نگرش مذهبی بهرام بیضایی

اندیشه و معتقداتِ بهرام بیضایی دربارهٔ دستگاه‌های فکرِ الهیاتی (منتسب به «آیین» و «دین» و «قرونِ وسطی» و «ماورای طبیعت» و «حق» و «تکلیف») محلِّ توجّهِ پژوهندگان و دوایرِ دولتیِ روزگارش در ایران بوده است. بیضایی در خانواده‌ای بهایی زاده شد و پرورش یافت. ولی خود پایبندی و دلبستگیِ ایمانی نشان نداده است؛ و نه فقط نسبت به بهائیّت. با این همه، و با این که شاید بشود او را ندانم‌گرا یا اندیشمندی آزاد، مثلاً هم‌فکرِ زکریای رازی، شمرد، و بی گواهی از تشرّف یا تکفیرش در آیینی، شاید نشود در همهٔ طولِ زندگیش خداناباور یا لامذهب دانست. او نخستین بار به شیوهٔ بهایی ازدواج کرد (۱۳۴۴) و دستِ کم یک بار پس از آن ساواک دینش را اسلام شناخت (۱۳۴۷). بارها هم آماجِ بهایی‌ستیزی شد. علاقهٔ او به بعضِ پیشوایان یا پیروانِ بعضی مذهب‌ها در بعضی آثار و سخنانش پیداست، چنان که انتقادهایش نیز. بارها نیز اشارت‌هایی به احتمالِ وجودِ جهانی غیر از جهانِ محسوسات در سخنش رفته است، هرچند گاه به صورت‌هایی نزدیک به کلیشهٔ گفتاری. مطالعاتش در فقه‌اللّغة و ملل و نِحل نیز گواهِ دلبستگیش به، و البته درگیریِ فکریش با، زبان‌ها و افسانه‌های مردمان است. خِردگرایی و باورِ اصالتِ وجود و محیطِ زیست‌گرایی نیز وجوهِ چشمگیری از تعلّقِ فکری و مذهبیِ او بوده است. غیر از این‌ها، بیضایی را دیگرانی به خداوندگاری یا حُجّتیِ نمایش و مُنجی‌گری برکشیده‌اند، و گاه «عارف» نیز گفته‌اند.

پیشینهٔ خانوادگی

بیضایی در خانواده‌ای بهایی در اواخرِ روزگارِ پهلویِ اوّل زاده شد. بهائیانِ ایران اغلب هوادارِ نوگراییِ فرهنگی و اجتماعیِ غیراسلامیِ رضا شاهی بودند، هرچند از آرمان‌های مشروطیت که نزدیکی با خواسته‌های بابیّه داشت دور می‌شد. پیشینهٔ بهائیّت در خانوادهٔ پدریِ بیضایی به ادیب بیضایی می‌رسد، که بزرگ‌ترین عموی بهرام بیضایی بود و در کاشان به کیشِ نو گرویده بود. او روابطِ حسنه با بعضِ نزدیکانِ دربار چون محمّدتقی بهار و سعید نفیسی و احتمالاً احمد قوام داشت. ولی در خانوادهٔ پدریِ بیضایی بستگیِ حکومتی دیده نمی‌شود. پدرِ بهرام بیضایی، که به پیروی از برادر به بهائیت گرویده بود، هرچند مدّتی به فرهنگستانِ ایران رفت و آمد داشت، به اسبابِ غیرسیاسی زندانی هم شد، و خیلی زود تبرئه. در واقع از گله‌های اداری او دچاری به بهایی‌ستیزی بوده است. بهار حتّی از ستمی که به خاطرِ اندیشهٔ متفاوت از اکثریت به ادیب رفته نیز سخن گفته است: «بود او نیز چو من در وطن خویش غریب». مادرِ بهرام بیضایی آیینِ بهایی را از مادرِ خود به ارث برده بود. بیضایی از برابریِ حقوقیِ زن و مرد در آیینِ خانوادگیش به نیکی یاد کرده است.

کودکیِ بیضایی مقارن بود با تبلیغاتِ ضدّبهاییِ اندیشندگانِ پرطرفداری چون احمد کسروی و عبدالحسین آیتی و فضل‌الله مهتدی صبحی و محمود حلبی و محمّدتقی فلسفی و فرهنگ نخعی و عواقبش؛ همچنان که جوانیش بعدها در دههٔ ۱۳۵۰ هم‌زمان بود با انتشارِ پژوهش‌های ضدّبهاییِ محمّد محیط طباطبایی.

در احضار و بازجوییِ سالِ ۱۳۸۱ در نیروی انتظامیِ تهران، بیضایی نپذیرفت که کتباً از مذهبِ پدر و مادرش تبرّی جوید.

خودشناسیِ مذهبی

. . . خدایا چرا نمایش را دوست نداری؟
چرا در سرزمین‌های دیگر دوست داری و در میهن من نه؟ . . .

بیضایی، دیِ ۱۳۸۶

بیضایی هیچ‌گاه خود را بهائی و اساساً مذهبی نمی‌دانسته.

اسماعیل نوری‌علا

بیضایی جوانیِ خود را «مطلقاً بدون باورهای مذهبی» وصف کرده است. ولی بعدها «فرهنگ» را مذهبِ خود شمرده، و دنیا را به چشمِ خِردِ خویش دیدن را هم آیین و هم موضوعِ تبلیغِ فکریِ خود معرّفی کرده است. آزادی‌خواهی و محیطِ زیست‌گرایی و نکوهشِ واپس‌گراییِ عامّه هم بخش و برخِ مذهب و منشِ او بوده است.

بیضایی به صراحت دریغ‌خوارِ زوالِ آیین‌ها و سنّت‌هایی چون کابوکی و تعزیه بوده است که نشد آزادانه تکامل یابند و کارِ اجتماعی و فرهنگیِ خود را نو کنند. او به گرایش‌های فرهنگیِ چیرهٔ مدرنِ مذهبی و غیرمذهبی و ضدّمذهبی در ایران معترض بوده و در توقّفِ پویاییِ سنّت مقصّرشان می‌شناخته و فهمش از «خِرد»، که می‌ستوده‌اش، غیر از تجدّدگرایی در سرزمین‌های غیرمغربی بوده است و از لحاظِ سیاسی و مذهبی از ناقدانِ بیشترِ آنچه در مشرق‌زمین و خاور میانه و آفریقا منسوب است به مدرنیته و مدرنیسم و مدرنیزاسیون به شمار می‌رود. ولی در عینِ حال به نظر نمی‌رسد که ستایندهٔ غیرانتقادیِ فرهنگِ مغرب‌زمین چنان که در خودِ مغرب‌زمین بوده هم بوده باشد یا دریغش از گسستگیِ سنّت بازاندیشانه و در عینِ حال کوششگرانه در جهتِ پیوستگیِ سنجیده نباشد. در مقالهٔ «پس از صد سال» نشان می‌دهد که سنّتی که سزاوارِ سترونی شده بوده اصلاح می‌خواسته.

کردار

من آن زمان، استاد دانشگاه بودم. از دانشگاه، اخراج شدم؛ به عنوان بهائی، به عنوان یک غیرمسلمان. پدر و مادرم بهائی بودند؛ من در یک خانوادهٔ بهائی، بزرگ شدم، منتهی، مذهب من، فرهنگ است؛ مذهب من، خودِ مذهب نیست؛ مذهب، اعتقاد شخصی است که به هیچ‌کس در جهان، مربوط نیست؛ من مذهبم فرهنگ است و در جلسهٔ بازجویی دانشگاه هم، این را گفتم و اخراج شدم.

بیضایی، دههٔ ۱۳۹۰

یک ازدواجِ بهایی (۱۳۴۴) و یک ازدواجِ اسلامی (۱۳۷۱) برای بیضایی ثبت شده است. جز این، حدودِ هفتاد سال در ایران تحتِ نظامِ حقوقیِ عمدتاً اسلامیِ روزگارش زندگی و کار و معامله کرده است، هرچند گاه به خاطرِ ناسازگاریِ مذهبی از کار محروم بوده است. وی دربارهٔ بهائیّت کم سخن گفته است.

فکرِ بیضایی دربارهٔ نسبتِ زن و مرد در اجتماع نزدیکی با مذهبِ زن‌سالاری داشته است.

بیضایی بارها در زندگی از پاسخ به پرسش‌های ذات‌باورانه طفره رفته و به رسمیتشان نشناخته، مثلِ پرسش از چیستیِ سینما.

«تکلیف»

بیضایی دربارهٔ تکلیف چند بحثِ مختصرِ نظری داشته، از جمله یک بار در سخنرانیِ ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۱۷ در تورنتو.

در آینهٔ آثار

همچنین ببینید: درون‌مایه‌های آثار بهرام بیضایی § عشق و والایِش

بیضایی دربارهٔ چند پیشوای عمدتاً منسوب به مذهب − مذهب‌هایی که پس از روزگارِ این پیشوایان بر اساسِ انتظار یا نوستالژیِ ظهورِ منجی شیعی و بابی شناخته شدند − نمایشنامه و فیلمنامه نوشته است: علی بن ابی‌طالب و حسین بن علی به ترتیب بخشی از موضوعِ فیلمنامهٔ روز واقعه و نمایشنامهٔ مجلس ضربت زدن هستند و طاهره قرّةالعین موضوعِ نمایشنامهٔ زرّین‌تاج. تضعیفِ شخصیتِ منجی − خلافِ دکترینِ سنّت‌های آریایی و سامیِ موعودگرای منتظِرِ مسیحا − و مسئولیت خواستن از توده‌ها از نخستین کارهای بیضایی (مثلِ آرش) از درون‌مایه‌های چشمگیر بوده است.

عیّارانی غیرتاریخی هم موضوعِ چند کارِ داستانیِ بیضایی بوده‌اند، مثلِ عیّارِ تنها (۱۳۴۹).

در نظرِ دیگران

با اینکه کسانی بیضایی را (بیشتر به علّتِ بهائی بودنِ پدر و مادرش) بهائی می‌دانند، بعضی دیگر از او به عنوانِ دین‌ناباور یاد می‌کنند.

به نظرِ محمّد رحمانیان، بیضایی «بیشتر از همه ما و کسانی که ادّعا دارند اسلام را می‌شناسد.» با این همه، اسلام‌گرایان کمتر به بیضایی روی خوش نشان داده‌اند. مثلاً جلال آل احمد غروب در دیاری غریب و قصّه‌ی ماه پنهان را دفاع از اقلیت شمرد و سرزنش کرد و در دههٔ ۱۳۶۰، به قولِ سیّد محمّد بهشتی شیرازی، «جماعتی احساس می‌کردند مخالفت با فیلم‌های او ثواب دارد». از استثنائاتِ برجسته می‌شود عطاءالله مهاجرانی را نام برد که سالِ ۱۳۷۸ در مجلسِ شورای اسلامی از گرایشِ مذهبیِ بیضایی دفاع کرد − هرچند، گرایشِ سیاسیش موضوعِ بازخواست بود.

بهرام جاسمی ردّی گنوسی‌وار در اندیشهٔ بیضایی تشخیص داده و چنین وصفش کرده است.