یوسف مستشارالدوله

جنبش مشروطه

شاهان قاجار
نام	دورهٔ پادشاهی
آقامحمد خان فتحعلی شاه محمدشاه ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه محمدعلی شاه احمدشاه	۱۱۷۵–۱۱۶۱ ۱۲۱۳–۱۱۷۶ ۱۲۲۷–۱۲۱۳ ۱۲۷۵–۱۲۲۷ ۱۲۸۵–۱۲۷۵ ۱۲۸۸–۱۲۸۵ ۱۳۰۴–۱۲۸۸

میرزا یوسف خان مستشارالدوله ۱۲۳۹ ق - ۱۳۱۳ ق (۱۸۲۳ م - ۱۸۹۵ م)، از پیشروان و آزادیخواهان دوره ناصرالدین شاه و از همفکران میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا ملکم خان، بود. مستشارالدوله مردی روشنفکر بود و همیشه آرزوی نظم و اقتدار کشور را در سر می‌پرورانید.

زندگی

از ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۴ ق سرکنسول ایران در تفلیس بود. در ۱۲۸۲ ق، رساله رمز یوسفی را در تهران منتشر کرد. در همین دوره اقامت در تفلیس، با میرزا فتحعلی آخوندزاده مناسبات دوستانه نزدیکی پیدا کرد. آخوندزاده در اواسط ۱۲۸۲ ق نگارش مکتوبات کمال‌الدوله را به پایان برده بود. متن مکتوبات کمال‌الدوله در اصل به ترکی نوشته شده بود. متن فارسی مکتوبات حاصل ترجمه مشترک آخوندزاده و یوسف خان در ۱۲۸۳ ق است.

یوسف خان از ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ ق شارژ دافر سفارت ایران در پاریس بود. ظاهراً در همین دوره اقامت پاریس وارد لژ فراماسونری شده‌است. بسیاری از روشنفکران عصر ناصری، فراماسونری را یک سازمان پیشرو، انقلابی، و آزادی‌خواه می‌شناختند که هدفی جز مبارزه با استبداد و ایجاد دموکراسی و بیداری ملت‌ها نداشت.

مستشارالدوله رساله معروف رساله یک کلمه را در پاریس و در ماه‌های پایان خدمتش در آنجا به اتمام رساند و دستنویس آن را در راه بازگشت به ایران (۱۲۸۷ ق) در تفلیس به آخوندزاده نشان داد. این رساله در سال ۱۲۹۱ ق (۱۸۷۴ م) در ایران چاپ شد.

از آرزوهای بزرگ او تأسیس راه‌آهن در ایران بود؛ و با همین عقیده و ایمان راسخ بود که در سال ۱۲۸۶ ه. ق رساله‌ای به نام کتابچه بنفش دربارهٔ تأسیس راه‌آهن سرتاسری ایران نوشت و به شاه عرضه داشت و در سال ۱۲۹۰ ه. ق، که در خراسان بود، جزوه دیگری در لزوم کشیدن راه‌آهن از تهران به خراسان تهیه و منافع آن را ذکر کرد و فتوای روحانیون را در آن باره بدست آورد.

مستشارالدوله اصول افکار سیاسی خود را در رساله یک کلمه، که به سال ۱۲۸۷ ه. ق در پاریس نوشته، بیان کرده‌است. رساله یک کلمه یکی از اولین آثار آزادیخواهان ایران به‌شمار می‌رود و در تحریک احساسات و بیدار کردن مردم در آن زمان نفوذ فوق‌العاده داشته‌است و در سال ۱۳۲۳ ه. ق که مرکز غیبی تشکیل گردید، این کتاب راهنمای سیاسی آن انجمن بود.

مستشارالدوله در سال ۱۳۰۶ ه. ق نامه مفصلی به مظفرالدین میرزا نوشت و خواهش کرد که آن را از نظر شاه بگذرانند. وی در آن نامه از حکومت استبدادی و فساد دربار انتقاد و اصلاحات مملکتی و ایجاد حکومت قانون و برقراری آزادی و مساوات را خواستار شده و گوشزد کرده بود که اگر زمامداران ایران خود در صدد تأسیس دولت مقننه برنیایند، سیر حوادث تاریخ آن را تحمیل خواهد کرد.

سخنان مستشارالدوله با مزاج دربار ناصرالدین شاه سازگاری نداشت، پس نویسنده گرفتار همان سرنوشتی شد که دامنگیر همه آزادیخواهان آن زمان بود، او را به فرمان شاه در اوایل سال ۱۳۰۹ ه. ق محبوس در عمارت رکنیه آنجا با زنجیر و کنده نگاه داشتند. وی در زندان تنها بود و اجازه ملاقات با احدی، حتی با سایر محبوسین قزوین، را نداشت. در زندان چندان زجرش دادند و چند سال بعد به سال ۱۳۱۳ ه. ق درگذشت.

منابع

• تاریخ انقلاب مشروطیت. رحیم نامور. انتشارات پاچار ۱۹۵۸
• تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم الاسلام کرمانی. ص ۱۷۹.
• مشروطه ایرانی و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه. ماشاءالله آجودانی. لندن، ۱۹۹۷.
• مستشار الدوله، یوسف. رساله یک کلمهبه اهتمام علی رضا دولتشاهی تهران انتشارات بال ۱۳۸۵
• حامد عامری گلستانی، تجدد و قانون گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، تهران، انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴.