پرش به محتوا

اویغورها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
اویغورها
  • ئۇيغۇرلار
  • Уйғурлар
  • Uyghurlar
دختر اویغور در کاشغر
کل جمعیت
ح. ۱۳٫۵ میلیون[نکته ۱]
مناطق با جمعیت چشمگیر
چین
(استان سین‌کیانگ)		۱۱٫۸ میلیون[۱]
قزاقستان۲۲۳٬۱۰۰ (۲۰۰۹)[۲][۳]
پاکستان۲۰۰٬۰۰۰ (۲۰۱۰)[۴]
ترکیه۱۰۰٬۰۰۰–۳۰۰٬۰۰۰[۵]
قرقیزستان۶۰٬۲۱۰ (۲۰۲۱)[۶]
ازبکستان۴۸٬۵۰۰ (۲۰۱۹)[۷]
آمریکا۸۹۰۵ (۲۰۱۵)[۸] – ۱۵٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۹]
عربستان۸٬۷۳۰ (۲۰۱۸)[۱۰]
استرالیا۵٬۰۰۰–۱۰٬۰۰۰[۱۱]
روسیه۳۶۹۶ (۲۰۱۰)[۱۲]
ترکمنستان~۳٬۰۰۰[۱۳]
افغانستان۲٬۰۰۰[۱۴]
ژاپن۲٬۰۰۰ (۲۰۲۱)[۱۵]
سوئد۲٬۰۰۰ (۲۰۱۹)[۱۶]
کانادا~۱٬۵۵۵ (۲۰۱۶)[۱۷]
آلمان~۷۵۰ (۲۰۱۳)[۱۸]
فنلاند۳۲۷ (۲۰۲۱)[۱۹]
مغولستان۲۵۸ (۲۰۰۰)[۲۰]
اوکراین۱۹۷ (۲۰۰۱)[۲۱]
زبان‌ها
دین
اکثرا اسلام سنی
قومیت‌های وابسته
ازبک‌ها[۲۲] و دیگر مردم ترک
نگاره خاقان اویغور قرن هشتم میلادی

اویغورها (به زبان اویغوری: ئۇيغۇرلار) مردمی ترک‌تبار[۲۳][۲۴] ساکن ایالت سین‌کیانگ یا تُرکستان شرقی در شمال غرب کشور چین هستند. بیشتر جمعیت اویغور‌های مهاجر، ساکن کشورهایی چون، قزاقستان[۲۵]، پاکستان، ترکیه، قرقیزستان و ازبکستان هستند.[۲۶] بیشتر اویغورها پیرو دین اسلام هستند، و به زبان اویغوری سخن می‌گویند.[۲۷]

نام و ریشه

[ویرایش]
نگاره پادشاه اویغور

پیش از ورود روس‌ها به این منطقه، ساکنان حوضه تاریم به قوم مخصوص یا واحد سیاسی مشخصی تعلق نداشتند. مردم منطقهٔ کاشغر خود را کاشغری، مردم منطقه ختن خود را ختنی، و … می‌نامیدند و اگر در مورد هویت دیگری از آن‌ها پرسیده می‌شد خود را مسلمان می‌دانستند. آن‌ها برای اشاره به منطقهٔ بزرگ‌تر حوضه تاریم از عنوان آلتی‌شهر (شش‌شهر) یا یتی‌شهر (هفت‌شهر) استفاده می‌کردند که به‌شمار واحه‌های‌های این منطقه بیابانی اشاره دارد. اصطلاح اُویغور تا آن زمان تنها در کتاب‌های کمتر شناخته شده تاریخی به چشم می‌خورد و منظور از آن نیز تنها تورفان و هامی در سین‌کیانگ شرقی بود.[۲۸]

رشیدالدین فضل‌الله همدانی در جامع‌التواریخ می‌نویسد که واژه اویغور در زبان ترکی باستان به‌معنی «به‌هم پیوستن و کمک کردن» است. خان ترک، اغوز خان نُه پسر داشته که جمع آن‌ها را اویغور می‌گفتند. اویغورها یکی از سرشناس‌ترین ملل ترک هستند که فرهنگ و زبان آن‌ها پایه دیگر زبان‌های ترکی محسوب می‌شود و از نخستین ملل ترک‌زبان بوده‌اند که به دین اسلام گرویدند.[۲۹]

آنچه نویسندگان مسلمان دوره‌های بعد دربارهٔ اغوز خان و ۲۴ قبیلهٔ اوغوز نقل کرده‌اند، از تاریخ غازانی و به‌ویژه تاریخ آل‌سلجوق است که نویسنده آن، بلندپروازی‌های خیالی چنگیز خان را از تاریخ غازانی گرفته و فقط اغوز خان را به‌جای چنگیزخان نهاده‌ است. یک دانشمند ترک که در اثر این تحریف دچار اشتباه شده نظر داده‌ است که مجموعهٔ قوانین ترکان اوغوز، مبنای یاسای پرآوازه چنگیز خان را بجا گذارده‌است. همچنین تا سده ۱۹ میلادی بین ترکمانان دریای کاسپین، به‌عنوان جد قومشان، «اوزخان» (به جای اغوز خان) شناخته می‌شد.

دربارهٔ همبستگی‌های زبان‌شناسی و نژادشناسی اغوزها با دیگر اقوام ترک باورهای گوناگونی وجود دارد. در دائرةالمعارف اسلام دربارهٔ طوایف نه‌گانه اغوز، آمده: غز واژه عربی است که به قبیلهٔ ترکان اوغز گفته می‌شود. ظاهراً قوم بزرگی که در سده ششم میلادی همهٔ قبایل ساکن چین تا دریای سیاه را به‌صورت امپراتوری واحدی از صحرانشینان درآورد، بدین نام خوانده شده‌است. این قوم از طوایف گوناگونی پدید آمده بود که به خاطر اختلافات قومی و گستردگی اراضی با یکدیگر اختلاف بسیار داشته‌اند. مهم‌ترین این طوایف، طوایف نه‌گانه اغوز (تغز اوغز): اغوز، اویرات، آرلاد، جلایر، تاتار، قنقرات، قیات، کرائیت، و مغول بودند.

تاریخ

[ویرایش]
شاهزادگان اویغور

دوران کهن

[ویرایش]

تاریخ اویغور به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش، به دو قوم کشاورز و شکارچی، و سپس به زبان سغدی ایرانی در زمان هخامنشیان و اشکانیان بر می‌گردد. هنگامی‌که این منطقه بخشی از شاهنشاهی ایران بود. زبان سغدی یکی از زبان‌های ایرانی بود و از آنجا که سغدی‌ها بر سر راه جاده ابریشم اسکان داشتند زبان، فرهنگ، آداب و مهارت‌هایشان در مدیریت به‌سرعت، همراه با بازرگانانی که از چین و هند برای تجارت از این جاده عبور می‌کردند گسترش یافت. سغدی‌ها همراه با سُکاهای ایرانی که بعدها به آن‌ها پیوستند نقش مهمی در گسترش فرهنگ و تمدن ایران باستان داشتند. با فروپاشی ساسانیان و هجوم اعراب به ایران، ترکیب نژادی و فرهنگی منطقه سغدنشین که امروزه به عنوان سین کیانگ شناخته می‌شود، تغییر چندانی نکرد و زبان سغدی ایرانی همچنان برتری خود را نگه داشت.[۳۰]

سرزمین اویغورها در حدود ۱۲۰۰ میلادی

حمله اعراب

[ویرایش]

سعد بن ابی‌وقاص، یکی از فرماندهان سپاه صدر اسلام که تا داخل قلمرو چین پیش رفت، تنها پنجاه سال پس از مرگ پیامبر اسلام، دین اسلام را در این منطقه برپا کرد و با اسکان اعراب در این منطقه کوشید چهره نژادی آن را نیز عوض کند. اما مهاجرت گسترده ایرانیانی که از هجوم اعراب به این منطقه گریختند ترکیب نژادی آن را همچنان ایرانی/ سغدی نگه داشت.[۳۰]

در طی سال‌ها این اقوام در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی چین پیشرفتی چشمگیری کردند و خانات محلی خودشان را تشکیل دادند. از اسلام گذشته، بسیاری از آداب و رسوم و اعتقادات ترک‌های آن منطقه همچنان ایرانی ماندند. از جمله آیین نوروز که مانند قرقیزها، ازبک‌ها، قزاق‌ها و تاتارهای چین، امروز در میان اویغورها هم جشن گرفته می‌شود. زبان اویغور هنوز آکنده از واژه‌های فارسی است.[۳۰]

حمله مغول‌ها

[ویرایش]

اویغورها در رویارویی با لشکر بزرگ چنگیز خان در سال‌های ۱۲۰۶ تا ۱۲۲۷ داوطلبانه تسلیم شدند. پس از چنگیز، قوبلای خان بر این منطقه چیرگی یافت. اویغورها به دلیل فرهنگ برترشان، در دربار مغول به جایگاه بالایی رسیدند و در جنگ‌های آنان برای تسلط بر آسیای میانه نقش مهمی ایفا کردند. اما بنا به اسناد تاریخی، گروه‌های چشمگیری از مغول‌ها با سقوط خاقان مغولستان در سال‌های پس از ۸۴۰ میلادی به اویغورستان کوچ کردند و در میان ساکنان منطقه به ویژه از نظر نژادی حل شدند.[۳۱]

حمله چین

[ویرایش]

پیشینه نفوذ چینی‌ها در ترکستان شرقی به دورهٔ باستان می‌رسد. در طول تاریخ، ترکستان بزرگ حکومت‌های مستقل خود را داشته و رابط چین با جهان اسلام در آسیای میانه بوده‌است. اویغورها بخش بزرگی از جاده ابریشم را در دست داشتند و از این راه ثروتمند و متمدن شده بودند. اقوام مهاجم قرقیز در سال ۲۱۹ خورشیدی خاقانات اویغورها را نابود کردند.[۳۲] در سده‌های معاصر در سال ۱۸۸۴ میلادی در دوره امپراتوری منچو، چینی‌ها ترکستان شرقی را تسخیر کردند و نام آن را به «سین‌کیانگ» تغییر دادند که در زبان چینی به‌معنی «مرز تازه» است.[۲۹]

چین در سده ۱۸ میلادی مغولستان را فتح کرد و اویغورستان را شین‌جیانگ نامید. گفته می‌شود در این حمله بیش از یک میلیون نفر کشته شدند و آنچه از آنان به جا مانده بود، در بازارهای فروش برده معامله شدند. دشمنی میان چینی‌ها و اویغورها از آن‌جا دامن زده شد و تا به امروز نیز ادامه دارد.[۳۰]

قیام سال ۱۸۶۴ اویغورها علیه دودمان چینگ، آن‌ها را از اویغورستان که حال نامش را کاشغریه گذاشه بودند بیرون راند. پادشاهی مستقل کاشغریه یا «یِدی شهر» (هفت شهر) به رهبری یعقوب بیگ، از سوی امپراتوری عثمانی، روسیه، و بریتانیا به رسمیت شناخته شد. اما دشمنی در اینجا پایان نیافت.[۳۰]

در جنبشی که یکی از ریشه‌های معاصر درگیری‌های امروز علیه اویغورها است، یعقوب بیگ علیه مسلمانان چین که مسلمانان حنفی کاشغریه آنها را شافعی می‌خواندند اعلام جهاد کرد. چین در این نبرد به سختی شکست خورد.

اما همانند خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول، قدرت‌های جهان آن روز، بریتانیا و روسیه، در ادامه آنچه در تاریخ به نام «بازی بزرگ» شناخته می‌شود همه منطقه آسیای میانه را بدون توجه به ترکیب قومی، فرهنگی و سنتی آن به کشورهایی از جمله افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان و… تقسیم کردند. رقابت شدید و بیشتر خونین میان روسیه و بریتانیا بر سر کنترل آسیای میانه که اصطلاحاً «بازی بزرگ» خوانده می‌شود، از میانه سده ۱۹ آغاز شد و تا اوایل سده بیستم ادامه یافت.[۳۱]

ریشه‌های ایرانی اویغورها

[ویرایش]
کودک اویغور با موهای طلایی و رنگ چشم‌های روشن که از ویژگی‌های مردم آریایی قدیم آن منطقه است

اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهند که منطقه سین‌کیانگ پیش از سکونت مهاجران مغول و اقوام ترک، سرزمینی ایرانی بوده که اقوام و قبیله‌های ایرانی مانند سکاها و سغدها با گویش زبان‌های خاور ایران (زبان‌های ایرانی شرقی) در آن زندگی می‌کردند. در کتاب‌های تاریخی از حضور گروه‌هایی از اقوام آریایی در منطقه سین‌کیانگ نام برده شده‌است. برخی از آنان حکومت محلی نیز داشتند که رواج زبان سغدی از نشانه‌های پایدار فرهنگ ایران باستان در این سرزمین به‌شمار می‌آید. همچنین گذر جاده ابریشم از این منطقه سبب شده نژادهای گوناگون با فرهنگ‌های گوناگون در آن ساکن شوند و هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی داشته باشند که گردهمایی فرهنگ‌های متنوع آسیایی بر غنای فرهنگی آن افزوده‌است. در این بین زبان و فرهنگ ایرانی به دلیل پیشینه طولانی و توسعه خود حرف اول را می‌زده‌است. در سال ۸۴۰ میلادی به دلیل قحطی و خشک‌سالی و بحران اجتماعی در مغولستان، بسیاری از مغول‌ها به سین‌کیانگ کوچ کردند. از آمیزش مهاجران و دیگر اقوام ترک با ساکنان بومی یعنی سکاها و آریایی‌ها نژاد تازه‌ای به وجود آمد که بعدها به اویغورها شناخته شدند. در اثر افزایش شمار مهاجران، جمعیت قبایل آریایی و ایرانی که به زبان‌های شرقی ایرانی صحبت می‌کردند کاهش یافت و به تدریج در جمعیت غالب، همگون‌سازی فرهنگی شدند.[۳۳]

زندگی

[ویرایش]

منطقهٔ خودمختار و اویغورنشین سین‌کیانگ دارای منابع غنی گاز طبیعی و ذخایر معدنی است. همچنین این منطقه به مانند دروازهٔ تجارت و انرژی چین با آسیای میانه محسوب می‌شود.

اویغورها بیشتر شهرنشین هستند و به بازرگانی و پیشه‌وری مشغول‌اند. ایغورها پیش از تسلط چین به این منطقه، دولت مستقل خود را داشتند و در طول تاریخ چندین بار زمام مناطق پیرامون در مغولستان و آسیای میانه را به‌دست گرفتند. در سال‌های کنونی به دنبال پیشرفت اقتصادی در چین، این منطقه نیز دچار تغییرات اقتصادی و جمعیتی شده‌است. پایتخت و بزرگ‌ترین شهر اویغورستان، شهر اورومچی و کاشغر دومین شهر آن است. [نیازمند منبع]

فرهنگ

[ویرایش]

زبان ایغورها زبان اویغوری یا ترکی اویغوری و دینشان اسلام سنی است.[۳۴] زبان اویغوری‌ها تا اندازه‌ای تأثیر گرفته از زبان عربی و فارسی است.[۳۵] باور بر این است که بسیاری از اویغورها در گذشته، پیروان مانی بودند.[۳۶] همچنین اینکه آیین مانوی مدت‌ها دین حکومتی اویغورها بود.[۳۷]

پیش از اصطلاح اویغور، اصطلاح «ترکی» رایج بود که نزدیکی زبان اویغوری را با زبان ازبکی (که آن نیز امروزه جای اصطلاح «ترکی» را در ازبکستان گرفته)، بهتر نشان می‌داد. ملی‌گرایی نو در دههٔ ۱۳۰۰ خورشیدی عاملِ به عرصه درآمدنِ اصطلاح تاریخی اویغور شد.[۳۸]

یک مرد اویغور در بازار کاشغر

طومارهای تورفان

[ویرایش]

در بیابان گبی در آسیای میانه، چندین شهر در نتیجه طوفان شن، زیر شن رفته و مردم آن شهرها سرزمین خود را رها کرده و از آنجا رفتند و خانه‌های ایشان هم چنان در زیر شن ماندند. از اواخر سده ۱۹ میلادی برخی از مسافران متوجه شدند که گاهی کاغذپاره‌هایی با خطوطی بر آنها از زیر شن‌ها بیرون می‌آیند و بومیان برخی از آن‌ها را به جای شیشه در و پنجره بکار می‌برند. انجمن جغرافیایی سن پترزبورگ از سال ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۵ در آنجا حفاری‌های علمی‌کرد و سه سال دکتر کلمنتز فرستاده آکادمی علوم روسیه دنباله کار را گرفت. سپس چند تن دیگر از دانشمندان روس در آنجا کار کردند. جایی که در آن حفاری کردند در شمال تورفان یعنی در جایگاه شهری است که در گذشته، به آن «کوشان» و مردم محلی به آن «خوچو» و مردم چین به آن «کائو چانگ» می‌گفتند.[۳۹]

پس از چندی دولت امپراتوری آلمان دسته‌ای از دانشمندان خود را سه بار پیاپی به آنجا فرستاد. در ۱۹۰۲ گروهی به ریاست «گرونودل» با اعانه فرهنگستان علوم مونیخ در سال ۱۹۰۴ گروه دیگری به ریاست «فن لو کوک» به سرپرستی فرهنگستان برلن و در ۱۹۰۵ گروه سومی به ریاست گرونودل و عضویت فن لو کوک به آنجا رفتند. سرانجام گروه دیگری از فرانسه به ریاست پول پلیو مأمور این کار شد و نتایج مهمتری به‌دست آمد. از آن جمله در غاری در «تون-هوانگ» یک جایگاه پنهانی کشف کردند و طومارهای خطی بسیار گرانبها در آن جا یافتند که اکنون در کتابخانه پاریس است.[۳۹]

در میان اسنادی که به‌دست آمده شماری نوشته‌های مانوی است که کارل زالمان دانشمند سرشناس روسی و "ف.و.ک. مولر دانشمند آلمانی نوشته‌های فارسی دری آن و رادلف عالم روسی و فن لو کوک عالم آلمانی نوشته‌های ترکی آن‌ها را با رنج فراوان خوانده‌اند. در میان نوشته‌های ترکی، کتابی دربارهٔ اعتراف به گناه در دین مانی هست که باستان‌شناس سرشناس مجار "سر اورل استاین" که بیشتر در هندوستان می‌زیسته به دست آورده و رادلف و فن لو کوک تدریجاً آن را خواند. این کتاب به «خواس توانیفت» شناخته می‌شود. در میان طومارهایی که در توئن هوانگ به‌دست آورده‌اند و مسافران اروپایی نتوانسته‌اند با خود ببرند و دولت چین آن‌ها را به پکن برده و در کتابخانه مخصوصی نگهداری می‌کند طومار بزرگ و تقریباً کاملی هست که شاوان و پلیو دانشمندان فرانسوی پی بردند که این طومار یکی از کتاب‌های مانوی است. آنها تفسیر آن را در مجله آسیایی پاریس منتشر کردند. اسناد دیگری به زبان پارسی باستان و سغدی و چینی است.[۳۹]

جنبش استقلال‌خواهی

[ویرایش]

تاکنون تلاش چندین باره اویغورها برای استقلال از چین، بی‌نتیجه مانده‌است.[۴۰] دولت چین تلاش کرده آنها را تروریست بنامد.[۴۱]

معترض اویغوری، در مونیخ، با پرچم ترکستان شرقی

اویغورها دوبار در سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۴۴ با کمک ژوزف استالین موفق شدند استقلال خود را پس بگیرند و خود را «جمهوری یکم ترکستان شرقی» بنامند. اما چین، با استفاده از عِرق مذهبی مسلمانان خودش که آن‌ها هم اویغورها را کافر می‌پنداشتند استقلال جمهوری ترکستان شرقی را در هم کوبید.[۳۱]

دومین جمهوری مستقل ترکستان شرقی هم به همین سرنوشت دچار شد. با این تفاوت که این بار میان جامعه اویغور که بخشی طرفدار شوروی و بخشی هوادار ترکیه بودند اختلاف افتاد و در این اختلافات، این چین بود که کنترل منطقه اویغورنشین را در دست گرفت و از سال ۱۹۴۹ تا کنون با مشت آهنین بر آن حکومت کرده‌است.[۳۱]

حکومت مرکزی چین مدعی است دست نامرئی ترکیه و روسیه است که می‌خواهد بخشی از آنچه را چین متعلق به خودش می‌داند زیر نفوذ بگیردند. در مقابل، اویغورها با نگاهی به تمدن و گذشته و تفاوت‌های چشمگیری که میان شیوه زندگی، سنت‌ها و اعتقاداتشان با چین وجود دارد و این که چین از دید آنها دولتی است که در گذشته‌ای نه چندان دور قلمروشان را غصب کرده، ترجیح می‌دهند حتی در ازای مماشات با روسیه و ترکیه، خود را از زیر یوغ چین که در تلاش برای از میان بردن هویت تاریخی و قومی آنها است خود را از اردوگاه‌های شستشوی مغزی و کار اجباری چین رها کرده با حیثیت انسانی به زندگیشان ادامه دهند.[۳۱]

حکومت چین در سرکوب مسلمانان اویغور بسیار فعال بوده‌است؛ به‌طوری‌که از ۹۳۸ مدرسه زبان عربی که در سال ۱۹۸۹ مشغول به کار بودند آخرین مدرسه این گروه در ۱۹۹۶ توسط دولت چین تعطیل شد. در سال ۲۰۰۵ نیز ۳۷ دانش‌آموز به جرم آموختن اسلام در کلاس‌های آموزشی اسلام دستگیر شدند و دانشجویان به جرم اَعمال دینی از دانشگاه‌ها اخراج شدند. کارمندانی که نماز می‌خوانند از سر کار اخراج شده، امامان جمعه ۲۳۰۰۰ مسجد این ناحیه مجبورند نام و شمار نمازگزاران مساجد خود را به مقامات دولتی گزارش بدهند. گزارش‌ها حتی حاکی است که مسلمانان اویغور بیشتر تحت فشارند تا نوشیدنی الکلی بنوشند و در روزهای ماه رمضان غذا صرف کنند. سازمان عفو بین‌الملل معتقد است که ۵۰۰ اویغور از ۱۹۸۵ تاکنون به جرم «استقلال طلبی» اعدام شده‌اند.[۴۲]

در تجمع مسالمت‌آمیز مردم شهر اورومچی در ژوئیه ۲۰۰۹ به بهانه عدم رعایت حقوق اویغورها در دادگاه‌های چین، شمار کشته‌شدگان این حوادث بیش از ۱۴۰ تن و شمار مجروحان ۸۲۸ تن اعلام شد. حکومت چین مدعی است که مسئولیت این حوادث بر عهده کنگره جهانی اویغور و رهبر آن ربیعه قدیر است که در خارج از چین فعالیت می‌کند.[۴۳] در آن هنگام هیچ‌یک از اعضای سازمان کنفرانس اسلامی (از جمله سازمان‌های دولتی جمهوری اسلامی ایران[۴۴][۴۵]) سخنی از اقلیت مسلمان اویغور که محور این اعتراضات هستند به میان نیاورده‌اند.[۴۶][۴۷]

نگارخانه

[ویرایش]
  • رباب، ساز اویغوری
    رباب، ساز اویغوری
  • نانوای کاشغری
    نانوای کاشغری
  • کارگاه قالی بافی اویغوری
    کارگاه قالی بافی اویغوری

جستارهای وابسته

[ویرایش]

یادداشت

[ویرایش]
  1. ↑ تعداد جمعیت اویغور بین مقامات چینی و منابع اویغور مورد مناقشه است.

پانویس

[ویرایش]
  1. ↑ "Geographic Distribution and Population of Ethnic Minorities". China Statistical Yearbook 2021. Retrieved 4 February 2023.
  2. ↑ "Ethnic groups of Kazakhstan in 2009". www.almaty-kazakhstan.net. Archived from the original on 10 February 2017. Retrieved 1 February 2009.
  3. ↑ Агентство Республики Каписью на 26,1% и составила 10098,6 тыс. человек. Увеличилась численность узбеков на 23,3%, составив 457,2 тыс. человек, уйгур – на 6%, составив 223,1 тыс. человек. Снизилась численность русских на 15,3%, составив 3797,0 тыс. человек; немцев – на 49,6%, составив 178,2 тыс. человек; украинцев – на 39,1%, составив 333,2 тыс. человек; татар – на 18,4%, составив 203,3 тыс. человек; других этносов – на 5,8%, составив 714,2 тыс. человек.
  4. ↑ "Чей Кашмир? Индусов,Пакистацев или уйгуров?". Retrieved 29 Jan 2023.
  5. ↑ "About The Uyghurs". East Turkistan Government in Exile. Archived from the original on 2 اكتبر 2022. Retrieved 2 August 2023. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  6. ↑ "Total population by nationality". National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic. Retrieved 14 December 2021.
  7. ↑ "Uyghur". Ethnologue. Retrieved 23 May 2022.
  8. ↑ "Detailed Languages Spoken at Home and Ability to Speak English for the Population 5 Years and Over: 2009–2013". United States Census Bureau. Retrieved 25 March 2021.
  9. ↑ Hawkins, Samantha (18 March 2021). "Uighur Rally Puts Genocide in Focus Ahead of US-China Talks". Courthouse News. Retrieved 25 March 2021.
  10. ↑ "Uyghurs in Saudia Arabia".
  11. ↑ "Uighur abuse: Australia urged to impose sanctions on China". www.sbs.com.au. Archived from the original on 11 September 2018. Retrieved 11 September 2018.
  12. ↑ "Перепись населения России 2010 года" [Russian census 2010]. Archived from the original on 1 February 2012. Retrieved 3 March 2014.
  13. ↑ Uyghur (به روسی). Historyland. Archived from the original on 12 February 2019. Retrieved 3 May 2018.
  14. ↑ Gunter, Joel (27 August 2021). "Afghanistan's Uyghurs fear the Taliban, and now China too". BBC News. Retrieved 27 August 2021.
  15. ↑ "ウイグル族 訪れぬ平安 ... 日本暮らしでも「中国の影」". 読売新聞オンライン (به ژاپنی). 6 November 2021. Retrieved 14 July 2022.
  16. ↑ Lintner, Bertil (31 October 2019). "Where the Uighurs are free to be". Asia Times. Retrieved 24 July 2020.
  17. ↑ Canada, Government of Canada, Statistics (8 February 2017). "Census Profile, 2016 Census – Canada [Country] and Canada [Country]". www12.statcan.gc.ca. Archived from the original on 28 April 2018.
  18. ↑ Shichor, Yitzhak (July 2013). "Nuisance Value: Uyghur activism in Germany and Beijing–Berlin relations". Journal of Contemporary China. 22 (82): 612–629. doi:10.1080/10670564.2013.766383. ISSN 1067-0564. S2CID 145666712.
  19. ↑ "Language according to age and sex by region, 1990-2021". stat.fi. Retrieved 29 January 2023.
  20. ↑ "Khovd Aimak Statistical Office. 1983-2008 Dynamics Data Sheet". Archived from the original on 22 July 2011.
  21. ↑ State statistics committee of Ukraine – National composition of population, 2001 census بایگانی‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine (Ukrainian)
  22. ↑ Touraj Atabaki, Sanjyot Mehendale (2004). Central Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora. p. 31. The Uighurs, too, are Turkic Muslims, linguistically and culturally more closely related to the Uzbeks than the Kazakhs.
  23. ↑ "Uighur | History, Language, & Facts". Encyclopedia Britannica (به انگلیسی). Retrieved 2020-07-12.
  24. ↑ «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۷-۱۲.
  25. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике:Итоги переписи населения Республики Казахстан 2009 года بایگانی‌شده در ۸ فوریه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine... Численность населения Республики Казахстан по итогам переписи населения 2009 года на момент счета на 12 часов ночи с 24 на 25 февраля 2009г. составила 16004,8 тыс. человек. Доля уйгуров в общей численности населения страны составила – 1,4%. Численность казахов увеличилась по сравнению с предыдущей переписью на 26,1% и составила 10098,6 тыс. человек. Увеличилась численность узбеков на 23,3%, составив 457,2 тыс. человек, уйгур - на 6%, составив 223,1 тыс. человек. Снизилась численность русских на 15,3%, составив 3797,0 тыс. человек; немцев - на 49,6%, составив 178,2 тыс. человек; украинцев – на 39,1%, составив 333,2 тыс. человек; татар – на 18,4%, составив 203,3 тыс. человек; других этносов – на 5,8%, составив 714,2 тыс. человек.
  26. ↑ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики: Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года в цифрах и фактах - Архив Публикаций - КНИГА II (часть I в таблицах): 3.1. Численность постоянного населения по национальностям
  27. ↑ «فشارهای دولت چین بر مسلمانان اویغور + تصاویر». خبرگزاری آریانا نیوز. ۲۰۱۸-۰۷-۳۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۰۲.
  28. ↑ Atwood, Christopher P. 2017. "THE UYGHURS FROM MODULAR COMMUNITY TO PARTISAN NATION". Journal of Chinese History. 1 (02): 353-363.
  29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ماشااله رزمی (۲۰۰۹-۰۷-۱۵). «سرکوبی اویغورها وهم‌صدائی چین و جمهوری اسلامی». ایران امروز. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۰۲.
  30. ↑ ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ ۳۰٫۲ ۳۰٫۳ ۳۰٫۴ «اویغورها که هستند؟». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۸-۰۲.
  31. ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ ۳۱٫۲ ۳۱٫۳ ۳۱٫۴ "اویغورها که هستند؟". بی‌بی‌سی فارسی. ۵ دسامبر ۲۰۱۹. Retrieved 5 December 2019.
  32. ↑ مغولان و حکومت ایلخانی در ایران (ص ۱۲)
  33. ↑ سابقی، علی‌محمد (۱۹ تیر ۱۳۸۸). «جایگاه تاریخی زبان و ادب فارسی در سین کیانگ». تابناک.
  34. ↑ China's Muslims - Strangers in their own land
  35. ↑ Sinicization beyond the Great Wall: China's Xinjiang Uighur Autonomous Region. Anwar Rahman. Troubador Publishing Ltd, 2005. ISBN 1-904744-88-5. pp.122
  36. ↑ Gateway to Asia: Sinkiang: frontier of the Chinese far west. Martin Richard Norins, Institute of Pacific Relations. Publisher John Day, 1944. Original from the University of California. pp.78
  37. ↑ Tang China and the collapse of the Uighur Empire: a documentary history. Michael Robert Drompp. Publisher BRILL, 2005. ISBN 90-04-14129-4. pp.26
  38. ↑ "تورفان (یا طُرفان)". encyclopaediaislamica.
  39. ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ۳۹٫۲ سرچشمه تصوف در ایران، سعید نفیسی، چاپ فروغی، ۱۳۴۳، صص ۹۰–۹۳
  40. ↑ "China: Moves to Crush Uighur Independence Movement "Progressive Muslima News". Archived from the original on 11 April 2008. Retrieved 11 April 2008.
  41. ↑ Oracle bones: a journey between China's past and present. Peter Hessler. Publisher HarperCollins, 2006 ISBN 0-06-082658-4 pp.438
  42. ↑ Religious Freedom in the World. Paul A. Marshall. Rowman & Littlefield, 2007. ISBN 0-7425-6213-1 pp.132
  43. ↑ "سرایت قیام از اورمچی به کاشغر، دومین شهر بزرگ ترکستان شرقی". Archived from the original on 10 July 2009. Retrieved 10 September 2009.
  44. ↑ روایت معصومه ابتکار از مسلمانان چین و انقلاب مخملی:
  45. ↑ BBC فارسی - ایران - معصومه ابتکار و شباهت حوادث اخیر ایران و چین
  46. ↑ الجزیره
  47. ↑ "مگر مسلمان با مسلمان فرق دارد؟". Archived from the original on 10 July 2009. Retrieved 8 July 2009.

منابع

[ویرایش]
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ اویغورها موجود است.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=اویغورها&oldid=40325895»