شب هزارویکم

شب هزارویکم
روی جلد چاپ یکُمِ شب هزارویکم، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، ۱۳۸۲
نویسنده	بهرام بیضایی
شخصیت‌ها	شهرناز ارنواز ضحّاک خورزادِ نیکرخ ماهَک شریف عجمی امیرِ حَرَس روشنَک رُخسان میرخان
تاریخ نخستین نمایش	۲۶ شهریور ۱۳۸۲
زبان اصلی	فارسی

شب هزارویکُم کتابی است با سه نمایشنامهٔ تک‌پرده‌ایِ هم‌نامِ پی‌درپی، یا سه پرده از یک نمایش بلند، از بهرام بیضایی.

موضوع

به گفتهٔ بیضایی در نمایش نخستین شب هزارویکم/۱ «نمونه پیشین و گم شدهٔ افسانه ضحاک (اژدهاک) بازسازی شده؛ داستان گفته نشده شاه ضحاک و همسرانش شهرناز و ارنواز؛ که نویسنده فکر می‌کند سرچشمه اصلی داستان پایه‌ای و بنیادین کتاب نابود شدهٔ هزار افسان است.» نمایش دوّم «داستان گفته نشده مترجم گمنامی است که هزارافسان از پارسی به عربی برگرداند و نام آن الف لیله و لیله کرد؛ کتابی که قرن‌ها بعد در بازگرداندن دوباره به پارسی نام هزارویک شب گرفت.» و نمایش سوّم نیز «حتماً چند دهه پس از تاریخ چاپ بازگردان هزارویک شب به فارسی –۱۲۸۰ ه. ق- می‌گذرد و به روزگار ما نزدیک‌تر است؛ و داستان گفته نشده سرانجام زنی است که هزارویک شب خواند.»

این موضوع سپس‌تر در کتاب ریشه‌یابی درخت کهن و پارهٔ دوّمش، هزارافسان کجاست؟ (درباره یکسانی داستان بنیادین هزار و یک شب با داستان ضحاک در شاهنامه)، پژوهیده شد.

متن

این کتاب نخستین بار سال ۱۳۸۲ در انتشارات روشنگران با عکس بغبانوی باروری از یک مُهرِ ایلامی از موزه ملی ایران بر جلد طبع شد. در چاپ‌های بعدی عکس‌ها و اطّلاعات اجرای نمایش به کتاب پیوست شد و تصویر روی جلد هم عوض شد.

نمایش نخست

سه نمایش شب هزارویکُم نخستین بار به وسیلهٔ بیضایی از ۲۶ شهریور تا ۱۷ آبان ۱۳۸۲ هر شب هر سه نمایش پی‌درپی مانند سه پرده از یک نمایش در تالار چهارسوی تئاتر شهر در تهران بر صحنه رفت. بازیگران این نمایش از این قرار بودند:

بخش	نقش	بازیگر
۱	شهرناز	پانته‌آ بهرام
	ارنواز	بهناز جعفری
	ضحّاک	حمید فرخ‌نژاد
۲	خورزادِ نیکرخ	مژده شمسایی
	ماهَک	ستاره اسکندری
	شریف / عجمی / امیرِ حَرَس	اکبر زنجانپور
۳	روشنَک	شبنم طلوعی
	رُخسان	شبنم فرشادجو
	میرخان	علی عمرانی

بیضایی بار دیگر آواخوانی‌ای از این نمایشنامه را مهرماهِ ۱۳۹۴ با بازی مژده شمسایی در نخستین دورهٔ جشنوارهٔ نیکان در سانفرانسیسکو بر صحنه برد.

جستارهای وابسته

• قصه‌ی الف لیله (شب هزارویکم) (۱۳۰۷)
• ضحاک (نمایشنامه) (۱۳۵۵)
• اژدهاک
• ریشه‌یابی درخت کهن
• هزارافسان کجاست؟
• آلن لایدیارد

منابع

• بیضایی، بهرام (۱۳۸۸). شب هزار و یکم. تهران: انتشارات روشنگران. شابک ۹۶۴۶۷۵۱۸۲۲.
• ساعدی، غلامحسین (۱۳۷۷). ضحاک. اهواز: به‌نگار. شابک ۹۶۴-۶۳۳۲-۳۲-۳.
• ملک‌پور، جمشید (۱۳۸۶). ادبیات نمایشی در ایران: ملّی‌گرایی در نمایش (دوران حکومت رضاشاه پهلوی). تهران: انتشارات توس. شابک ۹۶۴-۳۱۵-۶۶۰-۵.
• سایت کتابخانه ملّی ایران
• سایت BBC فارسی