شب هزارویکم

شب هزارویکم
روی جلد چاپ یکُمِ شب هزارویکم، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۸۲
شخصیت‌ها	شهرناز ارنواز ضحّاک خورزادِ نیکرخ ماهَک شریف عجمی امیرِ حَرَس روشنَک رُخسان میرخان
تاریخ نخستین نمایش	۲۶ شهریور ۱۳۸۲
مکان نخستین نمایش	تالار چهارسوی تئاتر شهر
زبان اصلی	فارسی

شب هزارویکُم کتابی است با سه نمایشنامهٔ تک‌پرده‌ایِ هم‌نامِ پی‌درپی، یا سه پرده از یک نمایش بلند، از بهرام بیضایی.

موضوع

به گفتهٔ بیضایی در نمایش نخستین شب هزارویکم/۱ «نمونه پیشین و گم شدهٔ افسانه ضحاک (اژدهاک) بازسازی شده؛ داستان گفته نشده شاه ضحاک و همسرانش شهرناز و ارنواز؛ که نویسنده فکر می‌کند سرچشمه اصلی داستان پایه‌ای و بنیادین کتاب نابود شدهٔ هزار افسان است.» نمایش دوّم «داستان گفته نشده مترجم گمنامی است که هزارافسان از پارسی به عربی برگرداند و نام آن الف لیله و لیله کرد؛ کتابی که قرن‌ها بعد در بازگرداندن دوباره به پارسی نام هزارویک شب گرفت.» و نمایش سوّم نیز «حتماً چند دهه پس از تاریخ چاپ بازگردان هزارویک شب به فارسی –۱۲۸۰ ه. ق- می‌گذرد و به روزگار ما نزدیک‌تر است؛ و داستان گفته نشده سرانجام زنی است که هزارویک شب خواند.»

این موضوع سپس‌تر در کتاب ریشه‌یابی درخت کهن و پارهٔ دوّمش هزارافسان کجاست؟ (درباره یکسانی داستان بنیادین هزار و یک شب با داستان ضحاک در شاهنامه) پژوهیده شد.

متن

این کتاب نخستین بار سال ۱۳۸۲ در انتشارات روشنگران با عکس بغبانوی باروری از یک مُهرِ ایلامی از موزه ملی ایران بر جلد طبع شد. در چاپ‌های بعدی عکس‌ها و اطّلاعات اجرای نمایش به کتاب پیوست شد و تصویر روی جلد هم عوض شد.

نمایش نخست

سه نمایش شب هزارویکُم نخستین بار به وسیلهٔ بیضایی از ۲۶ شهریور تا ۱۷ آبان ۱۳۸۲ هر شب هر سه نمایش پی‌درپی مانند سه پرده از یک نمایش در تالار چهارسوی تئاتر شهر در تهران بر صحنه رفت. بازیگران این نمایش از این قرار بودند:

بخش	بازیگر	نقش
۱	پانته‌آ بهرام	شهرناز
	بهناز جعفری	ارنواز
	حمید فرخ‌نژاد	ضحّاک
۲	مژده شمسایی	خورزادِ نیکرخ
	ستاره اسکندری	ماهَک
	اکبر زنجانپور	شریف / عجمی / امیرِ حَرَس
۳	شبنم طلوعی	روشنَک
	شبنم فرشادجو	رُخسان
	علی عمرانی	میرخان

بیضایی بار دیگر آواخوانی‌ای از این نمایشنامه را مهرماهِ ۱۳۹۴ با بازی مژده شمسایی در نخستین دورهٔ جشنوارهٔ نیکان در سانفرانسیسکو بر صحنه برد.

نوشته‌های دیگر

رضا کمال شهرزاد نیز نمایشنامه‌ای به نام قصه‌ی الف لیله (شب هزارویکم) به سال ۱۳۰۷ دارد. از غلامحسین ساعدی نیز نمایشنامه‌ای به نام ضحاک چاپ شده که تاریخ نگارش ۱۳۵۵ خورده، ولی نخستین بار در زمستان ۱۳۷۷ منتشر شده است.

جستارهای وابسته

• اژدهاک
• ریشه‌یابی درخت کهن
• هزارافسان کجاست؟
• آلن لایدیارد

منابع

• بیضایی، بهرام. شب هزار و یکم. چاپ چهارم. تهران: انتشارات روشنگران، ۱۳۸۸. شابک ‎۹۶۴۶۷۵۱۸۲۲. 
• ساعدی، غلامحسین. ضحاک. چاپ نخست. اهواز: به‌نگار، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴-۶۳۳۲-۳۲-۳. 
• ملک‌پور، جمشید. ادبیات نمایشی در ایران: ملّی‌گرایی در نمایش (دوران حکومت رضاشاه پهلوی). چاپ نخست. تهران: انتشارات توس، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۶۴-۳۱۵-۶۶۰-۵. 
• سایت کتابخانه ملّی ایران
• سایت BBC فارسی