زبان خوارزمی: تفاوت میان نسخه‌ها
برچسب: متن دارای ویکی‌متن نامتناظر |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''زبان خوارزمی'''، زبانی ایرانی از شاخهٔ شمالی [[زبانهای ایرانی میانه]] شرقی است که تا اواخر سده هشتم هجری/ چهاردم میلادی در سرزمین خوارزم زنده بود و سپس [[زبان ازبکی]] جای آن را گرفت.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=95}}</ref> این زبان هم |
'''زبان خوارزمی'''، زبانی ایرانی از شاخهٔ شمالی [[زبانهای ایرانی میانه]] شرقی است که تا اواخر سده هشتم هجری/ چهاردم میلادی در سرزمین خوارزم زنده بود و سپس [[زبان ازبکی]] جای آن را گرفت.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=95}}</ref> این زبان هم خانوادهٔ زبانهای سغدی، ختنی (سکایی)، اُسِتی (آسی) و پشتو است.<ref>{{پک|زرشناس|1390|ک=زبان خوارزمی|ص=304}}</ref> همچنین زبان خوارزمی هم ردیف با برخی لهجه‌های ایرانی فلات پامیر است.<ref>{{پک|یارشاطر|1332|ک=چند نکته دربارهٔ زبان خوارزمی|ص=44}}</ref> |
||
به نوشته بیرونی، زبان خوارزمی در دوره او زبانی زنده |
به نوشته بیرونی، زبان خوارزمی در دوره او زبانی زنده بوده‌است. وجود عبارت‌های خوارزمی در متون قرن ششم و هفتم ه. ق/ دوازدهم و سیزدهم م. (در نسخه‌های خطی قرن هشتم/چهاردهم) نشان می‌دهد که بخشی از ساکنان خوارزم در این دوره با آنکه احتمالاً دوزبانه بوده‌اند، هنوز این زبان را می‌دانستند.<ref>{{پک|ارانسکی|1386|ک=زبانهای ایرانی|ص=91-92}}</ref> |
||
در پنج قرن نخستین اسلامی، دانشمندان بسیاری از دیار خوارزم برخاستند که از [[محمد بن موسی خوارزمی|محمد خوارزمی]] و [[ابوریحان بیرونی]] و ابولقاسم محمود بن عمر الزمخشری ملقب به «فخر خوارزم» (مؤلف مقدمة الادب) است که اثر او، در قالب فرهنگ، حاوی بدنه اصلی واژگان موجود زبان خوارزمی است.<ref>{{پک|زرشناس|۱۳۷۵|ک=زبان خوارزمی|ص=53}}</ref> علاوه بر این افراد، نجم‌الدین کبری، فخر رازی و مجدالدین بغدادی را می‌توان نام برد.<ref>{{پک|گروه جغرافیا|1390|ک=خوارزم|ص=304}}</ref> |
در پنج قرن نخستین اسلامی، دانشمندان بسیاری از دیار خوارزم برخاستند که از [[محمد بن موسی خوارزمی|محمد خوارزمی]] و [[ابوریحان بیرونی]] و ابولقاسم محمود بن عمر الزمخشری ملقب به «فخر خوارزم» (مؤلف مقدمة الادب) است که اثر او، در قالب فرهنگ، حاوی بدنه اصلی واژگان موجود زبان خوارزمی است.<ref>{{پک|زرشناس|۱۳۷۵|ک=زبان خوارزمی|ص=53}}</ref> علاوه بر این افراد، نجم‌الدین کبری، فخر رازی و مجدالدین بغدادی را می‌توان نام برد.<ref>{{پک|گروه جغرافیا|1390|ک=خوارزم|ص=304}}</ref> |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
دو منبع برای زبان خوارزمی وجود دارد که در ویژگی اختصاصی نسبت به هم شباهتی ندارند ولی هر یک مکمل دیگری هستند. اولی کتابهای فقهی و حقوقی، بیشتر از همه قنیه المنیه، عبارت و جملاتی در دست داریم. از سوی دیکر لغات و واژه‌های خوارزمی در کتاب مقدمه الادب موجود است، که نسخه خطی آن را [[احمد زکی ولیدی طوغان]] آن را در ۱۹۷۴ منتشر کرد.<ref>{{پک|هنینگ|1387a|ک=ساختار فعل خوارزمی|ص=17-27}}</ref> |
دو منبع برای زبان خوارزمی وجود دارد که در ویژگی اختصاصی نسبت به هم شباهتی ندارند ولی هر یک مکمل دیگری هستند. اولی کتابهای فقهی و حقوقی، بیشتر از همه قنیه المنیه، عبارت و جملاتی در دست داریم. از سوی دیکر لغات و واژه‌های خوارزمی در کتاب مقدمه الادب موجود است، که نسخه خطی آن را [[احمد زکی ولیدی طوغان]] آن را در ۱۹۷۴ منتشر کرد.<ref>{{پک|هنینگ|1387a|ک=ساختار فعل خوارزمی|ص=17-27}}</ref> |
||
بیشتر واژگان خوارزمی را که برای ما حفظ شده، می‌توان از میان سطور یک دست‌نوشته (حدود ۵۹۶ ق/ ۱۲۰۰ م)، یعنی [[لغت نامه]] ارزشمند عربی مقدمه الادب از زمخشری، مؤلف دیگر بومی خوارزمی بدست آورد. برخی نسخه‌های دیگر از همین اثر اندک، شمار اندکی از |
بیشتر واژگان خوارزمی را که برای ما حفظ شده، می‌توان از میان سطور یک دست‌نوشته (حدود ۵۹۶ ق/ ۱۲۰۰ م)، یعنی [[لغت نامه]] ارزشمند عربی مقدمه الادب از زمخشری، مؤلف دیگر بومی خوارزمی بدست آورد. برخی نسخه‌های دیگر از همین اثر اندک، شمار اندکی از این‌گونه واژه‌ها را در بر می‌گیرند. در برابر مدخل‌های کی نواخت این لغت نامه، متن خوارزمی که به هر شکل مانده‌اند، روی بیش از ۴۰۰ واژه یا جمله ناقص نقل شده، دربارهٔ شرح و تفسیر موضوعی فقهی، به جز کتابهای فقهی و حقوقی عربی دربرگرفته از خوارزمی، در دسترس هستند: یتیمة الدهر تألیف علاءالدین تَرجمانی (درگذشت ۶۵۵ ق/ ۱۲۵۷ م) منیه الفقها تألیف فخرالدین قبازنی و یک تکلمه بعدی، قنیه المنیه تألیف مختار زاهدی غزمینی (درگذشته ۶۵۸ ق، ۱۲۶۰ م).<ref>{{پک|مکنزی|۱۳۸۷e|ک=زبان خوارزمی|ص=173–181}}</ref> |
||
=== آثار نو و متاخر === |
=== آثار نو و متاخر === |
||
{{اصلی|ادبیات خوارزمی}} |
{{اصلی|ادبیات خوارزمی}} |
||
| خط ۲۲: | خط ۲۳: | ||
# جمله‌ها و عبارت‌هایی به خوارزمی در برخی از [[دست‌نویس]]های دو کتاب فقهی عربی:<ref name="منصوری 1387 9-13">{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
# جمله‌ها و عبارت‌هایی به خوارزمی در برخی از [[دست‌نویس]]های دو کتاب فقهی عربی:<ref name="منصوری 1387 9-13">{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
## یتیمه الدهر فی فتاوی اهل العصر، تألیف محمود بن محمود الملکی خوارزمی، درگذشت به سال ۶۴۵ هـ.ق.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
## یتیمه الدهر فی فتاوی اهل العصر، تألیف محمود بن محمود الملکی خوارزمی، درگذشت به سال ۶۴۵ هـ.ق.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
## قنیه المنیه لی تتیم الغنیه، تألیف المختار الزاهی، درگذشت به سال ۶۵۸ هـ. ق این اثر چکیده و خلاصه‌ای است از کتاب منیه الفقها «آرزوی فقیهان» از بدیع القبازنی که استاد مختار زاهدی |
## قنیه المنیه لی تتیم الغنیه، تألیف المختار الزاهی، درگذشت به سال ۶۵۸ هـ. ق این اثر چکیده و خلاصه‌ای است از کتاب منیه الفقها «آرزوی فقیهان» از بدیع القبازنی که استاد مختار زاهدی بوده‌است.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
# رساله الالفاظ الخوارزمیه آلتی فی قنیه المنیه، تألیف کمال‌الدین العمادی الجرجانی (ترجمانی) در سدهٔ هشتم ق.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
# رساله الالفاظ الخوارزمیه آلتی فی قنیه المنیه، تألیف کمال‌الدین العمادی الجرجانی (ترجمانی) در سدهٔ هشتم ق.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
# ترجمه خوارزمی کتاب لغتی به نام مقدمه الادب از علامه جارالله زمخشری، درگذشت به سال ۵۳۸. در این اثر، واژگان خوارزمی به زبانهای عربی، فارسی و ترکی معنی و شرح |
# ترجمه خوارزمی کتاب لغتی به نام مقدمه الادب از علامه جارالله زمخشری، درگذشت به سال ۵۳۸. در این اثر، واژگان خوارزمی به زبانهای عربی، فارسی و ترکی معنی و شرح شده‌است.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
# لغات و اصطلاحات و گاهی عبارات نجومی در آثار ابوریحان بیرونی از قبیل [[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]]، فصلی مربوط به جشن‌ها، نام‌ها، روزها و ماه‌های سال و اصطلاحات نجومی و تقویمی و تاریخی آن؛ و همچنین، در کتاب التفهیم الاوائل صناعه التنجیم و در کتاب صیدنه.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
# لغات و اصطلاحات و گاهی عبارات نجومی در آثار ابوریحان بیرونی از قبیل [[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]]، فصلی مربوط به جشن‌ها، نام‌ها، روزها و ماه‌های سال و اصطلاحات نجومی و تقویمی و تاریخی آن؛ و همچنین، در کتاب التفهیم الاوائل صناعه التنجیم و در کتاب صیدنه.<ref>{{پک|منصوری|1387|ک=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن|ص=9-13}}</ref> |
||
== جغرافیای خوارزم== |
== جغرافیای خوارزم == |
||
[[پرونده:خوارزم.jpg|200px|بندانگشتی|چپ|ناحیه خوارزم]] |
[[پرونده:خوارزم.jpg|200px|بندانگشتی|چپ|ناحیه خوارزم]] |
||
{{اصلی|خوارزم}} |
{{اصلی|خوارزم}} |
||
نام خوارزم را نخست در کتیبه‌های هخامنشی Uvārazmiš/Huwārazmiš و متون اوستایی Xāirizəm |
نام خوارزم را نخست در کتیبه‌های هخامنشی Uvārazmiš/Huwārazmiš و متون اوستایی Xāirizəm می‌بینیم. سپس در سراسر قرون دوران میانه تا زمان غلبهٔ اعراب بر آن در قرن هشتم میلادی، از این ایالت تابع شاهنشاهی هخامنشی نامی نمی‌شنویم. حتی کشف شمار بسیاری سکه، نوشته‌های روی الواح گلی و گلدان‌های نقره‌ای و اسناد نگاشته بر چوب و چرم، به همت باستان‌شناسان شوروی سابق، چیزی بر اطلاعات ما نمی‌افزاید؛ چرا که اندکی از آنها، با کیفیتی غالباً نامطلوب منتشر شده‌است. برخی از ایرانشناسان از جمله بنونیست، خوارزم را بخشی از [[ایران‌ویج]] (airyanəm vaējō اوستایی و Erānwēʒ فارسی میانه)، میهن اصلی ایرانیانِ نخستین می‌دانند.<ref>{{پک|زرشناس|1375|ک=زبان خوارزمی|ص=54}}</ref> |
||
خوارزم منطقه‌ای در ساحل جنوبی |
خوارزم منطقه‌ای در ساحل جنوبی دریاچهٔ آرال، در دو سوی مصب رود جیحون (آمودریا)، که با ریگزارهای قره‌قوم و قزل‌قوم احاطه شده‌است. خوارزم در کرانهٔ شرقی جیحون، شامل شهرهای مهم کاث/کات، خیوه/خیوق و هزار اسپ و در کرانهٔ غربی (بخش صلی خوارزم قدیم)، مشتمل بر شهرهای گرگانج/اورگنج (جرجانیه)، درغان، زمخشر و طاهریه بود. بخش شرقی جیحون اکنون جز جمهوری خودمختار قره‌قالپاق ازبکستان و بخش غربی آن جزو جمهوری ترکمنستان است.<ref>{{پک|گروه جغرافیا|1390|ک=خوارزم|ص=300}}</ref> |
||
== |
== ریشه‌شناسی نام خوارزم == |
||
دربارهٔ وجه اشتقاق واژهٔ خوارزم، نظریه‌های مختلفی بیان شده‌است. مثلاً میخائیل نیکولایویچ باگالیوبف<ref group="پانوشت">Mikhail Nikolayevich Bogolyubov</ref> این واژه را مرکب از سه جز hu-vara-ʒəmi به معنی «زمین دارای اقامتگاه خوب» می‌داند. [[مکنزی]] آنرا Hwāra-Zmī به معنی «سرزمین پست» دانسته‌است که با وضع جغرافیایی سرزمین خوارزم، واقع در سواحل پست دو رود سیحون و جیحون، مطابقت دارد. مقدسی این واژه را مرکب از «خوار» به معنی گوشت در زبان خوارزمی و «رزم» به معنی هیزم در زبان خوارزمی، می‌داند که وجه اشتقاق عامیانه‌ای به نظر می‌رسد.<ref>{{پک|زرشناس|1375|ک=زبان خوارزمی|ص=55}}</ref> یکی از نظریات این است که خوارزم را ترکیبی از خور (خورشید) و زم (زمین) به معنای سرزمین شرقی و جایی که خورشید از آن برآید، یا حتی برگرفته از نام قوم خوری/خُری/هوری دانسته‌اند. نظر محتمل‌تری نیز وجود دارد که با توجه به واژهٔ کهن خوار/خار/خور به معنای خوب در گویش‌های شمالی و شرقی ایران، خوارزم به معنی سرزمین خوب است.<ref>{{پک|گروه جغرافیا|1390|ک=خوارزم|ص=300}}</ref> |
|||
== خط خوارزمی == |
== خط خوارزمی == |
||
دو دوره تحول زبان خوارزم را می‌شناسیم: اول خوارزمی میانه به [[خط آرامی]] - خوارزمی و دوم خوارزمی متاخر به [[خط عربی]] - خوارزمی. خط آرامی- خوارزمی مانند دیگر خطوط ایرانی میانه برگرفته از خط آرامی، هُزوارِش نیز دارد.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=95}}</ref> پیش از اسلام برای نوشتن به کار می‌رفته، از خط آرامی گرفته شده، ولی کشف الفبای آن هنوز امکان |
دو دوره تحول زبان خوارزم را می‌شناسیم: اول خوارزمی میانه به [[خط آرامی]] - خوارزمی و دوم خوارزمی متاخر به [[خط عربی]] - خوارزمی. خط آرامی- خوارزمی مانند دیگر خطوط ایرانی میانه برگرفته از خط آرامی، هُزوارِش نیز دارد.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=95}}</ref> پیش از اسلام برای نوشتن به کار می‌رفته، از خط آرامی گرفته شده، ولی کشف الفبای آن هنوز امکان نیافته‌است.<ref>{{پک|یارشاطر|1332|ک=چند نکته دربارهٔ زبان خوارزمی|ص=42-43}}</ref> |
||
از آنجا که املای واژگان خوارزمی در آثار [[ابوریحان بیرونی]] نسبتاً ثابت است، می‌توان احتمال داد که خط عربی-خوارزمی از [[سده چهارم هجری]] برای نوشتن زبان خوارزمی به کار |
از آنجا که املای واژگان خوارزمی در آثار [[ابوریحان بیرونی]] نسبتاً ثابت است، می‌توان احتمال داد که خط عربی-خوارزمی از [[سده چهارم هجری]] برای نوشتن زبان خوارزمی به کار می‌رفته‌است. حروف به کار رفته در این خط عبارتند از: [ا ب پ ت ث ج چ څ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ڤ ک ل م ن و ه ی]. چنانچه مشاهده می‌شود این خط فاقد [ق] و [گ] بوده اما در عوض دارای دو حرف [ڤ] (در [[حرف نویسی]] c) و [ڤ] (در حرف نویسی β) بوده‌است.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=96}}</ref> |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| خط ۵۶: | خط ۵۷: | ||
| لاتین|| n || ū،w,u|| h|| e,i،y، ī|| || || || || || || || || || || |
| لاتین|| n || ū،w,u|| h|| e,i،y، ī|| || || || || || || || || || || |
||
|} |
|} |
||
در نوشته‌های متاخرتر، گاه حروف بی نقطه، با نقطه و حروفی که چند نقطه دارند با یک نقطه نوشته شده‌اند و گاه حتی جای نقطه‌های حروف عوض شده‌اند (مثلاً ݚ به جای د، ب به جای پ، چ و خ به جای څ، چاواک به جای څاواک «آماده») در خط عربی - خوارزمی از نشانه‌های فتحه، کسره، ضمه، سکون و تشدید نیز استفاده |
در نوشته‌های متاخرتر، گاه حروف بی نقطه، با نقطه و حروفی که چند نقطه دارند با یک نقطه نوشته شده‌اند و گاه حتی جای نقطه‌های حروف عوض شده‌اند (مثلاً ݚ به جای د، ب به جای پ، چ و خ به جای څ، چاواک به جای څاواک «آماده») در خط عربی - خوارزمی از نشانه‌های فتحه، کسره، ضمه، سکون و تشدید نیز استفاده شده‌است. یکی از کاربردهای تشدید، احتمالاً نمایاندن تکیه بر هجای ما قبل بوده‌است، مانند: بیّزار «بیزار»، اخسّد = اخزد [uxuzda] «ششصد».<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=96-97}}</ref> |
||
== تاریخچه کشف زبان خوارزمی == |
== تاریخچه کشف زبان خوارزمی == |
||
دانش امروزی ما از زبان خوارزمی مدیون کوشش خستگی ناپذیر و ذهن جستجوگر [[احمد زکی ولیدی طوغان]] است. او نخستین کشفیات خود را در زبان خوارزمی، شامل برداشت‌هایی از یتیمة الدهر و مقدمة الادب، در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ م منتشر ساخت. پس از ان چاپ عکسیِ دست‌نویس مقدمة الادب زمخشری در ۱۳۳۰ ش/ ۱۸۵۱ م به همت زکی ولیدی طوغان، گام بزرگی در راه تحقیق و بررسی زبان خوارزمی بود. در همان اوان، فریمان<ref group="پانوشت">A.A. Freiman</ref> در «زبان خوارزمی» (مسکو ۱۹۵۱) نیز به پژوهش دربارهٔ این زبان |
دانش امروزی ما از زبان خوارزمی مدیون کوشش خستگی ناپذیر و ذهن جستجوگر [[احمد زکی ولیدی طوغان]] است. او نخستین کشفیات خود را در زبان خوارزمی، شامل برداشت‌هایی از یتیمة الدهر و مقدمة الادب، در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ م منتشر ساخت. پس از ان چاپ عکسیِ دست‌نویس مقدمة الادب زمخشری در ۱۳۳۰ ش/ ۱۸۵۱ م به همت زکی ولیدی طوغان، گام بزرگی در راه تحقیق و بررسی زبان خوارزمی بود. در همان اوان، فریمان<ref group="پانوشت">A.A. Freiman</ref> در «زبان خوارزمی» (مسکو ۱۹۵۱) نیز به پژوهش دربارهٔ این زبان پرداخته‌است.<ref>{{پک|زرشناس|1390|ک=زبان خوارزمی|ص=306-307}}</ref> |
||
آغاز خوارزمی‌شناسی از ۱۹۲۷ میلادی بود. زمانی که احمد زکی ولدی طوغان حدود صد جمله و عبارت از خوارزمی منتشر کرد که در یک کتاب عربی فقهی، مجموعه فتواها، ثبت شده بود. او به هشت نسخه‌ای دست یافت که در کتابخانه‌های استانبول نگه‌داری می‌شد. این نخستین انتشار اسناد خوارزمی بود که در کتاب معروف یتیمةالدهر فی قتاوی اهل العصر است که عملاً به سرنوشت اثر بیرونی مبتلا گشت. اگرچه زکی ولدی همه متن عربی را کلیشه‌وار همراه با نقل قول‌هایی به خوارزمی چاپ کرد، ولی از آن هیچ ترجمه‌ای فراهم نکرد؛ بنابراین خوانندگانش را بشدت محروم کرد. وانگهی نسخه‌هایی که او استفاده کرد از کیفیت متفاوتی برخوردار بودند، و برای انتقال زبان خوارزمی به اندازه کافی بود. متن‌ها فقط در قالب خط بدون اعراب عربی از طریق نسخه‌پردازهای کاملاً غریب به زبان، ثبت شده بودند که به طور چشم‌گیر مخدوش بودند. برای نمونه، مثال ʾḥyw qʾrnj mʾ brd dfyʾr منظور را نمی‌رساند، ʾcyw βʾryx mʾ prʾ δynʾr «آیا برای یک شام راضی هستید؟». در نهایت نشانه‌های کمی از معانی خوارزمی در متن وجود داشت، بیش از چند نمونه توضیح فارسی در کار نبود، بطوری که زکی ولدی آن را نیز تشخیص نداد. چنان‌که نتیجه برخی از جملات هنوز هم گزارش |
آغاز خوارزمی‌شناسی از ۱۹۲۷ میلادی بود. زمانی که احمد زکی ولدی طوغان حدود صد جمله و عبارت از خوارزمی منتشر کرد که در یک کتاب عربی فقهی، مجموعه فتواها، ثبت شده بود. او به هشت نسخه‌ای دست یافت که در کتابخانه‌های استانبول نگه‌داری می‌شد. این نخستین انتشار اسناد خوارزمی بود که در کتاب معروف یتیمةالدهر فی قتاوی اهل العصر است که عملاً به سرنوشت اثر بیرونی مبتلا گشت. اگرچه زکی ولدی همه متن عربی را کلیشه‌وار همراه با نقل قول‌هایی به خوارزمی چاپ کرد، ولی از آن هیچ ترجمه‌ای فراهم نکرد؛ بنابراین خوانندگانش را بشدت محروم کرد. وانگهی نسخه‌هایی که او استفاده کرد از کیفیت متفاوتی برخوردار بودند، و برای انتقال زبان خوارزمی به اندازه کافی بود. متن‌ها فقط در قالب خط بدون اعراب عربی از طریق نسخه‌پردازهای کاملاً غریب به زبان، ثبت شده بودند که به طور چشم‌گیر مخدوش بودند. برای نمونه، مثال ʾḥyw qʾrnj mʾ brd dfyʾr منظور را نمی‌رساند، ʾcyw βʾryx mʾ prʾ δynʾr «آیا برای یک شام راضی هستید؟». در نهایت نشانه‌های کمی از معانی خوارزمی در متن وجود داشت، بیش از چند نمونه توضیح فارسی در کار نبود، بطوری که زکی ولدی آن را نیز تشخیص نداد. چنان‌که نتیجه برخی از جملات هنوز هم گزارش نشده‌است.<ref>{{پک|مکنزی|1387b|ک=زبان خوارزمی و اوستایی|ص=96}}</ref> |
||
کشف زکی ولدی به این مورد منحصر نمی‌شد، زیرا او در همان مقاله، ۱۳ عبارت خوارزمی را از یک نسخه‌ای منتشر کرد که در مصر به سال ۷۹۷ ق/۱۳۹۴ م از فرهنگ بزرگ عربی مقدمه الادب زمخشری، دانشمند دیگر خوارزمی، رونوشت شده بود. زکی ولدی فکر می‌کرد که نسخه‌پرداز، یعنی شمس الخیوقی از اهل خیوه احتمالاَ هنوز زبان مادری خود را می‌دانست، اما گاهی او در نقطه گذاری خطا می‌کند، چنان‌که bxmʾr را به جای pcmʾr «حساب، محاسبه» آورده، به نظر می‌رسد که خیوقی واژه‌ها را از یک نسخه کهن اصیل رونویسی کرده |
کشف زکی ولدی به این مورد منحصر نمی‌شد، زیرا او در همان مقاله، ۱۳ عبارت خوارزمی را از یک نسخه‌ای منتشر کرد که در مصر به سال ۷۹۷ ق/۱۳۹۴ م از فرهنگ بزرگ عربی مقدمه الادب زمخشری، دانشمند دیگر خوارزمی، رونوشت شده بود. زکی ولدی فکر می‌کرد که نسخه‌پرداز، یعنی شمس الخیوقی از اهل خیوه احتمالاَ هنوز زبان مادری خود را می‌دانست، اما گاهی او در نقطه گذاری خطا می‌کند، چنان‌که bxmʾr را به جای pcmʾr «حساب، محاسبه» آورده، به نظر می‌رسد که خیوقی واژه‌ها را از یک نسخه کهن اصیل رونویسی کرده بوده‌است.<ref>{{پک|مکنزی|1387b|ک=زبان خوارزمی و اوستایی|ص=96}}</ref> |
||
زکی ولدی موضوع را اینجا رها نکرد، نه سال بعد گزارشی داد که تعداد قابل توجهی از جملات و واژه‌های خوارزمی را در یک اثر فقهی دیگر خوارزمی به عنوان قنیه‌المنیه لی تتمیم الغیه «به دست آوردن آرزو برای تکمیل غنا» از مختار الزاهدی (د ۱۲۶۰ م) یافته |
زکی ولدی موضوع را اینجا رها نکرد، نه سال بعد گزارشی داد که تعداد قابل توجهی از جملات و واژه‌های خوارزمی را در یک اثر فقهی دیگر خوارزمی به عنوان قنیه‌المنیه لی تتمیم الغیه «به دست آوردن آرزو برای تکمیل غنا» از مختار الزاهدی (د ۱۲۶۰ م) یافته بوده‌است. این در اصل خلاصه و چکیده اثر دیگری به نام منیةالفقها «آرزوی فقیه‌ها» از استاد مختار با نام بدیع القُبازنی بود، اما از مواردی از عمل‌کرد خود را به عنوان قاضی، بدان کتاب افزوده بود. زکی ولی اعلام کرد که فقط در ترکیه از ۷۸ نسخه قنیه خبر دارد، که از نه نسخه بهتری استفاده کرده بود. از قرار معلوم تعداد زیادی از نسخه‌ها در کتابخانه‌های اروپای غربی شناسایی شده بود. در همان گزارش او برای نخستین بار نسخه بسیار معتبر دیگری از مجموعه کوچک اسناد خوارزمی را یادآور شد. او این نسخه مختصر را کتاب مختصر یا رساله نام نهاد، که چکیده تقریباً همه موارد پیچیده واژه‌ها و جملات خوارزمی در قنیه بود، و از طریق بسیاری از حاشیه‌های اولیه کتاب مقدمه اضافه شده بود. جلال‌الدین العمادی الجرجانی این اثر را در حدود میانه سده چهاردهم میلادی تکمیل کرد، زیرا احتمالاً زبان خوارزمی در این زمان به سرعت رو به زوال می‌رفت یا چنان‌که زکی ولدی گمان می‌کند، کاملاً فراموش شده بود. این یک مسئله استنباطی است، با وجود این، این اثر را به عنوان طرحی مطرح شده که آن زمان خوارزمی از یک زندگی پر رونق بهره‌مند بود. به هر حال، هیچ شکی نیست که حاشیه‌نویس، یعنی جلال‌الدین، زبان خوارزمی را به خوبی می‌دانست.<ref>{{پک|مکنزی|1387b|ک=زبان خوارزمی و اوستایی|ص=96-97}}</ref> |
||
در سال ۱۹۳۶ میلادی ایرانشناس جوان، یعنی [[والتر هنینگ|و.ب. هنینگ]] دربارهٔ بررسی اسناد خوارزمی با زکی ولدی شروع به همکاری کرد. در تابستان همان سال این دانشمند برجسته یک طرح کوتاه موقتی از زبان را منتشر ساخت و ۳۰ سال بعد، تا زمان مرگ نابه‌هنگامش در ۱۹۶۷ میلادی او کسی بود که همه مقاله‌های عمده را دربارهٔ مطالعات خوارزمی به انجام رسانده بود. متأسفانه باید گفت که ویرایش کامل انتقادی اسناد از نسخه‌های متعدد غیرقابل دسترس قنیه که زکی ولدی و هنینگ فراهم کرده بود، هرگز تحقق نیافت. احتمالاً در میراث هنینگ در کالیفرنیا به صورت بلااستفاده و پنهان باقی می‌ماند و همسرش از روی ظنت آن را نگه |
در سال ۱۹۳۶ میلادی ایرانشناس جوان، یعنی [[والتر هنینگ|و.ب. هنینگ]] دربارهٔ بررسی اسناد خوارزمی با زکی ولدی شروع به همکاری کرد. در تابستان همان سال این دانشمند برجسته یک طرح کوتاه موقتی از زبان را منتشر ساخت و ۳۰ سال بعد، تا زمان مرگ نابه‌هنگامش در ۱۹۶۷ میلادی او کسی بود که همه مقاله‌های عمده را دربارهٔ مطالعات خوارزمی به انجام رسانده بود. متأسفانه باید گفت که ویرایش کامل انتقادی اسناد از نسخه‌های متعدد غیرقابل دسترس قنیه که زکی ولدی و هنینگ فراهم کرده بود، هرگز تحقق نیافت. احتمالاً در میراث هنینگ در کالیفرنیا به صورت بلااستفاده و پنهان باقی می‌ماند و همسرش از روی ظنت آن را نگه داشته‌است. آنچه تا حدودی از بع دیگر آن اثر به منصه ظهور رسید ظاهراً از لنینگراد زمان استالین به دست آمد. هم چنین در سال ۱۹۳۶ میلادی یک نسخه خوبی از قنیه مورد توجه قرار گرفته بود و با آن یک کپی از رساله جلال‌الدین به پیوست مجلد شده بود که در آغاز یادآوری شد، به صورت یک دست خط بود. اینک معلوم شده که آن نسخه مد نظر نیست، بلکه هنوز یک نسخه خیلی خوب موجود است که روی یک دست خط نسخه برداری شده‌است. از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۵۱ میلادی فریمان (A. A. Frejman) سلسله مقاله‌هایی را در موضوع خوارزمی منتشر کرد که به ویرایش نسبتاً مبهم حدود ۲۷۵ جمله خوارزمی از دو منبع قنیه و رساله منجر شد. باید گفت که اگرچه این ویرایش اصلاً رضایت بخش نبود، ولی مطالبی بود که مورد تعهد قرار گرفته بود و برخی از یافته‌های منتشر شده خود هنینگ از طریق فریمان رونویسی شده بود، که در خاطر هنینگ کراهتی نسبت به آن کار ایجاد شده بود و خاطر او را مکدر ساخته بود. چنان‌که بعدها آن را بازگو کرد. در نتیجه، در آن ایام، ویرایش اسناد خوارزمی، رضایت بخش نبود، با این اوضاع رو به بهبودی می‌گذاشت.<ref>{{پک|مکنزی|1387b|ک=زبان خوارزمی و اوستایی|ص=97-98}}</ref> |
||
== زبان خوارزمی در میان زبانهای ایرانی == |
== زبان خوارزمی در میان زبانهای ایرانی == |
||
زبان خوارزمی مرزهای همگویی (isogloss) متفاوتی با دیگر زبانهای ایرانی میانه و نو را دارد. جایگاه این زبان در |
زبان خوارزمی مرزهای همگویی (isogloss) متفاوتی با دیگر زبانهای ایرانی میانه و نو را دارد. جایگاه این زبان در حلقهٔ زبانهای ایرانی از یک سو از پیوند آن با زبان سغدی، و از سوی دیگر با زبان آسی حکایت دارد؛ اما به نظر هنینگ بسیاری از شباهت‌های حیرت‌انگیز دو زبان خوارزمی و سغدی را می‌توان ناشی از وجود واژه‌های دخیل دانست و بررسی تغییرات آوایی خوارزمی بیشتر نشان‌دهندهٔ پیوند آن با زبانهای جنوب و جنوب شرقی است. نکتهٔ بسیار جالب توجه، نزدیکی واژگان دو زبان خوارزمی و اوستایی است و این، با حدود دو هزار سال فاصلهٔ زمانی، تصادفی به نظر نمی‌رسد. البته هنوز تا اثبات اینکه زبان خوارزمی مستقیماً از یکی از گویش‌های اوستایی مشتق شده باشد، راه درازی در پیش است. هر چند [[هلموت هومباخ|هومباخ]]، پیوند نزدیک میان اوستایی و خوارزمی را به دلایل آوایی مردود دانسته‌است.<ref>{{پک|زرشناس|1390|ک=زبان خوارزمی|ص=305}}</ref> |
||
== فهرست واژه‌ها == |
== فهرست واژه‌ها == |
||
نخستین |
نخستین واژه‌نامهٔ خوارزمی را هنینگ در سال ۱۹۷۱ تألیف کرد، که طی چهل سال همهٔ مواد در دسترس این زبان را بررسی کرده بود، اما تا پیش از مرگش فقط توانست ۲۶۰ مدخل از آن واژه (از حرف ʾ تا حرف ʾkw) را برای چاپ آماده کند.<ref>{{پک|زرشناس|1390|ک=زبان خوارزمی|ص=307}}</ref> |
||
== ویژگی‌های زبان خوارزمی == |
== ویژگی‌های زبان خوارزمی == |
||
| خط ۸۸: | خط ۸۹: | ||
ماده‌های مضارع که با صامت آغاز می‌شوند، در صورتی که تک هجایی باشند، یا در هجای نخست مصوت بلند داشته باشند، به جز چند مورد استثنائی، در ماضی تغییر نمی‌کنند. در غیر این صورت، برای ساخت ماده ماضی، به جای نخستین مصوت ماده مضاع از /ā/ استفاده می‌شود(hβr «دادن»، ماده ماضی hʾβr). اگر ماده مضارع با مصوت (اصلی یا افزوده) آغاز شود، ماده ماضی با افزودن پیشوند m به دست می‌آید (ʾs «گرفتن»، ماده ماضی mʾs)، مگر در صورتی که مصوت آغازین ماده کوتاه باشد و پس از آن m یا nb یا p آمده باشد. پیشوند m احتمالاً بازمانده پیشوند باستانی ham است.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=98}}</ref> |
ماده‌های مضارع که با صامت آغاز می‌شوند، در صورتی که تک هجایی باشند، یا در هجای نخست مصوت بلند داشته باشند، به جز چند مورد استثنائی، در ماضی تغییر نمی‌کنند. در غیر این صورت، برای ساخت ماده ماضی، به جای نخستین مصوت ماده مضاع از /ā/ استفاده می‌شود(hβr «دادن»، ماده ماضی hʾβr). اگر ماده مضارع با مصوت (اصلی یا افزوده) آغاز شود، ماده ماضی با افزودن پیشوند m به دست می‌آید (ʾs «گرفتن»، ماده ماضی mʾs)، مگر در صورتی که مصوت آغازین ماده کوتاه باشد و پس از آن m یا nb یا p آمده باشد. پیشوند m احتمالاً بازمانده پیشوند باستانی ham است.<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=98}}</ref> |
||
فعل δʾry «داشتن» به ندرت به عنوان فعل کمکی در ساخت زمانهای ترکیبی استفاده می‌شود، مانند ʾydk δʾryd « |
فعل δʾry «داشتن» به ندرت به عنوان فعل کمکی در ساخت زمانهای ترکیبی استفاده می‌شود، مانند ʾydk δʾryd «رفته‌است». شواهدی نیز از ساخت امکانی با فعل کمکی kʾ «کردن» دیده شده‌است، مانند: n-yt-kyc «نمی‌توانست بگیرد» (ʾyt صفت مفعولی از ʾs «گرفتن» است).<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=98}}</ref> |
||
مهمترین ویژگی نحوی زبان خوارزمی این است که حتی اگر مفعول فعل یا متمم [[حرف اضافه]] به صورت اسم پس از فعل یا حرف اضافه آمده باشد، باز استفاده از ضمیر مفعولی الزامی است. ضمیر مفعولی می‌تواند به واژه‌ای قبل از فعل یا حرف اضافه نیز بپیوندد. توالی پسوندها از دیگر ویژگی‌های جالب نحوی در زبان خوارزمی است. تعداد پسوندها، که می‌توانند از نوع ضمیری، قیدی، یا حرف اضافه‌ای باشند، گاه به چهار می‌رسد: مانند -hyδdʾ -hy-nʾ-dʾ-br (به ترتیب از جپ به راست: خواند - برای او - آنها را - بیرون - بر) «برای او آنها را بر خواند (= بلند خواند).<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=98}}</ref> |
مهمترین ویژگی نحوی زبان خوارزمی این است که حتی اگر مفعول فعل یا متمم [[حرف اضافه]] به صورت اسم پس از فعل یا حرف اضافه آمده باشد، باز استفاده از ضمیر مفعولی الزامی است. ضمیر مفعولی می‌تواند به واژه‌ای قبل از فعل یا حرف اضافه نیز بپیوندد. توالی پسوندها از دیگر ویژگی‌های جالب نحوی در زبان خوارزمی است. تعداد پسوندها، که می‌توانند از نوع ضمیری، قیدی، یا حرف اضافه‌ای باشند، گاه به چهار می‌رسد: مانند -hyδdʾ -hy-nʾ-dʾ-br (به ترتیب از جپ به راست: خواند - برای او - آنها را - بیرون - بر) «برای او آنها را بر خواند (= بلند خواند).<ref>{{پک|رضایی باغ‌بیدی|۱۳۸۸|ک=تاریخ زبانهای ایرانی|ص=98}}</ref> |
||
در زبان خوارزمی، همانند دیگر زبانهای ایرانی |
در زبان خوارزمی، همانند دیگر زبانهای ایرانی میانهٔ شرقی، تغییرات آوایی ویژه‌ای مانند تبدیل g و d و b به γ و δ و β و تبدیل ft و xt به βd و γd مشاهده می‌شود و برخی خصوصیات صرفی و نحوی زبانهای باستانی، نظیر حالت‌های صرفی اسم نیز در این زبان حفظ شده‌اند.<ref>{{پک|زرشناس|1390|ک=زبان خوارزمی|ص=305}}</ref> |
||
== |
== پانویس == |
||
{{پانویس| |
{{پانویس|۳|گروه=پانوشت|ریز=بله}} |
||
== پانویس == |
== پانویس == |
||
{{پانویس| |
{{پانویس|۳|اندازه=ریز}} |
||
== منابع == |
== منابع == |
||
| خط ۱۱۰: | خط ۱۱۱: | ||
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرشناس| نام =زهره| پیوند نویسنده=زهره زرشناس|عنوان =زبان خوارزمی| ژورنال = نامه فرهنگستان| مکان =تهران| ناشر =فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی| دوره =بهار| شماره =۵| سال =۱۳۷۵| صفحه =۵۳ تا ۶۵| پیوند =http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/48548| تاریخ بازبینی =۲/۷/۲۰۱۴}} |
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرشناس| نام =زهره| پیوند نویسنده=زهره زرشناس|عنوان =زبان خوارزمی| ژورنال = نامه فرهنگستان| مکان =تهران| ناشر =فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی| دوره =بهار| شماره =۵| سال =۱۳۷۵| صفحه =۵۳ تا ۶۵| پیوند =http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/48548| تاریخ بازبینی =۲/۷/۲۰۱۴}} |
||
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرشناس| نام =زهره| پیوند نویسنده=زهره زرشناس| عنوان =نخستین نوشته‌های ادبی ایرانی میانه شرقی| ژورنال= نامه پارسی| مکان =تهران| ناشر =شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی| دوره =تابستان| شماره =۲۵| سال =۱۳۸۱| صفحه =۵ تا ۲۰| پیوند =http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/659734| تاریخ بازبینی =۲/۷/۲۰۱۴}} |
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =زرشناس| نام =زهره| پیوند نویسنده=زهره زرشناس| عنوان =نخستین نوشته‌های ادبی ایرانی میانه شرقی| ژورنال= نامه پارسی| مکان =تهران| ناشر =شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی| دوره =تابستان| شماره =۲۵| سال =۱۳۸۱| صفحه =۵ تا ۲۰| پیوند =http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/659734| تاریخ بازبینی =۲/۷/۲۰۱۴}} |
||
*{{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =گروه جغرافیا|مقاله =خوارزم| دانشنامه =[[دانشنامه جهان اسلام]]| جلد=16| سال =1390| ناشر =بنیاد دائرةالمعارف اسلامی| مکان =تهران| شابک =۹۷۸–۶۰۰–۴۴۷۰۱۷–۹| صفحه =300-304}} |
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =گروه جغرافیا|مقاله =خوارزم| دانشنامه =[[دانشنامه جهان اسلام]]| جلد=16| سال =1390| ناشر =بنیاد دائرةالمعارف اسلامی| مکان =تهران| شابک =۹۷۸–۶۰۰–۴۴۷۰۱۷–۹| صفحه =300-304}} |
||
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =منصوری| نام =یدالله| پیوند نویسنده =یدالله منصوری|فصل=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن| عنوان =[[ده گفتار درباره زبان خوارزمی]]| سال =۱۳۸۷| ناشر =انتشارات طهوری|مکان =تهران| شابک =978-964-6414-82-2| صفحه =۹–۱۳}} |
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =منصوری| نام =یدالله| پیوند نویسنده =یدالله منصوری|فصل=مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن| عنوان =[[ده گفتار درباره زبان خوارزمی]]| سال =۱۳۸۷| ناشر =انتشارات طهوری|مکان =تهران| شابک =978-964-6414-82-2| صفحه =۹–۱۳}} |
||
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =منصوری| نام =یدالله| پیوند نویسنده=یدالله منصوری | عنوان =بررسی و معرفی منابع تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام |
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =منصوری| نام =یدالله| پیوند نویسنده=یدالله منصوری | عنوان =بررسی و معرفی منابع تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام |
||
| خط ۱۳۳: | خط ۱۳۴: | ||
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی| عنوان =The Khwarezmian glossary—IV| ژورنال = | مکان = | ناشر =Bulletin of the School of Oriental and African Studies| دوره = | شماره =۳۴| سال =1971c| صفحه =۵۲۱–۵۳۷| پیوند =http://azargoshnasp.net/languages/Khwarazmi/khwarezmiangl4.pdf| تاریخ بازبینی =1/24/2014| doi =10.1017/S0041977X00128526}} |
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی| عنوان =The Khwarezmian glossary—IV| ژورنال = | مکان = | ناشر =Bulletin of the School of Oriental and African Studies| دوره = | شماره =۳۴| سال =1971c| صفحه =۵۲۱–۵۳۷| پیوند =http://azargoshnasp.net/languages/Khwarazmi/khwarezmiangl4.pdf| تاریخ بازبینی =1/24/2014| doi =10.1017/S0041977X00128526}} |
||
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی| عنوان =The Khwarezmian glossary—V| ژورنال = | مکان = | ناشر =Bulletin of the School of Oriental and African Studies| دوره = | شماره =۳۵| سال =۱۹۷۲| صفحه =۵۶–۷۳| پیوند =http://azargoshnasp.net/languages/Khwarazmi/khwarezmiangl5.pdf| تاریخ بازبینی =1/24/2014| doi =10.1017/S0041977X00107360}} |
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی| عنوان =The Khwarezmian glossary—V| ژورنال = | مکان = | ناشر =Bulletin of the School of Oriental and African Studies| دوره = | شماره =۳۵| سال =۱۹۷۲| صفحه =۵۶–۷۳| پیوند =http://azargoshnasp.net/languages/Khwarazmi/khwarezmiangl5.pdf| تاریخ بازبینی =1/24/2014| doi =10.1017/S0041977X00107360}} |
||
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=MACKENZIE|نام =D. N|پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی|عنوان=[[THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN]] |فصل=KHWARAZMIAN LANGUAGE AND LITERATURE|جلد=III/2|سال=۲۰۰۷ |ناشر=CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS |مکان=New York |شابک=۹۷۸–۰–۵۲۱–۲۴۶۹۳–۴ |زبان=en}} |
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی=MACKENZIE|نام =D. N|پیوند نویسنده=دیوید نیل مکنزی|عنوان=[[THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN]] |فصل=KHWARAZMIAN LANGUAGE AND LITERATURE|جلد=III/2|سال=۲۰۰۷ |ناشر=CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS |مکان=New York |شابک=۹۷۸–۰–۵۲۱–۲۴۶۹۳–۴ |زبان=en}} |
||
{{پایان}} |
{{پایان}} |
||
== |
== برای مطالعهٔ بیشتر == |
||
{{چپ‌چین}} |
{{چپ‌چین}} |
||
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده =دیوید نیل مکنزی| مقاله =The Chorasmian Language| دانشنامه =Encyclopædia Iranica| جلد=۵| سال =۱۹۹۲| ناشر =Bibliotheca Persica Press| مکان =New York| شابک = | صفحه =۵۱۷–۵۲۰| نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/chorasmia-iii| تاریخ بازبینی =۱/۲۳/۲۰۱۴| نشانی بایگانی =http://archive.is/FqqrW|تاریخ بایگانی =۱/۲۳/۲۰۱۴| زبان =en}} |
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی =MacKenzie| نام =D. N| پیوند نویسنده =دیوید نیل مکنزی| مقاله =The Chorasmian Language| دانشنامه =Encyclopædia Iranica| جلد=۵| سال =۱۹۹۲| ناشر =Bibliotheca Persica Press| مکان =New York| شابک = | صفحه =۵۱۷–۵۲۰| نشانی =http://www.iranicaonline.org/articles/chorasmia-iii| تاریخ بازبینی =۱/۲۳/۲۰۱۴| نشانی بایگانی =http://archive.is/FqqrW|تاریخ بایگانی =۱/۲۳/۲۰۱۴| زبان =en}} |
||
نسخهٔ ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۲:۱۹
زبان خوارزمی، زبانی ایرانی از شاخهٔ شمالی زبانهای ایرانی میانه شرقی است که تا اواخر سده هشتم هجری/ چهاردم میلادی در سرزمین خوارزم زنده بود و سپس زبان ازبکی جای آن را گرفت.[۱] این زبان هم خانوادهٔ زبانهای سغدی، ختنی (سکایی)، اُسِتی (آسی) و پشتو است.[۲] همچنین زبان خوارزمی هم ردیف با برخی لهجه‌های ایرانی فلات پامیر است.[۳]
به نوشته بیرونی، زبان خوارزمی در دوره او زبانی زنده بوده‌است. وجود عبارت‌های خوارزمی در متون قرن ششم و هفتم ه. ق/ دوازدهم و سیزدهم م. (در نسخه‌های خطی قرن هشتم/چهاردهم) نشان می‌دهد که بخشی از ساکنان خوارزم در این دوره با آنکه احتمالاً دوزبانه بوده‌اند، هنوز این زبان را می‌دانستند.[۴]
در پنج قرن نخستین اسلامی، دانشمندان بسیاری از دیار خوارزم برخاستند که از محمد خوارزمی و ابوریحان بیرونی و ابولقاسم محمود بن عمر الزمخشری ملقب به «فخر خوارزم» (مؤلف مقدمة الادب) است که اثر او، در قالب فرهنگ، حاوی بدنه اصلی واژگان موجود زبان خوارزمی است.[۵] علاوه بر این افراد، نجم‌الدین کبری، فخر رازی و مجدالدین بغدادی را می‌توان نام برد.[۶]
منبع شناسی زبان خوارزمی
دو منبع برای زبان خوارزمی وجود دارد که در ویژگی اختصاصی نسبت به هم شباهتی ندارند ولی هر یک مکمل دیگری هستند. اولی کتابهای فقهی و حقوقی، بیشتر از همه قنیه المنیه، عبارت و جملاتی در دست داریم. از سوی دیکر لغات و واژه‌های خوارزمی در کتاب مقدمه الادب موجود است، که نسخه خطی آن را احمد زکی ولیدی طوغان آن را در ۱۹۷۴ منتشر کرد.[۷]
بیشتر واژگان خوارزمی را که برای ما حفظ شده، می‌توان از میان سطور یک دست‌نوشته (حدود ۵۹۶ ق/ ۱۲۰۰ م)، یعنی لغت نامه ارزشمند عربی مقدمه الادب از زمخشری، مؤلف دیگر بومی خوارزمی بدست آورد. برخی نسخه‌های دیگر از همین اثر اندک، شمار اندکی از این‌گونه واژه‌ها را در بر می‌گیرند. در برابر مدخل‌های کی نواخت این لغت نامه، متن خوارزمی که به هر شکل مانده‌اند، روی بیش از ۴۰۰ واژه یا جمله ناقص نقل شده، دربارهٔ شرح و تفسیر موضوعی فقهی، به جز کتابهای فقهی و حقوقی عربی دربرگرفته از خوارزمی، در دسترس هستند: یتیمة الدهر تألیف علاءالدین تَرجمانی (درگذشت ۶۵۵ ق/ ۱۲۵۷ م) منیه الفقها تألیف فخرالدین قبازنی و یک تکلمه بعدی، قنیه المنیه تألیف مختار زاهدی غزمینی (درگذشته ۶۵۸ ق، ۱۲۶۰ م).[۸]
آثار نو و متاخر
آثار بازمانده زبان خوارزمی عبارتند از:
- دو کتیبه بسیار کوتاه بر دو ظرف سفالی از کوی کریلگان قلعه (از سدهٔ سوم یا دوم پیش از میلاد).[۹]
- نوشته‌هایی کوتاه بر سکه‌های فرمانروایان خوارزم (از سده سوم یا دوم پیش از میلاد).[۱۰]
- نوشته‌هایی بر روی چوب و چرم از توپراق قلعه و یَکه پارسان قلعه (احتمالاً از سده دوم میلادی).[۱۱]
- چند کتیبه سنگ مزار از توق قلعه (احتمالاً از سده هفتم میلادی).[۱۲]
- سفالینه کتیبه دار از خومبوزتپه.[۱۳]
نوشته‌ها و کتابهای مربوط به دوران اسلامی با خط آرامی-عربی مربوط می‌شوند و به سده‌های دوازدهم تا چهاردم م (ششم تا هشتم ق) تاریخ گذاری شده‌اند عبارتند از:
- جمله‌ها و عبارت‌هایی به خوارزمی در برخی از دست‌نویس‌های دو کتاب فقهی عربی:[۱۴]
- رساله الالفاظ الخوارزمیه آلتی فی قنیه المنیه، تألیف کمال‌الدین العمادی الجرجانی (ترجمانی) در سدهٔ هشتم ق.[۱۷]
- ترجمه خوارزمی کتاب لغتی به نام مقدمه الادب از علامه جارالله زمخشری، درگذشت به سال ۵۳۸. در این اثر، واژگان خوارزمی به زبانهای عربی، فارسی و ترکی معنی و شرح شده‌است.[۱۸]
- لغات و اصطلاحات و گاهی عبارات نجومی در آثار ابوریحان بیرونی از قبیل آثار الباقیه عن القرون الخالیه، فصلی مربوط به جشن‌ها، نام‌ها، روزها و ماه‌های سال و اصطلاحات نجومی و تقویمی و تاریخی آن؛ و همچنین، در کتاب التفهیم الاوائل صناعه التنجیم و در کتاب صیدنه.[۱۹]
جغرافیای خوارزم
نام خوارزم را نخست در کتیبه‌های هخامنشی Uvārazmiš/Huwārazmiš و متون اوستایی Xāirizəm می‌بینیم. سپس در سراسر قرون دوران میانه تا زمان غلبهٔ اعراب بر آن در قرن هشتم میلادی، از این ایالت تابع شاهنشاهی هخامنشی نامی نمی‌شنویم. حتی کشف شمار بسیاری سکه، نوشته‌های روی الواح گلی و گلدان‌های نقره‌ای و اسناد نگاشته بر چوب و چرم، به همت باستان‌شناسان شوروی سابق، چیزی بر اطلاعات ما نمی‌افزاید؛ چرا که اندکی از آنها، با کیفیتی غالباً نامطلوب منتشر شده‌است. برخی از ایرانشناسان از جمله بنونیست، خوارزم را بخشی از ایران‌ویج (airyanəm vaējō اوستایی و Erānwēʒ فارسی میانه)، میهن اصلی ایرانیانِ نخستین می‌دانند.[۲۰]
خوارزم منطقه‌ای در ساحل جنوبی دریاچهٔ آرال، در دو سوی مصب رود جیحون (آمودریا)، که با ریگزارهای قره‌قوم و قزل‌قوم احاطه شده‌است. خوارزم در کرانهٔ شرقی جیحون، شامل شهرهای مهم کاث/کات، خیوه/خیوق و هزار اسپ و در کرانهٔ غربی (بخش صلی خوارزم قدیم)، مشتمل بر شهرهای گرگانج/اورگنج (جرجانیه)، درغان، زمخشر و طاهریه بود. بخش شرقی جیحون اکنون جز جمهوری خودمختار قره‌قالپاق ازبکستان و بخش غربی آن جزو جمهوری ترکمنستان است.[۲۱]
ریشه‌شناسی نام خوارزم
دربارهٔ وجه اشتقاق واژهٔ خوارزم، نظریه‌های مختلفی بیان شده‌است. مثلاً میخائیل نیکولایویچ باگالیوبف[پانوشت ۱] این واژه را مرکب از سه جز hu-vara-ʒəmi به معنی «زمین دارای اقامتگاه خوب» می‌داند. مکنزی آنرا Hwāra-Zmī به معنی «سرزمین پست» دانسته‌است که با وضع جغرافیایی سرزمین خوارزم، واقع در سواحل پست دو رود سیحون و جیحون، مطابقت دارد. مقدسی این واژه را مرکب از «خوار» به معنی گوشت در زبان خوارزمی و «رزم» به معنی هیزم در زبان خوارزمی، می‌داند که وجه اشتقاق عامیانه‌ای به نظر می‌رسد.[۲۲] یکی از نظریات این است که خوارزم را ترکیبی از خور (خورشید) و زم (زمین) به معنای سرزمین شرقی و جایی که خورشید از آن برآید، یا حتی برگرفته از نام قوم خوری/خُری/هوری دانسته‌اند. نظر محتمل‌تری نیز وجود دارد که با توجه به واژهٔ کهن خوار/خار/خور به معنای خوب در گویش‌های شمالی و شرقی ایران، خوارزم به معنی سرزمین خوب است.[۲۳]
خط خوارزمی
دو دوره تحول زبان خوارزم را می‌شناسیم: اول خوارزمی میانه به خط آرامی - خوارزمی و دوم خوارزمی متاخر به خط عربی - خوارزمی. خط آرامی- خوارزمی مانند دیگر خطوط ایرانی میانه برگرفته از خط آرامی، هُزوارِش نیز دارد.[۲۴] پیش از اسلام برای نوشتن به کار می‌رفته، از خط آرامی گرفته شده، ولی کشف الفبای آن هنوز امکان نیافته‌است.[۲۵]
از آنجا که املای واژگان خوارزمی در آثار ابوریحان بیرونی نسبتاً ثابت است، می‌توان احتمال داد که خط عربی-خوارزمی از سده چهارم هجری برای نوشتن زبان خوارزمی به کار می‌رفته‌است. حروف به کار رفته در این خط عبارتند از: [ا ب پ ت ث ج چ څ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ڤ ک ل م ن و ه ی]. چنانچه مشاهده می‌شود این خط فاقد [ق] و [گ] بوده اما در عوض دارای دو حرف [ڤ] (در حرف نویسی c) و [ڤ] (در حرف نویسی β) بوده‌است.[۲۶]
| آرامی | َ | ِ | ُ | ا | آ | ب | پ | ت | ث | ج | چ | څ | ح | خ | د |
| لاتین | a | i | u | ʾ | ʾ | b | p | t | θ | ǰ | č | c | ḥ | x | d |
| آرامی | ذ | ر | ز | ژ | س | ش | ص | ض | ع | غ | ف | ڤ | ط | ل | م |
| لاتین | δ | r | z | ž | s | š | ṣ | ż | ʿ | γ | f | β | ṭ | l | m |
| آرامی | ن | و | ه | ی | |||||||||||
| لاتین | n | ū،w,u | h | e,i،y، ī |
در نوشته‌های متاخرتر، گاه حروف بی نقطه، با نقطه و حروفی که چند نقطه دارند با یک نقطه نوشته شده‌اند و گاه حتی جای نقطه‌های حروف عوض شده‌اند (مثلاً ݚ به جای د، ب به جای پ، چ و خ به جای څ، چاواک به جای څاواک «آماده») در خط عربی - خوارزمی از نشانه‌های فتحه، کسره، ضمه، سکون و تشدید نیز استفاده شده‌است. یکی از کاربردهای تشدید، احتمالاً نمایاندن تکیه بر هجای ما قبل بوده‌است، مانند: بیّزار «بیزار»، اخسّد = اخزد [uxuzda] «ششصد».[۲۷]
تاریخچه کشف زبان خوارزمی
دانش امروزی ما از زبان خوارزمی مدیون کوشش خستگی ناپذیر و ذهن جستجوگر احمد زکی ولیدی طوغان است. او نخستین کشفیات خود را در زبان خوارزمی، شامل برداشت‌هایی از یتیمة الدهر و مقدمة الادب، در ۱۳۰۶ ش/ ۱۹۲۷ م منتشر ساخت. پس از ان چاپ عکسیِ دست‌نویس مقدمة الادب زمخشری در ۱۳۳۰ ش/ ۱۸۵۱ م به همت زکی ولیدی طوغان، گام بزرگی در راه تحقیق و بررسی زبان خوارزمی بود. در همان اوان، فریمان[پانوشت ۲] در «زبان خوارزمی» (مسکو ۱۹۵۱) نیز به پژوهش دربارهٔ این زبان پرداخته‌است.[۲۸]
آغاز خوارزمی‌شناسی از ۱۹۲۷ میلادی بود. زمانی که احمد زکی ولدی طوغان حدود صد جمله و عبارت از خوارزمی منتشر کرد که در یک کتاب عربی فقهی، مجموعه فتواها، ثبت شده بود. او به هشت نسخه‌ای دست یافت که در کتابخانه‌های استانبول نگه‌داری می‌شد. این نخستین انتشار اسناد خوارزمی بود که در کتاب معروف یتیمةالدهر فی قتاوی اهل العصر است که عملاً به سرنوشت اثر بیرونی مبتلا گشت. اگرچه زکی ولدی همه متن عربی را کلیشه‌وار همراه با نقل قول‌هایی به خوارزمی چاپ کرد، ولی از آن هیچ ترجمه‌ای فراهم نکرد؛ بنابراین خوانندگانش را بشدت محروم کرد. وانگهی نسخه‌هایی که او استفاده کرد از کیفیت متفاوتی برخوردار بودند، و برای انتقال زبان خوارزمی به اندازه کافی بود. متن‌ها فقط در قالب خط بدون اعراب عربی از طریق نسخه‌پردازهای کاملاً غریب به زبان، ثبت شده بودند که به طور چشم‌گیر مخدوش بودند. برای نمونه، مثال ʾḥyw qʾrnj mʾ brd dfyʾr منظور را نمی‌رساند، ʾcyw βʾryx mʾ prʾ δynʾr «آیا برای یک شام راضی هستید؟». در نهایت نشانه‌های کمی از معانی خوارزمی در متن وجود داشت، بیش از چند نمونه توضیح فارسی در کار نبود، بطوری که زکی ولدی آن را نیز تشخیص نداد. چنان‌که نتیجه برخی از جملات هنوز هم گزارش نشده‌است.[۲۹]
کشف زکی ولدی به این مورد منحصر نمی‌شد، زیرا او در همان مقاله، ۱۳ عبارت خوارزمی را از یک نسخه‌ای منتشر کرد که در مصر به سال ۷۹۷ ق/۱۳۹۴ م از فرهنگ بزرگ عربی مقدمه الادب زمخشری، دانشمند دیگر خوارزمی، رونوشت شده بود. زکی ولدی فکر می‌کرد که نسخه‌پرداز، یعنی شمس الخیوقی از اهل خیوه احتمالاَ هنوز زبان مادری خود را می‌دانست، اما گاهی او در نقطه گذاری خطا می‌کند، چنان‌که bxmʾr را به جای pcmʾr «حساب، محاسبه» آورده، به نظر می‌رسد که خیوقی واژه‌ها را از یک نسخه کهن اصیل رونویسی کرده بوده‌است.[۳۰]
زکی ولدی موضوع را اینجا رها نکرد، نه سال بعد گزارشی داد که تعداد قابل توجهی از جملات و واژه‌های خوارزمی را در یک اثر فقهی دیگر خوارزمی به عنوان قنیه‌المنیه لی تتمیم الغیه «به دست آوردن آرزو برای تکمیل غنا» از مختار الزاهدی (د ۱۲۶۰ م) یافته بوده‌است. این در اصل خلاصه و چکیده اثر دیگری به نام منیةالفقها «آرزوی فقیه‌ها» از استاد مختار با نام بدیع القُبازنی بود، اما از مواردی از عمل‌کرد خود را به عنوان قاضی، بدان کتاب افزوده بود. زکی ولی اعلام کرد که فقط در ترکیه از ۷۸ نسخه قنیه خبر دارد، که از نه نسخه بهتری استفاده کرده بود. از قرار معلوم تعداد زیادی از نسخه‌ها در کتابخانه‌های اروپای غربی شناسایی شده بود. در همان گزارش او برای نخستین بار نسخه بسیار معتبر دیگری از مجموعه کوچک اسناد خوارزمی را یادآور شد. او این نسخه مختصر را کتاب مختصر یا رساله نام نهاد، که چکیده تقریباً همه موارد پیچیده واژه‌ها و جملات خوارزمی در قنیه بود، و از طریق بسیاری از حاشیه‌های اولیه کتاب مقدمه اضافه شده بود. جلال‌الدین العمادی الجرجانی این اثر را در حدود میانه سده چهاردهم میلادی تکمیل کرد، زیرا احتمالاً زبان خوارزمی در این زمان به سرعت رو به زوال می‌رفت یا چنان‌که زکی ولدی گمان می‌کند، کاملاً فراموش شده بود. این یک مسئله استنباطی است، با وجود این، این اثر را به عنوان طرحی مطرح شده که آن زمان خوارزمی از یک زندگی پر رونق بهره‌مند بود. به هر حال، هیچ شکی نیست که حاشیه‌نویس، یعنی جلال‌الدین، زبان خوارزمی را به خوبی می‌دانست.[۳۱]
در سال ۱۹۳۶ میلادی ایرانشناس جوان، یعنی و.ب. هنینگ دربارهٔ بررسی اسناد خوارزمی با زکی ولدی شروع به همکاری کرد. در تابستان همان سال این دانشمند برجسته یک طرح کوتاه موقتی از زبان را منتشر ساخت و ۳۰ سال بعد، تا زمان مرگ نابه‌هنگامش در ۱۹۶۷ میلادی او کسی بود که همه مقاله‌های عمده را دربارهٔ مطالعات خوارزمی به انجام رسانده بود. متأسفانه باید گفت که ویرایش کامل انتقادی اسناد از نسخه‌های متعدد غیرقابل دسترس قنیه که زکی ولدی و هنینگ فراهم کرده بود، هرگز تحقق نیافت. احتمالاً در میراث هنینگ در کالیفرنیا به صورت بلااستفاده و پنهان باقی می‌ماند و همسرش از روی ظنت آن را نگه داشته‌است. آنچه تا حدودی از بع دیگر آن اثر به منصه ظهور رسید ظاهراً از لنینگراد زمان استالین به دست آمد. هم چنین در سال ۱۹۳۶ میلادی یک نسخه خوبی از قنیه مورد توجه قرار گرفته بود و با آن یک کپی از رساله جلال‌الدین به پیوست مجلد شده بود که در آغاز یادآوری شد، به صورت یک دست خط بود. اینک معلوم شده که آن نسخه مد نظر نیست، بلکه هنوز یک نسخه خیلی خوب موجود است که روی یک دست خط نسخه برداری شده‌است. از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۵۱ میلادی فریمان (A. A. Frejman) سلسله مقاله‌هایی را در موضوع خوارزمی منتشر کرد که به ویرایش نسبتاً مبهم حدود ۲۷۵ جمله خوارزمی از دو منبع قنیه و رساله منجر شد. باید گفت که اگرچه این ویرایش اصلاً رضایت بخش نبود، ولی مطالبی بود که مورد تعهد قرار گرفته بود و برخی از یافته‌های منتشر شده خود هنینگ از طریق فریمان رونویسی شده بود، که در خاطر هنینگ کراهتی نسبت به آن کار ایجاد شده بود و خاطر او را مکدر ساخته بود. چنان‌که بعدها آن را بازگو کرد. در نتیجه، در آن ایام، ویرایش اسناد خوارزمی، رضایت بخش نبود، با این اوضاع رو به بهبودی می‌گذاشت.[۳۲]
زبان خوارزمی در میان زبانهای ایرانی
زبان خوارزمی مرزهای همگویی (isogloss) متفاوتی با دیگر زبانهای ایرانی میانه و نو را دارد. جایگاه این زبان در حلقهٔ زبانهای ایرانی از یک سو از پیوند آن با زبان سغدی، و از سوی دیگر با زبان آسی حکایت دارد؛ اما به نظر هنینگ بسیاری از شباهت‌های حیرت‌انگیز دو زبان خوارزمی و سغدی را می‌توان ناشی از وجود واژه‌های دخیل دانست و بررسی تغییرات آوایی خوارزمی بیشتر نشان‌دهندهٔ پیوند آن با زبانهای جنوب و جنوب شرقی است. نکتهٔ بسیار جالب توجه، نزدیکی واژگان دو زبان خوارزمی و اوستایی است و این، با حدود دو هزار سال فاصلهٔ زمانی، تصادفی به نظر نمی‌رسد. البته هنوز تا اثبات اینکه زبان خوارزمی مستقیماً از یکی از گویش‌های اوستایی مشتق شده باشد، راه درازی در پیش است. هر چند هومباخ، پیوند نزدیک میان اوستایی و خوارزمی را به دلایل آوایی مردود دانسته‌است.[۳۳]
فهرست واژه‌ها
نخستین واژه‌نامهٔ خوارزمی را هنینگ در سال ۱۹۷۱ تألیف کرد، که طی چهل سال همهٔ مواد در دسترس این زبان را بررسی کرده بود، اما تا پیش از مرگش فقط توانست ۲۶۰ مدخل از آن واژه (از حرف ʾ تا حرف ʾkw) را برای چاپ آماده کند.[۳۴]
ویژگی‌های زبان خوارزمی
شباهت‌هایی در تحولات آوایی زبان خوارزمی و گویش اوستایی دیده می‌شود، مانند کربرد θ به جای δ در برخی از واژه‌ها مثل mθx «ملخ»، اما برخی تحولات آوایی زبان خوارزمی، رابطه نزدیک آن را با زبان اوستایی، چنان‌که برخی گمان کرده‌اند، تأیید نمی‌کند. برای نمونه، صورت باستانی واژه خوارزمی mrc «مرد» و ʾfcwr «عمو» می‌بایست به ترتیب martiya و ftūriya بوده باشد که کاملاً با معادل‌های اوستایی آنها mašiia و tūriia متفاوت است.[۳۵]
مهمترین ویژگی آوایی زبان خوارزمی، تبدیل انسدادی‌های واکدار آغازین ایرانی باستان b, d، g به سایشی‌های واکدار β، δ، γ است: βrk «بَر، میوه» δʾn «دانه» γndȳm «گندم». از دیگر ویژگی‌های آوایی جالب توجه زبان خوارزمی، ابدال مصوت‌های کوتاه ایرانی باستان a و i و u پیش از آخرین صامت کلمه در موضع وقف به y است. این y در حرف نویسی ÿ نمایانده می‌شود: δβÿr «در» (به جای δβr) در هنگام وقف.[۳۶]
اسم در زبان خوارزمی دارای دو جنس مذکر و مؤنث، شش حالت نهادی-رایی، برایی، ازی، اضافی (ملکی)، دری، ندایی و دو شمار مفرد و جمع است. پایانه‌های حالت برای اسامی و صفات مذکر در شمار مفرد عبارت‌اند از: نهادی-رایی ø- (صفر)، برایی (i)-، ازی a-، اضافی (ملکی) ʾn-، دری a-، ندایی a-. اسامی و صفات مؤنث در شمار مفرد در حالت‌های نهادی و دری a- و بقیه حالتها iya- می‌گیرند. اگر اسم یا صفت مؤنث در شمار مفرد در حالت‌های نهادی و دری به ka- ختم شود، در بقیه حالتها ca- می‌گیرد. پایانه‌های حالت در شمار جمع عبارتند از: ina- یا i-، اضافی (ملکی) nʾn-. واژه‌های مذکر و مؤنث مختوم به k- در شمار جمع به ترتیب به ci- و cya- ختم می‌شوند. به علاوه، حرف اضافه پسین δʾr «برای؛ را» می‌تواند حالت برایی و نیز مفعول مستقیم معرفه را بنمایاند.[۳۷]
حرف تعریف معین در زبان خوارزمی بازمانده موصول باستانی ya «که» است و دارای این صورت هاست: مفرد مذکر ʾy، مذکرyʾ، جمع برای هر دو جنس ʾy. این صورت‌ها در ترکیب با حروف اضافه به صورت y- و ʾ- در می‌آیند.[۳۸]
فعل در زبان خوارزمی دارای ماده مضارع و ماده ماضی است. از ماده مضارع، وجوه اخباری التزامی، امری، تأکیدی و تمنایی، زمان آینده (با استفاده از kʾm-) و حال استمراری، نیز صفت فاعلی و مصدر ساخته می‌شود. ماده ماضی در ساخت ماضی نامحقق با شرطی (به اضافه -mnc-) و ماضی استمراری به کار می‌رود. برای ساختن ماضی نقلی و ماضی بعید از صفت نقلی استفاده می‌شود.[۳۹]
ماده‌های مضارع که با صامت آغاز می‌شوند، در صورتی که تک هجایی باشند، یا در هجای نخست مصوت بلند داشته باشند، به جز چند مورد استثنائی، در ماضی تغییر نمی‌کنند. در غیر این صورت، برای ساخت ماده ماضی، به جای نخستین مصوت ماده مضاع از /ā/ استفاده می‌شود(hβr «دادن»، ماده ماضی hʾβr). اگر ماده مضارع با مصوت (اصلی یا افزوده) آغاز شود، ماده ماضی با افزودن پیشوند m به دست می‌آید (ʾs «گرفتن»، ماده ماضی mʾs)، مگر در صورتی که مصوت آغازین ماده کوتاه باشد و پس از آن m یا nb یا p آمده باشد. پیشوند m احتمالاً بازمانده پیشوند باستانی ham است.[۴۰]
فعل δʾry «داشتن» به ندرت به عنوان فعل کمکی در ساخت زمانهای ترکیبی استفاده می‌شود، مانند ʾydk δʾryd «رفته‌است». شواهدی نیز از ساخت امکانی با فعل کمکی kʾ «کردن» دیده شده‌است، مانند: n-yt-kyc «نمی‌توانست بگیرد» (ʾyt صفت مفعولی از ʾs «گرفتن» است).[۴۱]
مهمترین ویژگی نحوی زبان خوارزمی این است که حتی اگر مفعول فعل یا متمم حرف اضافه به صورت اسم پس از فعل یا حرف اضافه آمده باشد، باز استفاده از ضمیر مفعولی الزامی است. ضمیر مفعولی می‌تواند به واژه‌ای قبل از فعل یا حرف اضافه نیز بپیوندد. توالی پسوندها از دیگر ویژگی‌های جالب نحوی در زبان خوارزمی است. تعداد پسوندها، که می‌توانند از نوع ضمیری، قیدی، یا حرف اضافه‌ای باشند، گاه به چهار می‌رسد: مانند -hyδdʾ -hy-nʾ-dʾ-br (به ترتیب از جپ به راست: خواند - برای او - آنها را - بیرون - بر) «برای او آنها را بر خواند (= بلند خواند).[۴۲]
در زبان خوارزمی، همانند دیگر زبانهای ایرانی میانهٔ شرقی، تغییرات آوایی ویژه‌ای مانند تبدیل g و d و b به γ و δ و β و تبدیل ft و xt به βd و γd مشاهده می‌شود و برخی خصوصیات صرفی و نحوی زبانهای باستانی، نظیر حالت‌های صرفی اسم نیز در این زبان حفظ شده‌اند.[۴۳]
پانویس
پانویس
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 304.
- ↑ یارشاطر، چند نکته دربارهٔ زبان خوارزمی، 44.
- ↑ ارانسکی، زبانهای ایرانی، 91-92.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 53.
- ↑ گروه جغرافیا، خوارزم، 304.
- ↑ هنینگ، ساختار فعل خوارزمی، 17-27.
- ↑ مکنزی، زبان خوارزمی، 173–181.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ منصوری، مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن، 9-13.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 54.
- ↑ گروه جغرافیا، خوارزم، 300.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 55.
- ↑ گروه جغرافیا، خوارزم، 300.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ یارشاطر، چند نکته دربارهٔ زبان خوارزمی، 42-43.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 96.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 96-97.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 306-307.
- ↑ مکنزی، زبان خوارزمی و اوستایی، 96.
- ↑ مکنزی، زبان خوارزمی و اوستایی، 96.
- ↑ مکنزی، زبان خوارزمی و اوستایی، 96-97.
- ↑ مکنزی، زبان خوارزمی و اوستایی، 97-98.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 305.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 307.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 95.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 97.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 97.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 97.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 97.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 98.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 98.
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، تاریخ زبانهای ایرانی، 98.
- ↑ زرشناس، زبان خوارزمی، 305.
منابع
- ابولقاسمی، محسن (۱۳۹۰). تاریخ زبان فارسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت). شابک ۹۷۸–۹۶۴–۴۵۹–۵۴۵–۵ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - ارانسکی، یوسف م (۱۳۸۶). زبانهای ایرانی. ترجمهٔ علی اشرف صادقی. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۶۴-۶۹۶۱-۲۴-x مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - تفضلی، احمد (۱۳۷۸). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: انتشارات سخن. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۷۲-۴۶۹-۶.
- درسدن، مارک ج (۱۳۵۳). ترجمهٔ احمد تفضلی. «زبانهای ایرانی میانه». بررسی‌های تاریخی. تهران: نشریه ستاد بزرگ ارتشتاران. بهمن و اسفند (۵۵): ۱۱ تا ۶۶. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - دوشن-گیمن، ژاک (۱۳۶۰). ترجمهٔ سعید عریان. «دربارهٔ گویش‌های ایرانی». چیستا. تهران. آذر (۴): ۴۳۲ تا ۴۴۶. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - رضایی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۸). تاریخ زبانهای ایرانی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸–۹۶۴–۷۰۲۵–۸۴–۳ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - زرشناس، زهره (۱۳۹۰). «زبان خوارزمی». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۱۶. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۳۰۴–۳۰۷. شابک ۹۷۸–۶۰۰–۴۴۷۰۱۷–۹ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - زرشناس، زهره (۱۳۷۵). «زبان خوارزمی». نامه فرهنگستان. تهران: فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی. بهار (۵): ۵۳ تا ۶۵. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - زرشناس، زهره (۱۳۸۱). «نخستین نوشته‌های ادبی ایرانی میانه شرقی». نامه پارسی. تهران: شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی. تابستان (۲۵): ۵ تا ۲۰. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - گروه جغرافیا (۱۳۹۰). «خوارزم». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۱۶. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۳۰۰-۳۰۴. شابک ۹۷۸–۶۰۰–۴۴۷۰۱۷–۹ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: invalid character (کمک). - منصوری، یدالله (۱۳۸۷). «مقدمه، معرفی زبان خوارزمی و منابع آن». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۹–۱۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- منصوری، یدالله (۱۳۸۹). «بررسی و معرفی منابع تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام». فصلنامه تاریخ ادبیات. تهران: دانشگاه شهید بهشتی - دانشکده علوم انسانی. بهار (۶۴): ۲۰۹ تا ۲۱۸. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - مکنزی، د. ن (۱۳۸۷a). «ماده‌های فعل ایمپرفکت خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۸۱–۹۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- مکنزی، د. ن (۱۳۸۷b). «زبان خوارزمی و اوستایی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۹۵–۱۱۴. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- مکنزی، د. ن (۱۳۸۷c). «زبان خوارزمی در کتاب فقهی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۱۷–۱۳۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- مکنزی، د. ن (۱۳۸۷d). «واژه‌بست‌ها در خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۸۵–۱۹۹. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- مکنزی، د. ن (۱۳۸۷e). «زبان خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۷۳–۱۸۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- نیولی، گراردو (۱۳۸۷). «نکاتی دیگر دربارهٔ فرضیه خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۶۳–۱۷۰. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- هنینگ، و. ب (۱۳۸۷a). «ساختار فعل خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۷–۲۷. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- هنینگ، و. ب (۱۳۸۷b). «زبان خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۳۱–۵۳. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- هنینگ، و. ب (۱۳۸۷c). «اسناد زبان خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۵۷–۷۷. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- هومباخ، هلموت (۱۳۸۷). «زبان خوارزمی». ده گفتار درباره زبان خوارزمی. ترجمهٔ یدالله منصوری. تهران: انتشارات طهوری. ص. ۱۴۱–۱۶۰. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۱۴-۸۲-۲.
- یارشاطر، احسان (۱۳۳۲). «چند نکته دربارهٔ زبان خوارزمی». فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران. دی (۲): ۴۱ تا ۴۹. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - یارشاطر، احسان (۱۳۳۶). «زبانها و لهجه‌های ایرانی». فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران (۱و۲): ۱۱ تا ۴۸. دریافت‌شده در ۲/۷/۲۰۱۴. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک)
- MacKenzie، D. N (۱۹۷۰). «The Khwarezmian glossary—I» (PDF) (۳۳). Bulletin of the School of Oriental and African Studies: ۵۴۰–۵۵۹. doi:10.1017/S0041977X00126552. دریافت‌شده در 1/24/2014. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - MacKenzie، D. N (1971a). «The Khwarezmian glossary—II» (PDF) (۳۴). Bulletin of the School of Oriental and African Studies: ۷۴–۹۰. doi:10.1017/S0041977X00141588. دریافت‌شده در 1/24/2014. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - MacKenzie، D. N (1971b). «The Khwarezmian glossary—III» (PDF) (۳۴). Bulletin of the School of Oriental and African Studies: ۳۱۴–۳۳۰. doi:10.1017/S0041977X00129568. دریافت‌شده در 1/24/2014. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - MacKenzie، D. N (1971c). «The Khwarezmian glossary—IV» (PDF) (۳۴). Bulletin of the School of Oriental and African Studies: ۵۲۱–۵۳۷. doi:10.1017/S0041977X00128526. دریافت‌شده در 1/24/2014. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - MacKenzie، D. N (۱۹۷۲). «The Khwarezmian glossary—V» (PDF) (۳۵). Bulletin of the School of Oriental and African Studies: ۵۶–۷۳. doi:10.1017/S0041977X00107360. دریافت‌شده در 1/24/2014. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک) - MACKENZIE, D. N (2007). "KHWARAZMIAN LANGUAGE AND LITERATURE". THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN (به انگلیسی). Vol. III/2. New York: CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS.
برای مطالعهٔ بیشتر
- MacKenzie, D. N (1992). "The Chorasmian Language". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Vol. ۵. New York: Bibliotheca Persica Press. p. ۵۱۷–۵۲۰. Archived from the original on 1/23/2014. Retrieved 1/23/2014.
{{cite encyclopedia}}: Check date values in:|تاریخ بازبینی=و|تاریخ بایگانی=(help)