دز

برای دیگر کاربردها، دز (ابهام‌زدایی) را ببینید.

دز
ویژگی‌های ظاهری
دهانه	کارون
ویژگی‌های حوضه
شبکهٔ رود	شمال خوزستان

نمایی از شهرستان دزفول در کنار رود دز

دز رودخانه‌ای است که از رشته کوه زاگرس میانی (در جنوب استان لرستان-الیگودرز)سرچشمه می‌گیردو چندین هزاره است که در اقتصاد شمال خوزستان بخصوص سد دز نقشی بسیار مهم داشته و دارد.

نام

• در لغت نامه دهخدا واژه دز بدین معنی آمده‌است:

دز: [دِ] (اِ) دژ. قلعه و حصار. (برهان). قلعه و حصار عموماً و قلعه بالای کوه خصوصاً. (آنندراج). قلعه. (جهانگیری) (از مهذب الاسماء). حصار. (شرفنامه منیری). حصن. (از مهذب الاسماء)

این رودخانه در گذر زمان نام‌های مختلفی به خود دیده‌است. از نام این رود تا قبل از حضور مردمان عیلام اطلاعی در دست نیست، اما عیلامی‌ها که اولین قوم ساکن در این سرزمین بوده‌اند بنا به گفته پروفسور گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی به این رودخانه «ایدیده» (idide) می‌گفتند که تا بعد از حمله اسکندر و حضور یونانی‌ها مورخین یونانی از این رود با نام «کوپرات» یا دز(یونانی: Κοπράτης) یاد کرده‌اند.

احمد کسروی در کتاب کاروند (مجموعه گفتارها و نوشتارها به کوشش یحیی ذکاء) در بخش رودهای خوزستان با توجه نوشته‌های مورخین یونانی استرابو و دیودوروس رود دز را همان رود کوپرات در نظر گرفته و با توجه روند مسیر عبور آب که از دره به جلگه می‌آید از آن به نام «رود دز»» یاد می‌کند.

سرهنگ کنت لافتوس نخستین باستان‌شناسی که اقدام به تحقیقات علمی در شوش نمود، به نقل از جغرافی دانان دوران باستان رودخانهٔ «کوپراتس» را همین رودخانهٔ دز فعلی می‌داند.

هم چنین باستان‌شناس فرانسوی مادام ژان دیولافوا نام قدیم این رودخانه را «کوپراتس» ذکر کرده‌است. جغرافی دانان و مورخین مسلمان مانند حمدالله مستوفی، مقدسی و یعقوبی در ادوار مختلف تاریخی از این رودخانه به نام‌های «رود جندی شاپور»، «آب جندی شاپور» ویا «آب دز» یاد کرده‌اند.

هم چنین در کتاب «فن آب و فن آبیاری در ایران باستان» نام قدیمی رود دز «رود گنده شاپور» ذکر شده‌است.

ژنرال سر پرسی سایکس در سفرنامهٔ خود موسوم به «ده هزار میل در ایران»، در جریان ماموریتش به خوزستان ازین رود به نام نهر «آب دیز» نام می‌برد و آن را از شعب مهم کارون نام برده‌است.

هم چنین علی‌اکبر دهخدا، دکتر محمد معین و مرحوم رشیدیان از این رودخانه به نام «آب دیز» به معنی «آب دز» یاد نموده‌اند.

مرحوم رشیدیان در کتاب «جغرافیای خوزستان» می‌نویسد: «آب دیز (آب دز) از بروجرد والیگودرزسرچشمهٔ آن شروع شده و پس از طی خاک لرستان از شمالشرق اندیمشک گذشته و به بندقیر (محل تلاقی دز و کارون) رفته و در آن جا با آب‌های شوشتر ممزوج شده و به اهواز می‌رود، خوشمزه و گواراست.»

سازه‌ها

پرونده:Ancient Grinders in Dez River.jpg

آسیاب‌های آبی دزفول بر رودخانه دز

در قسمتی از مسیر رودخانه دز به دلیل دره ای بودن اشکفتهایی مشرف به رود دز کنده کاری شده که در گویش دزفولی به کَت (Kat) معروف می‌باشند. درگذشته اغلب برای فرار از گرمای طاقت فرسای تابستان مورد استفاده مردم بوده‌اند ولی امروزه محلی برای تفریح مردم می‌باشد.

هم چنین در مسیر رود آسیاب‌های آبی دزفول در چند نقطه وجود دارد که برای آرد کردن گندم در گذشته مورد استفاده بوده‌است. پیشینه تاریخی آسیابهای آبی دزفول در ارتباط با پل قدیم (دزفول) بوده که به دوره ساسانیان بازمی‌گردد اما عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره تاریخی صفویه و قاجاریه بازمی‌گردد. این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ایی، آجر و با ملات ساروج ساخته شده‌اند. شکل معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول بوده و به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده و به هم مرتبط هستند. از دیگر کارهای مهندسی شده در مسیر رود دز می‌توان به قمش‌ها در دزفول نام برد که از راهرو و مجرا و تونل‌های زیر زمینی برای انتقال آب رودخانه به زمین‌های زراعتی و همچنین شرب مردم در گذشته استفاده شده‌است.

جغرافیا

رود دز از ترکیب چند رودخانه که در ذیل به آنها اشاره می‌شود بوجود می‌آید.

1. رودخانه سزار (ایران)... سرچشمه: رشته‌کوه گرین. اشترانکوه و قالیکوه

رود دز پس از گذشتن از جنوب لرستان و شمال خوزستان و شهرستانهایی مانند الیگودرز، اندیمشک، دزفول، شوشتر و شوش در منطقه‌ای به نام بندقیر در جنوب شوشتر به رود کارون می‌پیوندد.

سدها

بر روی رودخانه دز، سدهای بزرگی ساخته شده یا در دست ساخت است؛ که از جمله آن می‌توان به برنامه ساخت سد بختیاری در جنوب لرستان و نیز به سد دز (ششمین سد بزرگ جهان)، در شهرستان اندیمشک اشاره کرد.

پل‌ها

در شهر دزفول بر این رودخانه چندین پل بسته شده‌است. پلی نیز در بخش شعیبیه شوشتر بر روی رود دز ساخته شده‌است.

• پل قدیم دزفول
• پل شریعتی دزفول معروف به پل جدید
• پل سوم یا پل مقاومت یا پل رودبند دزفول
• پل چهارم دزفول
• پل پنجم دزفول
• پل حمید آباد دزفول
• پل چمگلک اندیمشک

پل قدیم

مهم‌ترین اثر تاریخی دزفول است که در حدود ۱۷۵۰ سال پیش شاپور اول ساسانی آن را به کمک اسیران رومی بر روی رود دز بنا کرد. این پل به همین دلیل به پل رومی نیز مشهور است.

تفرجگاه‌ها

تفریحگاه ساحلی دز (علی کله) در دزفول

• سد دز در اندیمشک
• دریاچه پشت سد دز در پامنار دزفول
• پارک ساحلی دولت در دزفول
• پارک ساحلی دووه در دزفول
• پارک ساحلی علی مالک در دزفول
• پارک ساحلی ولی عصر(سنجر) در دزفول
• پارک ساحلی رعنا در دزفول
• منطقه تفریحی تال خانی در دزفول
• منطقه تفریحی کوپیته در دزفول
• منطقه چال کندی در دزفول
• تفریحگاه قلعه مختار در اندیمشک
• پارک ساحلی چمگلک در اندیمشک
• تفریحگاه ساحلی دز (علی کله) در دزفول

انتقال آب الیگودرز به قم

مقالهٔ اصلی: انتقال آب الیگودرز به قم

پس از اجرای طرح انتقال آب ازسرشاخه دز و الیگودرز در شرق استان لرستان به قم، سرشاخه‌های دز اکنون تأمین کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و مخصوصاً قم می‌باشد. به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است.

اعتراض‌ها و خسارت‌ها

انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است. از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که حجت‌الله رحمانی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند.
حسینی نماینده اهواز: معتقدیم اولویت باید شهرهای کناری رودخانه باشند. از این رو با این طرح مخالفیم. ناصری نژاد نماینده شادگان: با این پروژه مخالفیم و معتقدیم به ضرر کشور خواهد بود. رئیس مجمع نمایندگان خوزستان: ما نمایندگان بدون حمایت نمی‌توانیم از این طرح ممانعت کنیم، مطبوعات ما را تنها نگذارند. ابراهیمی نماینده شوشتر: نمایندگان خوزستان نگران تبعات پروژه قمرود هستند.

خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است.