌ها یا کلمات به آن‌ها کسره می‌داده‌اند و کلیمیان به این گویش، زبان راجی می‌گفته‌اند. پیدایش این زبان در زمان مغول‌ها بوده‌است.

راجی در کاشان

کاشان و محدوده فرهنگی آن و به روایت کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه سیلک یکی از مهم‌ترین مناطق راجی زبان در فلات ایران است. عبدالرحیم کلانتر ضرابی نگارنده کتاب تاریخ کاشان در مورد زبان راجی مردم اطراف کاشان چنین می‌نویسد:

اصل زبان مردم این حدود همین است که در این اوراق نگارش بافته ولی مردم بلوک را غیر از این زبان که زبان واقعی آنهاست زبانی دیگر هست که اهل شهراز فهم معانی آن بی‌خبرند و آنرا زبان رایجی می‌گویند که باباطاهر عریان در اشعار خود فی الجمله از این زبان اشعاری نموده‌است:

الهی دل بلا بی دل بلا بی		گنه چشمان کر و دل مبتلا بی
اگر چشمم نبیند روی زیبا		چه داند دل که دلبر در کجا بی

نمونه‌ها

• از فرالاوی شاعر هم‌زمان رودکی شعری بازمانده‌است که در این شعر کلمه دخش که به زبان راجی دشت معنا می‌دهد، به کار رفته‌است.

من عاملم و معاملی تو

این کار مرا با تو بود دخش

• در این زبان کلمه دلیجان به صورت دلیگون تلفظ می‌گردد.
• از نمونه های زبان راجی در اشعار باباطاهر عریان؛
  • • به آهی گنبد خضرا بسوجم
    • فلک را جمله سر تا پا بسوجم
    • بسوجم ار نه کارم را بساجی
    • چه فرمائی بساجی یا بسوجم

منابع

• گویش محلی اراک و استان مرکزی
• واژه‌نامه راجی
• واژه‌نامه راجی نوشته حسین صفری
• The Raji Dialect of Jowshaqan Paperback – 2013

by Habib Borjian (Author) https://www.amazon.com/Raji-Dialect-Jowshaqan-Habib-Borjian/dp/3862884252

برای مطالعه

• [۱]ابوالحسن آقاربیع (۱۳۸۳)، گویش راجی هنجن، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص. ۲۰۶، شابک [[ویژه:منابع کتاب/964

-7531-17-6|۹۶۴ -۷۵۳۱-۱۷-۶]]