هورالعظیم

بخش عراقی تالاب-هورالحویزه

میراث جهانی یونسکو
نقشه مرداب‌های میان‌رودان در سال ۱۹۹۴
شمارهٔ ثبت	۱۴۸۱–۰۰۱
تاریخ ثبت	۲۰۱۶
مساحت	۴۸٬۱۳۱ هکتار (۱۸۵٫۸۳ مایل مربع)
منطقه حائل	۴۲٬۵۶۱ هکتار (۱۶۴٫۳۳ مایل مربع)
مختصات	۳۱°۳۳′۴۴″ شمالی ۴۷°۳۹′۲۸″ شرقی
موقعیت هورالعظیم در عراق

هورالعظیم یا کلان‌تالاب، بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران است که در مرز ایران و عراق واقع شده‌است.

تالاب هورالعظیم از دیدگاه منابع جانوری و گیاهی، غنی است و ژرفای آن به‌طور میانگین به ۵ متر می‌رسد و مساحتی بالغ بر ۱۲۰ هزار هکتار را در بر می‌گیرد. ذخایر آب این تالاب از رود کرخه در ایران و نیز رودخانه دجله در عراق تأمین می‌گردد. سراسر تالاب هورالعظیم با نی پوشیده شده‌است.

مشخصات

تالاب هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده‌است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. این تالاب، مشترکاً در شهرستان‌های دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیده‌است. هورالعظیم در جنوب غرب شهرستان هویزه واقع بوده و شهر رفیع مرکز بخش میسان در فاصله ۳ کیلومتری از آن قرار دارد.

راه‌های دسترسی

راه‌های دسترسی به منطقه، شامل: راه آسفالته – سوسنگرد- بستان - چزابه- راه آسفالته هویزه رفیع، راه شنی، نظامی پاسگاه‌های طبر - شط علی و راه آسفالته اهواز، جاده سید خلف به طلائیه می‌باشند.

هورالعظیم به دلیل تأمین نشدن حق آبه مورد انتظار، با کم‌آبی روبه‌رو است و تخلف قانونی شرکت پیمانکار چینی شرکت ملی نفت ایران در این منطقه نیز به تخریب بخشی از زیست‌بوم آن منجر شده‌است. هم‌اکنون قسمت‌هایی از زیست‌بوم بخش ایرانی این تالاب از بین رفته‌است.

ساکنان منطقه

حاشیه‌نشینان این تالاب اکثراً از طوایف سواعد که از مردمان عرب ایران و عراق می‌باشند، تا پیش از وقوع جنگ ایران و عراق، در ده‌ها روستا و آبادی حاشیهٔ تالاب، با استفاده از این تالاب و نیز از آبزیان آن، اقتصاد خانواده‌های خویش را تأمین می‌کردند. میان سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۲، دولت صدام حسین، تلاش کرد تا این تالاب را خشک نماید، چون تصور می‌کرد گروه‌های مسلح مخالف حزب بعث، در این محل زندگی می‌کنند. بیشتر ساکنان این منطقه که عمدتاً شیعیان بودند، پس از خشک شدن این منطقه، به شهرها نقل مکان کردند تا سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام که آب دوباره به این منطقه باز شد، بیشتر از ۹۰ درصد تالاب خشک شده بود.

روستاهای مجاور

تقریباً تمام روستاهای مجاور تالاب بجز شهر رفیع، به‌طور کلی از بین رفته‌اند. از جملهٔ این روستاهای از میان رفته می‌توان: دبیه، حسچه، لولیه، عمه، کسر، مچریه، محیّره، سیّدیّه، ابوچلاچ، مشیمشیّه، جرایه، طبر، شط علی، زهیریِه، برگه، و برص را نام برد.

خشک شدن کلان تالاب (هورالعظیم) میزان وقوع توفان‌های ریزگردی را افزایش داده‌است و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی بالغ بر حدود ۲۱ برابر استاندارد جهانی، مواجه شود.

آثار تاریخی

مقالهٔ اصلی: نبرد نیزارها

در دوران جنگ ایران و عراق شهرستان دشت آزادگان متحمل خسارات سنگینی گردید و تقریباً به‌طور کامل ویران گردید. این منطقه در طول حیات خود شاهد فراز و نشیب‌های فراوانی بوده به‌طوری‌که از تاریخ کهن آن آثاری باقی نمانده‌است. مناطق عملیاتی دهلاویه، هویزه و چذابه، جفیر، طلائیه از جمله جاذبه‌های گردشگری این منطقه می‌باشند.

زیست‌بوم

پوشش گیاهی

گیاهان کفزی تالاب شامل: نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی، تره تیزک. گیاهان شناور در تالاب گونه‌هایی از گیاهان هستند که ریشه در آب داشته، به صورت شناور در سطح یا بخشی از آب زندگی می‌کنند، که شامل: گیاهان قهوه‌ای سبزینه دار؛ تیره گل‌میمونیان. گیاهان سواحل تالاب که در مجموع گیاهانی که در خشکی‌های اطراف و سواحل تالاب هستند را در بر می‌گیرند و شامل: کاگله، کاهوی وحشی، سورمه صحرائی می‌باشند. مهمترین گونه‌های گیاهی این منطقه عبارتند از: نی، جگن (چولان)، لوئی و نیلوفر آبی.

جانوران

پستانداران

تنوع جامعه پستانداران در تالاب بسیار محدود است ولی از این نظر که تأثیرات عمیقی بر روی ساختار زندگی انسانی دارد حائز اهمیت است. از جمله پستانداران معروف کنارزی منطقه تالاب گاومیش است که به صورت اهلی زندگی کنند و بیشتر وقت خود را در نواحی ساحلی تالاب می‌گذراند از سایر پستانداران تالاب می‌توان به گراز، سگ آبی و خفاش اشاره نمود.

آبزیان

در مجموع بیش از ۱۲ گونه ماهی در تالاب زیست می‌کنند، که عبارتند از: بنی – عنزه- گتان- حمری-شلج- آمور- برزم- بیاح و کپور نقره‌ای.

پرندگان

محل زمستان گذرانی بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی از قبیل: اردک‌ها، غاز خاکستری، چنگر، انواع آبچلیک و غیره می‌باشد. ۵ گونه کمیاب تالاب عبارتند از میوه خور، اکراس آفریقایی، عروس‌غاز، غاز پیشانی‌سفید کوچک و اردک مرمری.

دسترسی حیات‌وحش

راه‌های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش: جاده‌های موجود در تالاب جاده طبر- شط علی و جاده شرکت نفت از جمله راه‌های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش می‌باشد.

تالاب هورالعظیم

تخریب تالاب

منابع طبیعی کلان تالاب (هورالعظیم) از زمان جنگ بین ایران و عراق با تهدید روبه‌رو بوده‌است. کمبود آب ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب می‌تواند آسیب‌های قابل توجهی به این زیستگاه وارد کند. پیش از این گزارش شده بود که خشک شدن بخش‌های وسیعی از این زیستگاه عظیم در جنوب غرب ایران نقش مهمی در به راه افتادن توفان ریزگردی و گرد و خاک در منطقه داشته‌است. به دنبال فعالیت‌های صنعت نفت در منطقه، ارتباط آبی بین بخش‌های مختلف کلان‌تالاب (هورالعظیم) برقرار نیست و به همین دلیل این تالاب در برخی قسمت‌ها به حالت مرداب درآمده‌است.

احیاء تالاب

یکی از برنامه‌های زیست‌محیطی دولت یازدهم به ریاست حسن روحانی و معاونت زیست‌محیطی رئیس‌جمهور، معصومه ابتکار و اداره کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان و اداره محیط زیست هویزه، احیاء کلان‌تالاب (هورالعظیم) از سال ۱۳۹۳ بوده‌است که براساس گزارش سازمان محیط زیست ایران در ۱۶ خرداد ۱۳۹۶ ۸۰٪ کلان‌تالاب (هورالعظیم) احیاء شده‌است.

جستارهای وابسته

• مرداب‌های بین‌النهرین
• عرب‌های هور
• ایران جنوب غربی (مستند)
• بحران ریزگردهای خوزستان

منابع

• موسی مدحجی، آلودگی مواد مغذی تالاب هورالعظیم، اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان