مجلس قربانی سنمار

مجلس قربانی سِنِمّار
رویِ جلد
نویسنده	بهرام بیضائی
شخصیت‌ها	سِنِمّار نعمان دخترِ نعمان
زبان اصلی	فارسی

مجلس قربانی سِنِمّار نمایشنامه‌ای از بهرام بیضایی است از سالِ ۱۳۷۷.

داستان

نمایش در روزگارِ نعمان بن امرؤ القیس (نعمانِ یکُم) می‌گذرد که، از بهرِ پذیراییِ یزدگردِ یکُم، خورنق را می‌سازد و سِنِمّار معماری است که بدین کار گماشته می‌شود؛ و چگونگیِ فراخواندنِ سنمّار و ساختنِ خورنق و آنچه میان نعمان و سنمّار می‌رود و فروافکندنِ سنمّار از فرازِ قصر بر صحنه مجسّم می‌شود.

در پایان شاهِ ایران می‌رسد، در حالی که نعمان گاه می‌اندیشد که برود و سر به بیابان گذارد (چنان که در داستانِ هفت پیکرِ نظامی گنجه‌ای هست) و گاه از خوابِ سنمّار بیمناک است که دیده بود که یکی از پشتِ نعمان (نعمانِ سوّم در تاریخ) را پادشاهِ ایران زیرِ پای فیل خواهد افکند.

متن

نقشی از فروافکندنِ نعمان سنمّار را از فرازِ خورنق از یک خمسهٔ نظامی گنجه‌ای از دورهٔ صفوی در موزهٔ هنرِ والترز

---

در نمایشنامهٔ بیضایی بهرام گور نیست؛ و از آنچه افزون بر داستانِ هفت پیکرِ نظامی هست یکی این که دخترِ نعمان نیز در ماجرا نقش دارد. سنمّار پدر و مادر از روم و ایران دارد؛ و بویهٔ سنمّار و چگونگیِ کنش و واکنش‌ها میان نعمان و بزرگانِ عرب و شاهِ ایران بررسی می‌شود. زمان از پنج سال به بهار تا زمستانِ یک سال کاسته شده و جزئیّاتِ فراوانی نیز به داستان افزوده شده است.

سرگذشتِ (افسانه‌ای) سنمّار و خورنقش را پیش از بیضایی در زبانِ فارسی نظامی گنجه‌ای در هفت پیکر آورده؛ به این صورت که رای یزدگرد به این تعلّق می‌گیرد که فرزند نوزادش را که بهرام باشد (بهرام گور) به نعمان سپارَد تا «پرورشگاه در عرب سازد». بهرام نزد نعمان پرورش می‌یابد و چهار سال سپری می‌شود. نعمان با پسرش، که منذر باشد، می‌گوید که باید قصری ساخت تا این شاهزاده در او ببالد و بیارامد. جای بنا معیّن می‌شود و سمنار (یا سنمار) را، که به معماری آوازه است، از روم فرامی‌خوانند تا کار کرده شود. سنمّار به صد شوق کارگاه را راه می‌اندازد و خورنق را به پنج سال به شایستگی برمی‌آورد. آنگاه نعمان سنمّار را به پاداشی نوید می‌دهد «که به یک‌نیمه زان نداشت امید». سنمّار شادان و شکرگزار می‌گوید که اگر می‌دانست چنین پاداشی در کار است، بهتر از این می‌ساخت. نعمان می‌پرسدش که اگر بیش از این پاداش بگیرد، «به ازین ساختن توانی نیز؟» سنمّار می‌گوید که می‌تواند بسی نیکوتر و بزرگ‌تر از این را بسازد. نعمان خشم می‌گیرد و اندیشناک می‌شود و می‌فرماید تا سنمّار را از فراز همان بنای بلند فروافکنند؛ و بدین ترتیب سنمّار کشته می‌شود، با فروافتادن از قصری که خودش ساخته بود:

کرد قصری بچند سال بلند

بزمانیش ازو زمانه فگند

مجلس قربانی سِنِمّار به سالِ ۱۳۷۷ نوشته و سالِ ۱۳۸۰ در تهران به وسیلهٔ انتشاراتِ روشنگران و مطالعات زنان چاپ شد. روی جلدِ کتاب آراسته است به نگارهٔ ساختنِ خُوَرْنَقْ کارِ کمال‌الدّین بهزاد (از یک نسخهٔ خمسهٔ نظامی گنجه‌ای، مکتبِ هرات، ۸۷۳ هجریِ خورشیدی، در موزهٔ بریتانیا).

تجزیه و تحلیل

دربارهٔ شگردهای نمایشی و زبانِ این نمایشنامه سخن‌ها گفته‌اند. از جمله محسن حسینی مقاله‌ای دارد به نامِ «... و خ‍ورن‍ق ه‍زار زم‍س‍ت‍ان ب‍رپ‍اس‍ت» و شهرام احمدزاده در مقالهٔ «زب‍ان‍ش‍ن‍اس‍ی ن‍م‍ای‍ش‍ن‍ام‍ه م‍ج‍ل‍س ق‍رب‍ان‍ی س‍ن‍م‍ار» برخی آرای زبان‌شناسانِ ذات‌باور را به این بهانه مطرح می‌کند.

نمایش

این نمایشنامه را بیضایی به نمایش درنیاورده است.

به زبان‌های دیگر

این نمایشنامه به ترکی ترجمه شده و در لنکران به نمایش درآمده است.

تأثیرِ فرهنگی

نمایشگاهی از نقّاشی‌های باران صدیقیان بر اساس مجلس قربانی سنمار در اردیبهشت ۱۳۹۶ در تهران برگزار شد.

اشارات خرد و کلان دیگری هم به این نمایشنامه در فرهنگ عامّه هست. از راه نمونه، نویسندهٔ مقالهٔ «مجلس قربانی محسن تنابنده» (۳۱ تیر ۱۳۹۴، روزنامهٔ شرق) تنابنده را به سنمّار مانند کرده و به نمایشنامهٔ بیضایی اشاره کرده‌است. نمایش قصه شهرزاد به روایت سنمار (۱۴۰۰) از این نمایشنامه الهام گرفته‌است.

جستارهای وابسته

• استاد سولنسِ معمار
• پلِ رودخانهٔ کوای
• معمای ماهیار معمار

منابع

• «از آن سوی سیم: بیضایی در مجلس قربانی سِنِمّار» کتاب هفته. شماره ۳۸۶. ۲۲ خرداد ۱۳۸۰. ص. ۵.
• م‍ج‍ل‍س ق‍رب‍ان‍ی س‍ن‍م‍ار، بهرام بیضایی، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چاپ اوّل، ۱۳۸۰|سایت سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران
• اتونی، بهزاد؛ اتونی، بهناز (تابستان ۱۳۹۳). «تقابل «خودآگاهی» با «ناخودآگاهی» در نمایشنامه‌ی «مجلس قربانی سنمّار» بهرام بیضایی». زبان و ادب فارسی (۱۹): ۱−۱۳.
• بیضایی، بهرام (زمستان ۱۳۸۶). «سالشمار زندگی و آثار بهرام بیضایی». سیمیا (۲): ۱۵−۲۸.
• رضایی، غلامرضا (مهر و آبان ۱۴۰۴). «گشت و گذاری در «هفت پیکر» و تأثیر آن بر ادب معاصر». بخارا (۱۷۰): ۱۸۱−۱۹۴.
• نظامی گنجهٔ (۱۹۳۴ میلادی). ریتر، ه.؛ ریبقا، ی.، ویراستاران. کتاب هفت پیکر. استانبول: مؤسسهٔ شرقیهٔ چکوسلواکیا در پراگ.

پیوند به بیرون

• مجلس قربانی سِنِمّار در کتابخانه باز