شهرستان ممسنی

ممسنی
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	فارس
مرکز شهرستان	نورآباد
سایر شهرها	نورآباد، خومه‌زار، بابامنیر
بخش‌ها	مرکزی، جوزار، ماهورمیلاتی
نام‌های پیشین	شولستان، مماسنی، مالکی
مردم
جمعیت	۱۱۷٬۵۲۷ تن
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۹۲۰
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۲۱
روزهای یخبندان سالانه	۲۵ روز

شهرستان مَمَسَنی یکی از شهرستان‌های تاریخی و کهن استان فارس در ایران است. مرکز این شهرستان، شهر نورآباد می‌باشد. شهرستان ممسنی از لحاظ جغرافیایی در جنوب غربی ایران و غرب شیراز قرار گرفته‌است. جمعیت این شهرستان نیز طبق سرشماری انجام شده در سال ۱۳۹۵، برابر با ۱۱۷٬۵۲۷ تن بوده‌است.

منطقه‌ای که ممسنی در آن ایجاد شده‌است اولین بار به خاطر وجود مراتع غنی مورد توجه اقوامی که دارای معیشتی مبتنی بر کشاورزی و دام‌داری بوده‌اند، قرار گرفت. به همین خاطر، اولین اقوام ساکن در این منطقه، قوم شول، از دیگر اقوام لر بوده‌اند. در چند سال گذشته و با کشف منابع نفتی در حوزه ممسنی، این شهر مورد توجه بیشتری قرار گرفت. فراگیری علم در سطح بالا و همچنین کشاورزی فوق‌العاده با محصولات مرغوب مورد توجه مردم ممسنی از زمان‌های گذشته تا به امروز بوده‌است. شهرستان ممسنی به شهر دانشجو در کشور نیز شهره می‌باشد. وجود بنای هخامنشی لیدوما در این شهرستان که دارای قدمتی پنج هزار ساله می‌باشد از پربار بودن تاریخ این دیار حکایت دارد.

پیشینه تاریخی

ممسنی در سال ۱۲۲۰ شمسی

ممسنی را شولستان نیز خوانده‌اند که به معنای سرزمین شول‌هاست. شول‌ها یکی از طوایفی بودند که پس از استقرار در این ناحیه، به این نام مشهور شدند. مرکز ولایتی که ممسنی در آن قرار داشت، شهر شاپور در چند کیلومتری کازرون بود که نوشته‌اند در زمان تزلزل حکومت سامانیان، به وسیله ابوسعید شبانکاره با خاک یکسان شد؛ ولی در زمان حکومت سلجوقیان دوباره تعمیر و بازسازی شد و رونق گذشته خود را بازیافت. منطقه‌ای که ممسنی در آن ایجاد شده‌است، اولین بار به خاطر وجود مراتع غنی مورد توجه اقوامی که دارای معیشتی مبتنی بر دامداری بوده‌اند، قرار گرفت. به همین خاطر، اولین اقوام ساکن در این شهر قوم شول بوده‌اند.

برای اولین بار نام ممسنی را در حوادث مربوط به سال‌های ۱۱۶۵ و ۱۱۶۶ می‌بینیم و آن وقتی است که جعفرخان زند برادرش محمدخان را برای مجازات ایلات سلحشور ممسنی روانه ناحیه کرد و باید دانست که خاندان زند با طوایف ممسنی روابط خویشاوندی داشت. مادر محمدخان زند از ممسنی بود.

جاده‌ای که در آن زمان از ناحیهٔ ممسنی عبور می‌کرد همین جادهٔ امروزی چنارشاهیجان-باشت است. فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۴۵ ه‍.ق در سفر به خوزستان و لرستان از چنارشاهیجان و سراب بهرام گذر کرد و در فهلیان چادر زد. فهلیان در آن زمان مرکز ناحیه ممسنی بود.

بنا به اسناد و کتاب‌های تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی و نظریه‌های مردم‌شناسی، سابقهٔ تاریخی شهرستان ممسنی به سه بخش تقسیم می‌گردد:

• دوران پیش از تاریخ

وجود جنگل‌ها و مراتع گسترده، منابع غنی آب و خاک، دشت‌های حاصلخیز و کم‌شیب، تنوع آب و هوایی و گیاهی و شکار فراوان همه و همه شرایط مساعد و مطلوبی بودند تا تمدن‌های اولیه پیش از تاریخ در این اقلیم پهناور شکل گرفته، رشد و نویافته و سده‌ها دوام بیاورد و آثار آن تا به امروز بر جای بماند. ممسنی در طول دوران به عنوان پل ارتباطی میان حوزه‌های بویراحمد، پارس، خوزستان، زاگرس، بوشهر، و خلیج فارس قرار گرفته و می‌توان با تحقیقات علمی و باستان‌شناسی کلیه فرهنگ و تمدن‌های پیش از تاریخ استان‌های همجوار را نیز در آن جستجو کرد. آثار بجا مانده از دوران پیش از تاریخ در این شهرستان مربوط به هزارهٔ سوم تا هشتم پیش از میلاد است که در قالب تپه‌های باستانی نمایان است.

• دوران تاریخی

دوران تاریخی این شهرستان مربوط به اوایل هزاره سوم پیش از میلاد مسیح می‌باشد که از جمله این تمدن‌ها:

• • نقش برجسته کورنگون مربوط به دوره عیلام در دو هزار و چهارصد سال پیش از میلاد.
  • گوردخمه سنگی، مربوط به دوران ماد در هفتصد سال پیش از میلاد.
  • گوردخمه داودختر روستای مراسخوان مربوط به ششصد و پنجاه سال پیش از میلاد (مقبره منتسب به والدین کورش بزرگ).
  • کاخ‌های هخامنشی روستای سروان.
  • تل کاخداداد گچگران مربوط به پانصد سال پیش از میلاد.
  • آتشگاه میل اژدها مربوط به دوران اشکانیان در یکصد و بیست سال پیش از میلاد.
  • نقش برجسته سرآب بهرام.
  • شهر توج
  • شهر نوبندگان
  • شهر خوبذان (فهلیان) و سد منصورآباد مربوط به دوران ساسانی
• دوران اسلامی

آثار و ابنیهٔ تاریخی اسلامی در سراسر ممسنی موجود است از جمله آن‌ها می‌توان شهر خفرک و تشگه در شوسنی و مصیری و شهر چهاربازار تل اسپید را نام برد. نام قدیمی این شهرستان در بدو تشکیل انبوران و سپس شولستان و در اواخر سلسله صفوی به ممسنی تغییر نام یافت.

تاریخ لرستان

مقالهٔ اصلی: تاریخ لرستان

لرستان به معنی سکونتگاه مردم لر واژه‌ای است که به سرزمین‌های لر نشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. با این توضیح می‌توان حدود لرستان را از دشت‌های غرب خانقین و مندلی در عراق تا دشت ارژن در استان فارس در ایران و از شمال از استان همدان، تا سواحل خلیج فارس به صورت حدودی تعیین کرد. گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بویر احمدی، و لرهای بختیاری را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد. این منطقه نیز در حکومت قاجاریان به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد. امروزه لرستان نام یکی از استان‌های غربی ایران است. در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده‌است.

لرستان

لر کوچک

لر بزرگ

لرستان فیلی

پیشکوه یا لرستان

پشتکوه

بختیاری

بویراحمدی

شولستان

استان لرستان

استان ایلام

چهارمحال و بختیاری و خوزستان

کهگیلویه و بویراحمد

شهرستان ممسنی

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

شهر نورآباد مرکز شهرستان در ۵۱ درجه و ۳۱ دقیقه درازه گیتایی (طول جغرافیایی) و ۳۰ درجه و ۷ دقیقه پهنه گیتایی (عرض جغرافیایی) و در ارتفاع ۹۲۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است. شهرستان ممسنی از شمال و باختر به استان کهگیلویه و بویراحمد، از خاور به شهرستان سپیدان، از جنوب خاوری به شهرستان شیراز، از جنوب به شهرستان کازرون و از جنوب باختر به استان بوشهر محدود می‌شود.

• مسیرهای ارتباطی این شهرستان با مناطق اطراف عبارتند از:
  • نورآباد – دوگنبدان از سوی شمال باختری به طول ۱۲۰ کیلومتر، این مسیر در کیلومتر ۲۰ وارد جاده‌ای به سمت یاسوج می‌شود.
  • نورآباد – شیراز به سوی جنوب خاوری به طول ۱۵۵ کیلومتر.
  • نورآباد – بندر گناوه به طول ۲۴۵ کیلومتر، بابامنیر مرکز بخش ماهور میلاتی در کیلومتر ۶۵ این راه قرار گرفته‌است.

آب و هوا

شهرستان ممسنی از نظر اقلیمی دارای سه اقلیم آب و هوایی است:

• اقلیم سردسیری: متعلق به بخش دشمن‌زیاری است که همجوار با شهرستان سپیدان ، بوان و بخشهای از پشت کوه رستم می‌باشد.
• اقلیم معتدل و مرطوب: این اقلیم محدوده‌ای از شهرستان را که در مجاورت شهرستان کازرون و استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده و دشت‌های حاصلخیز مصیری، نورآباد، فهلیان، دهنو و حسین‌آباد از جمله این مناطق است.
• اقلیم گرم و خشک: این اقلیم در مجاورت با استان بوشهر قرار دارد.

حداکثر دما در مردادماه ۴۱٫۵ درجه سانتیگراد و حداقل دما در دی‌ماه ۴٫۵ درجه سانتی‌گراد بوده و میانگین بارندگی شهرستان ۵۵۰ میلی‌متر در سال می‌باشد.

ارتفاعات و آب‌ها

مهم‌ترین ارتفاعات: دره چهل کفتاری در بخش دشمن‌زیاری، کوه رنج، کوه زرآور، کوه تاسَک و کوه عنا واقع در شمال غرب روستای حسین‌آباد.

رودخانه و دریاچه‌ها: شهرستان ممسنی بیشترین تعداد رودخانه را در استان داراست. مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان: هفت برم و رود شور در بخش دشمن‌زیاری، رودخانهٔ فهلیان، رودخانهٔ کتی، رودخانهٔ تنگ شیو در قسمت غربی روستای حسین‌آباد، رودخانهٔ کر سیاه، و همچنین تالاب برم‌شور در غرب بابامنیر را می‌توان نام برد.

فرهنگ

زبان

اکثریت مردم ممسنی لر هستند و به زبان لری ممسنی صحبت می‌کنند؛ و مردم ساکن بخش ماهورمیلاتی اکثراً به زبان ترکی قشقایی صحبت می‌کنند. ساکنین دو روستای عرب خنیمه و خاکک در شهرستان رستم به زبان عربی تکلم می‌کنند و همچنین به زبان لری هم تسلط کامل دارند.

آداب و رسوم

مردم شهرستان ممسنی همچون سایر مناطق از دیرباز سنن فرهنگی خویش را از گذشتگان به ارث برده و این سنن و آداب و رسوم از بدو تاکنون در شهرستان ممسنی رایج و مردمان این شهرستان به آن پای بند و در اجرای آن راغب و خصایصی از جمله مهمان‌نوازی، شجاعت، صلهٔ ارحام، از خودگذشتگی، صداقت در گفتار و کردار، دین‌باوری و رسوم سوگواری و جشن‌های شادمانه (عروسی و عزاداری) از مشخصات بارز فرهنگ مردم این شهرستان می‌باشد.

مراکز آموزش عالی

این شهرستان دارای دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور، پیراپزشکی، آموزشکده فنی، حوزه علمیه امام صادق (ع)، حوزه علمیه نرجسیه، دانشگاه دولتی ممسنی و دانشگاه غیردولتی آریوبرزن می‌باشد.

پوشش

پوشش لری زنان ممسنی

لباس زنان و مردان ممسنی به مانند سایر مردمان لر استان‌ها و شهرهای همجوار از زیبایی و شکوه خاصی برخوردار است. بر اساس تحقیقات صورت گرفته در کتاب نگارگری مکتب شیراز، قدمت این نوع لباس‌ها بیشتر از دوران تیموریان در قرن هشتم هجری قمری است. لباس محلی و سنتی زنان لر ممسنی از سه بخش اصلی سرپوش، بالاتنه و پایین‌تنه تشکیل شده‌است که مجموع این سه بخش، پوشش کاملی را برای زنان به همراه دارد.

پوشش لری زنان ممسنی

گردشگری

نمایی از آتشکده میل اژدها در شهرستان ممسنی

شهرستان ممسنی دارای مناطق گردشگری و تاریخی فراوانی از جمله: منطقه زیبا و خوش آب و هوای تنگ بوان نزدیک به منطقه دشمن زیاری، نقش تاریخی سراب بهرام، تنگ صیادون دشمن زیاری، هفت برم دشمن زیاری، امامزاده شیرمرد، آبشار تنگسا، چشمه دیمه میل، دخمه دائو دختر، برج میل اژدها، رودخانه سراب سیاه و… است.

کتیبه‌ها و ته ستون‌های فراوانی در ممسنی وجود دارد. به تازگی در این شهرستان بازمانده چهارمین شهر هخامنشی به نام لیدوما یافت شده‌است. در ضمن نقش سراب بهرام این شهرستان که از شاهکارهای شاپور اول است نیز در سازمان میراث فرهنگی ثبت گردیده‌است.

نقش باستانی کورونگون (نام قدیم روستایی به نام سه تلان در منطقه منگودرز در شهرستان رستم می‌باشد)، قدیمی‌ترین نقش برجسته باستانی ایران مربوط به دوران ایلامی‌ها می‌باشد.

در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال باختری نورآباد منطقه‌ای به نام تنگ‌لله (Tang-e Laleh) وجود دارد که به علت ناشناخته ماندن کمتر به آن توجه شده‌است. این منطقه با آب و هوای نسبتاً سرد در زمستان و تابستانی معتدل از طبیعت بسیار زیبایی برخوردار است.

جاذبه‌های طبیعی

تفرجگاه بوان در ممسنی

• تفرجگاه بوان: تنگ بوان در جوار دشمن زیاری می‌باشد. این تفرجگاه سالانه هزاران میهمان را جذب می‌کند. بوان دارای چندین چشمه و آبشار می‌باشد، که در فصل تابستان باعث مطبوع شدن هوای این منطقه می‌گردد. بزرگترین آبشار بوان آبشار پولکی نام دارد.

به علت دارا بودن حوزه آبخیزی وسیع، جنگلی بودن منطقه و نیز پر باران بودن این منطقه، موجب فراوانی آب شیرین و گوارای تنگ بوان شده‌است، به‌طوری‌که در طول سال (به ویژه در فصل بهار) از روی بسیاری از دیواره‌های صخره‌ای، آبشارهای زیبا سرازیر می‌شوند.

باغ‌های گردو، در این منطقه، عمری طولانی دارند. منطقه ممسنی از مناطق سردسیری و گرمسیری تشکیل می‌شود که مناطق سردسیری آن شامل دشمن زیاری و مناطق گرمسیری آن شامل روستاهای بکش، جاوید و رستم بوده. میانگین درجه حرارت آن در تابستان در حدود ۳۰ درجه سانتی‌گراد بالای صفر است. با این وجود تنگ بوان با دمای حدود ۲۰ درجه سانتی‌گراد از توانمندی گردشگاهی قابل توجهی در جذب گردشگران برخوردار است. از دیگر مزایای این تنگ، راه ارتباطی آسفالته آن است.

روستای هرایرز در ممسنی

• روستای هرایرز: این روستا که دارای قدمتی تاریخی است، در سال ۱۳۶۴ دراثر زلزله‌ای ۵ ریشتری قابلیت سکونت را از دست داد و ساکنان آن به شهرکی که توسط بنیاد مسکن انقلاب اسلامی در جوار روستای خومه‌زار ساخته شده بود، منتقل شدند و اکنون به استثنای عده‌ای از دامداران، تقریباً خالی از سکنه‌است. این روستا در سال‌های پر باران یکی از زیباترین تفرجگاه‌های منطقه، خصوصاً در فصل بهار می‌باشد. در این منطقه دو رودخانه پرآب فصلی و چندین چشمه همیشگی جریان دارد که محیط سرسبز و دل‌انگیزی را در مسیر خود به وجود آورده‌اند.

در سالیان نه چندان دور حتی تا یک دهه پس از وقوع زلزله مذکور، تمامی باغات روستا پابرجابود. باغ‌هایی که یک کمربند سبز بر روی کوه ایجاد نموده بود و چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌کرد. اما پس از نقل مکان صاحبان آن‌ها به شهرک هرایرز، به تدریج این باغات نیز از بین رفتند، و جای خود را به زمین‌های کشاورزی دادند. (البته در سال‌های اخیر کمتر بدین منظور از آن‌ها استفاده می‌شود).

روستای هرایرز در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده‌است و موقعیتی کوهپایه‌ای دارد. در خاور و باختر آن دو دروازه وجود داشته، که به همراه بافت بسیار قدیمی روستا، در اثر وقوع زلزله‌های متعدد و عدم محافظت، تنها خرابه‌ای از آن باقی مانده‌است. این روستا دارای یک قبرستان بسیار قدیمی نیز می‌باشد. در کنار این قبور، امامزاده علی نیز واقع شده‌است.

روستای هرایرز در نورآباد ممسنی

چشمهٔ سراب باغ که از جمله چشمه‌های همیشگی این منطقه است، حتی در فصل تابستان نیز به لحاظ محیط خنک و سرسبز آن و برکه‌ای که در سرچشمه آن ساخته شده‌است، تفرجگاه بسیار مناسبی برای گذران اوقات گرم سال است. مشابه همین چشمه و محیط آن منطقه‌ای در فاصله هزار متری این منطقه به نام هرایرز بالایی قرار دارد، که قسمتی از آب روستا نیز از آن تأمین می‌شود.

یکی دیگر از ویژگی‌های منطقه هرایرز، تنوع گونه‌های گیاهی است. این منطقه همانند بسیاری از مناطق دیگر زاگرس، دارای کوه‌های پوشیده از درخت بلوط است. درختان بلوط این منطقه برخلاف مناطق سردسیر رشته کوه زاگرس -که عموماً دارای جثه ریزی هستند- به مراتب از تنه و ساقه بزرگتری برخوردار هستند.

صنایع دستی

از مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان ممسنی می‌توان به قالی‌بافی با طرح‌های منحصراً لری، گلیم و جاجیم اشاره کرد.

اقتصاد

کشاورزی و دامداری

اقتصاد شهرستان ممسنی بر پایه کشاورزی، دامداری و قالی‌بافی استوار است. آب کشاورزی در این منطقه از چشمه، کاریزها، چاه‌ها و رودخانه‌ها تأمین می‌گردد. مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی آن عبارتند از: برنج، گندم، جو، مرکبات و خرما. در آبادی‌های این شهرستان دامداری رونق بسیار داشته و دام‌ها بیشتر شامل گوسفند و گاو است اما به دلیل کاهش باران، کشاورزی این منطقه دچار بحران گردیده‌است.

صنایع و معادن

شرکت پتروشیمی ممسنی با مدیریت طرح شرکت مهندسین مشاور تدبیر نیرو در منطقه جونگان واقع شده‌است.

احداث سد: در حال حاضر دولت در حال ساخت بزرگترین سد استان فارس در دشمن زیاری ممسنی می‌باشد.

صنایع کارخانه‌ای نیز در این منطقه از رونق نسبی برخوردار است. کارخانه‌های قند، تلمبه خانه شرکت نفت در دشمن زیاری و شرکت تولیدی شن و ماسه فهلیان در این شهرستان وجود دارد. این منطقه از مناطق نفت‌خیز بوده و مدتی است که در بابا منیر عملیات حفاری جهت استخراج نفت آغاز شده‌است.

نمايندگان مجلس : سيد ابراهيم اميني ، سيد عبدالرسول موسوي ، صمد شجاعي ، مجيد انصاري ، عبدالرضا مرادي ، علي احمدي و ..

فوتباليستها :

• سید محمدرضا حسینی، سروش رفیعی، احسان مرادیانشهرام گودرزیخالد شفیعی، ماهان امیری داریوش شجاعیان، ساسان انصاری و سیاوش جعفری

بخش‌ها و دهستان‌ها

شهرستان ممسنی دارای چهار بخش است:

• بخش مرکزی
  • بکش یک
  • بکش دو
  • جاوید ماهوری
  • جوزار
  • فهلیان

شهرها: نورآباد، خومه‌زار

• بخش ماهور میلاتی
  • دهستان ماهور
  • دهستان میشان

شهرها: بابامُنیر

• بخش دشمن‌زیاری
  • دهستان دشمن‌زیاری
  • دهستان مشایخ

شهرها: –

• بخش جوزار
  • دهستان جوزار
  • دهستان پراشکفت

شهرها: –

شهرستان ممسنی دارای حدود ۶۰۰ روستا است.