ولایت غزنی

ولایت غزنی
اطلاعات کلی
نام رسمی :	ولایت غزنی
کشور :	افغانستان
نام‌های پیشین:	غزنین، غزنه
مردم
جمعیت	۱٫۱۱۱٫۳۰۰ نفر (برآورد ۲۰۰۹)
زبان‌های گفتاری:	فارسی دری و پشتو
جغرافیای طبیعی
مساحت:	۲۲٬۹۱۵  کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا :	۲۱۷۲
اطلاعات شهری
وب‌گاه :	ghazni.gov.af/fa

غزنی یکی از سی و چهار ولایت در شرق افغانستان است. این ولایت از شرق با و شمال شرقی با ولایت‌های پکتیکا، لوگر و وردک؛ از شمال و شمال غربی با ولایت‌های کابل و بامیان و از طرف غرب و جنوب با ولایت‌های ارزگان، و زابل همسایه است. این ولایت از لحاظ مدیریت اداری به شانزده ولسوالی)شهرستان (شده است. از لحاظ ساختار جمعیت غزنی را می‌توان یک ولایت چند قومی خواند، چون این ولایت داری ترکیب متعادلی از تمام اقوام افغانستان می‌باشد: پشتون، هزاره، تاجیک و دیگر اقلیت‌های همچون ازبک، قزل باش و هندو در ولایت ساکن هستند.

تاریخچه

غزنین ولایتی مشهور در زابلستان و پایتخت غزنویان بودکه در جنوب غرب پایتخت بین شاهراه عمومی کابل قندهار در حدود ۱۴۵ کیلومتری کابل پایتخت قرار دارد. غزنی یکی از مهمترین مراکز دین بودا در منطقه آسیای مرکزی در قرن هفتم میلادی بوده‌است. باستان شناسان در خاک برداری‌های خود در غزنی آثاری زیادی را نشان دهنده رسوم آداب بودایی و هندو است کشف کرده‌اند.

فوندکیستان و تپه سردار دو مکان‌های مهمی بجاه مانده از این دوره هستند که نماینگر فرهنگ‌ها و دین‌های است که از هندوستان به این به سرزمین آورده شده بودند.

غزنین در گذشته از نظر اقتصادیی اهمیت فراوان داشته است. این امر نه تنها به دلیل موقعیت استراتژیک و مهم تجاری آن که خراسان و ایران را به شبه قاره هند پیوند می‌داد و به عنوان مرکز مهم تجاری و بارانداز کالاهای شبه قاره به خراسان، شمال و ایران نقش خود را ایفا می‌کرد، بلکه خاک خوب، هوای معتدل، آب نسبتاً کافی، مردمان کوشا و زحمت‌کش و پیداوار متنوع و فراوان زراعتی و دامی، آن را به یک نقطه مهم و غنی تبدیل نموده بود. براساس گزارش‌های تاریخی در غزنین نان و نعمت فراوان بوده، شهر غزنی و شهرک‌های آباد آن محل بسیار مناسبی برای زندگی مردمان آن و تاجران، بازرگان و گردشگران بوده است. «مقدسی» در احسن‌التقاسیم آورده است: «غزنین قصبهٔ است نه چندان بزرگ ولی دل‌باز و پرنعمت، نرخ‌ها ارزان، گوشت فراوان، میوه‌های گوارا فراوان، شهرک‌های مهم دارد و زندگی در آن مرفه است. این شهر از باراندازهای خراسان و انبارهای سند به شمار می‌رود.» البته برخلاف نظر مقدسی، ابن‌حوقل که در قرن چهارم هجری می‌زیسته شهر غزنی را زیبا و بزرگ توصیف می‌کند که مرکز تجارت است: «و غزنه مدینة جلیلة فی نفسها کبیرة بحالها و تجاراتها. ‏» نیز مقدسی در توصیف سیستان که از نقاط مهم این سرزمین بوده آنرا به یک نقاشی زیبا تشبیه می‌کند که با استفاده از رنگ‌های متنوع به زیباترین شکل درآمده است. شیخ ابوالفتح بستی در توصیف یکی از مزارع رخج که یکی دیگر از مناطق زیبای این دیار آباد است، آن را در زیبایی به رخسار دلبران و باغ بهشت تشبیه می‌کند که چون پر طاوس آراسته و چون بزم کاوس پیراسته و آب روان و مزرعه فراوان در دشت بی‌انتهای سرسبز و خرم قرار داشته است. چنانچه ابن حوقل پس از توصیف رخج به دلیل حاصلخیزی منطقه و وفور نعمت می‌نویسد: «یرتفع لبیت المال منها مال عظیم جسیم و یتّسع أهل تلک النواحی بغلّاتها و هی علی غایة الرفاهة والخصب والسعة.»

اقتصاد

به دلیل هوای مناسب و بارندگی نسبتاً خوب که اغلب در زمستان و اوایل بهار به صورت برف و باران می‌بارد، انواع میوه‌ها و محصولات زراعتی خاص این مناطق در غزنین به عمل می‌آید. نیز به دلیل رونق پرورش دام و دامداری، انواع حیوانات اهلی پرورشی در آن تربیت و نگهدای می‌شود. پوشاک و لباس‌هایی که از مو و پوست حیوانات اهلی به عمل می‌آید، در این سرزمین، بخصوص در قسمت‌های شمالی غزنین از اهمیت بالایی برخوردار بوده و شهرت فراوانی دارد.

در کنار این، صنایع ظریفه چون مسگری، زرگری و سایر صنایع مستظرفه و دستی از رونق خوبی در این دیار برخوردار بوده و در بازارهای غزنین انواع صنایع مستظرفه دستی دستیاب می‌گردیده است؛ چنانکه یکی از اقلام مهم صادرات این منطقه را همین مصنوعات تشکیل می‌داده است. در نتیجه بازارهای پررونق، کالاهای متنوع، غزنین را به یک نقطه مهم و پررونق تبدیل نموده بود.

جمعیت

اقوام این ولایت را پشتون‌ها و پارسی زبانان شامل هزاره‌ها و تاجیک‌هاتشکیل می‌دهند. همچنین عده‌ای از بقایای ترکمن نیز در این ولایت ساکن هستند.

ولسوالی‌های غزنی.

نقشه زبانی ولایت غزنی.

ولسوالی	مرکز	اطلاعات قومی(٪)	جمعیت ولسوالی
آب بند	حاجی خیل	۱۰۰٪ پشتون	۲۶۱۲۴
اجرستان	سنگر	۱۰۰٪ پشتون	۲۸۸۰۰
اندر	میرای	۱۰۰٪ پشتون	۱۲۰۰۰۰
گیلان	جندا	۱۰۰٪ پشتون	۵۲۰۰۰
گیرو	پانا	۱۰۰٪ پشتون	۳۸۰۰۰
خوګیانی	خوجیانی	۷۰٪ پشتون۳۰٪ هزاره‌های ترکمن	۱۶۰۰۰
ناوه	ناوه	۱۰۰٪ پشتون	۵۰۰۰
واغز	واغز	۵۰٪ پشتون و ۵۰٪ هزاره‌های ترکمن و بیات‌ها	۳۶۰۰۰
زنه خان	دادو	۸۰٪ پشتون ۲۰٪ فارسی بان	۱۷۰۰۰
رشیدان	رشیدان	۹۶٪ هزاره, ۴٪ پشتون	۱۲۰۰۰
مقر	مقر	۸۰٪ پشتون, ۲۰٪ هزاره	۴۷۰۰۰
ده‌یک	رامک	۹۰٪ تاجیک, ۱۰٪ پشتون	۴۴۰۰۰
قره باغ	قره باغ	۵۰٪ هزاره, ۵۰٪ پشتون	۱۳۲۰۰۰
غزنی	غزنی	۴۰٪ تاجیک,۵۰٪ هزاره, ۱۰٪ پشتون	۱۵۴۰۰۰
جغتو	گل بهاری	۱۰۰٪ هزاره،	۳۰۰۰۰
خواجه عمری	خواجه عمری	۵۵٪ هزاره, ۲۵٪ تاجیک و ۲۰٪ پشتون	۱۸۰۰۰
جاغوری	سنگ ماشه	۱۰۰٪ هزاره	۱۵۸۰۰۰
مالستان	میرآدینه	۱۰۰٪ هزاره	۸۱۰۰۰
ناور	دوآبی	۱۰۰٪ هزاره	۹۱۰۰۰

منابع طبیعی

بر طبق آخرین برآوردهای زمین شناسان افغان و خارجی، غزنی یکی از ثروتمند ترین مناطق معادن لیتیوم در جهان می‌باشد. طلا و مس نیز قبلا در زرکشان غزنی یافت شده بود. ارزش این معادن به مقداری ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. معادن کشف شده در غزنی تقریبا ۳۰ درصد از کل معادن‌های لیتیوم، طلا، مس می‌باشد و نیز درصدی از معادن نقره ،سرب، روی وسنگ‌های قیمتی افغانستان را تشکیل می‌دهد.

معادن

معادن از نعمت‌های خدادادی است که در دل زمین به ودیعت نهاده شده و انسان‌ها می‌توانند با استحصال و استفاده از آن وضعیت زندگی خود را بهبود بخشند و نه تنها نیازمندی‌های روزمره خود را با آن تأمین نمایند، بلکه برای بهبود شرایط زندگی نسل‌های آینده و پیشرفت جامعه و کشورشان از آن سود ببرند. انواع و اقسام مواد معدنی در دل زمین وجود دارد که حاصل میلیون‌ها سال فعل و انفعالات شیمیایی و بیولوژیکی است که هرکدام تحت شرایط خاص به شکل خاص درآمده و کاربردهای خاص و متفاوتی دارد.

در یک تقسیم‌بندی، معادن را به سه دسته کلی فلزی، غیر فلزی (کانی) و مواد سوختی می‌توان دسته‌بندی نمود که هرکدام از این سه نوع خود مشتمل بر اقسام متنوع و متعددی است که در کتب و منابع‌شان مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند و اینجا مجال طرح آن نیست. در ادامه به بررسی معادن مختلف در غزنین تاریخی می‌پردازیم.

به دلیل موقعیت غزنین تاریخی در دامنه‌های جنوبی سلسله کوه‌های هندوکش و بابا از نعمت خدادادی معادن، بهره بسیار خوبی داشته و معادن متنوع و فراوانی در این سرزمین یافت می‌شود. سلسله کوه‌های هندوکش و بابا سرشار از معادن آهن، طلا، نقره، ذغال سنگ و سنگ‌های قیمتی تزئینی است که برخی از انواع آن از شهرت جهانی و چند هزار ساله برخوردار است. ابن حوقل ضمن تشریح غور و غرجستان و موقعیت آن در دامنه‌های غربی و منتهی الیه سلسله کوه‌های بابا و هندوکش در این مورد می‌نویسد: این کوه از اول تا آخرش معادن طلا و نقره دارد و بزرگترین و غنی‌ترین معادنش آن‌هایی می‌باشد که نزدیک «خرخیز» است.

براساس گزارش جغرافی‌نویسان عرب، نقاط مختلف زابلستان دارای معادن گوناگون بوده است. مقدسی بدون اشاره به انواع معادن سیستان تنها به این جمله کوتاه بسنده می‌کند که این سرزمین بازرگانی و معدن‌داری و درآمدهای دیگر را با میوه فراوان و ارزان با هم دارد. چنانچه برای پروان و پنجشیر از معادن نقره یاد می‌کند. معمولاً معادن فلز به صورت خالص در هیچ جا دیده نشده و نیست، بلکه فلز با مقداری خاک، سنگ و ناخالصی همراه است که کارگران زیر نظر کارشناسان معدن آن را استحصال نموده راهی کارخانه‌ها نموده، پس از فعل و انفعالات متعدد و فراوان و پس از طی مراحل مختلف فلز خالص به دست آمده و برای استفاده‌های گوناگون قابلیت می‌یابد. معادن فلز انواع مختلفی دارد که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از: طلا، نقره، آهن، مس، سرب و روی.

طلا

طلا از مهم‌ترین فلزاتی است که به دلایل گوناگونی مانند؛ دوام، انعطاف، قابلیت بالای نگهداری، رنگ و... از گذشته‌های بسیار دور مورد استفاده انسان بوده است. این فلز همواره در طول تاریخ ارزش و اعتبار خود را حفظ نموده، به عنوان پول رایج برای داد و ستد، زیورآلات، در تحقیقات ویژه، طبابت و... مورد استفاده بوده است. هرچند در این اواخر اهمیت گذشته را برای پشتوانه پول کشورها از دست داده، ولی همچنان دارای اعتبار و اهمیت بالایی است که تعادل یا عدم تعادل قیمت آن نقش بسیار مهم در ثبات بازار و مسائل اقتصادی دارد. در افغانستان مانند دیگر سرزمین‌ها از گذشته‌های دور این عنصر مورد استفاده بوده و به عنوان باارزش‌ترین فلز مورد داد و ستد و معامله قرار داشته است. مناطق مختلف در افغانستان کنونی دارای معادن طلا است که مهم‌ترین آن در ولایت بدخشان قرار دارد. در قندهار، زابل و زَرکشان که در قلمرو غزنین باستان قرار دارد، نیز معادن طلا وجود دارد و در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ از مجموع معادن فوق مقدار ۱۰۰ کیلوگرم طلا به دست آمده است.

پس از سال ۲۰۰۲ میلادی کمپنی‌های اکتشافی فضایی آمریکا به اکتشاف معادن دست نخورده افغانستان آغاز کرده است. سازمان ناسا تا کنون ۳۳۰ معدن دست نخورده را تشخیص داده که بعضی از آن‌ها قبلا غیر دقیق محاسبه گردیده بود. تاکنون معادن کشف شده طلای افغانستان در ولایات بدخشان، قندهار، غزنی و هرات بوده که در مجموع بیش از ۳ پی‌پی‌ام (ذره در میلیون) می‌باشند.

جغرافی‌نویسان به وجود طلا در غزنین اشاره نموده و تصریح کرده‌اند که این سرزمین دارای معادن طلا و نقره بوده است. قزوینی در آثار البلاد و اخبار العباد می‌نویسد: «... در آن زمین، معدن طلا و نقره باشد و مار و عقرب در آنجا یافت نشود و اهلش صاحبان شجاعت و جلادت می‌باشند.» حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده می‌نویسد که در سال اول حکومت سلطان محمود غزنوی در سیستان زر سرخ به شکل درختی در زمین پدید آمد، چندانکه معدن را کاویده و به سمت پایین می‌رفتند وجود زر سرخ بیشتر شده و میزان خالصی بهتر می‌گردید تا آنجا که زر خالص از آن به دست می‌آمد. این معدن چندان وسعت یافت که دورش سه گز گردید و در زمان سلطان مسعود غزنوی بر اثر زلزله کوه در دل کوه مدفون شد.

در گذشته در بسیاری از سرزمین‌ها و حکومت‌ها، از جمله غزنین، از طلا به عنوان سکه رایج در معاملات استفاده می‌شده است. غزنویان مسکوکات طلا فراوان داشتند که در وزن و اندازه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفته است. به عنوان نمونه در زمان سلطان محمود غزنوی ۶ نوع و در زمان سلطان مسعود ۴ نوع مسکوکات طلا به عنوان پول رایج کشور در داد و ستدها جریان داشته است.

علاوه بر استخراج طلا از معادن غزنین، یکی از راه‌های دست‌یابی به طلا فتوحات و غنیمت جنگی بوده است که از سرزمین‌های مفتوحه بدست می‌آمد. «می‌گویند در سال ۳۹۹ق/۱۰۰۸ میلادی سلطان محمود از معبد قلعهٔ نگارپوت در دره سند علیا هفتاد میلیون درهم پول مسکوک، هفتاد هزار من شمش طلا و نقره و جامه‌های فاخر و خانه‌ای تاشو از نقره و تختی بسیار آراسته به چنگ آورد. نقل است که غنایمی که از معبد سومنات گرفته بود به ارزش بالغ بر بیست میلیون دینار بوده است. هنگامی که ری بدست سلطان محمود سقوط کرد، سپاه غزنوی به ارزش حدود پانصد هزار دینار جواهر، دویست و شصت هزار دینار پول مسکوک و بالغ بر سی هزار دینار ظروف زرین و سیمین، پنج هزار و سیصد طاقه پارچه و جامه‌های دوخته و رخت‌های خسروانی به ارزش بیست هزار دینار به دست آورد.»

طلاهای به غنیمت‌گرفته شده به چند صورت مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ بخشی از آن توسط معیران و نقادان غزنه در وزن و اندازه‌های معین تبدیل می‌شد تا در داد و ستدها و معاملات مورد استفاده قرار گیرد. قطعات مورد نظر برای ساخت جواهرآلات توسط طلاسازان خریداری شده از آن زیورآلات زینتی می‌ساختند و یا برای ضرب سکه مورد استفاده دولت قرار می‌گرفت. بخشی دیگر از آن طلاها برای تزیین و آرایش کاخ‌های سلاطین غزنوی و اسباب و وسایل آن به کار می‌رفت. بخشی هم به ندما، درباریان و شعرا به عنوان صله و پاداش اعطا می‌گردید. راجع به استفاده طلا در تزیین کاخ و وسایل کاخ می‌توان گزارش‌های متنوع تاریخی ارائه کرد. یک نمونه آن ساختن تخت و تاج طلا است که سلطان مسعود غزنوی برای خودش دستور داده بود. مرحوم خلیل‌الله خلیلی با استفاده از تاریخ بیهقی آنرا چنین شرح داده است: «مسعود که خود در تعمیر ذوقی نفیس داشت و در هندسه آیتی بود، سه سال پیش فرمان داده بود تختی درخور حشمت وی و سزاوار جلال و شکوه دربار غزنه تعمیر کنند و درباره تاج خود نیز که از گوهرها گران شده بود و او را رنج می‌داد، حکم داده بود که هنرمندان کاری کنند که سرش از شکوه تاج سلطانی آزار نبیند و گوهری نیز از آن کلاه دلکش کاسته نگردد. استادان هنرمند سه سال بدین کار مصروف شدند سرانجام در شعبان سال ۴۲۹ق کار آن به پایان رسید. سلطان فرمان داد تا آنرا در صفه بزرگ در سرای نو بنهند و جشنی عظیم به پا دارند. بیهقی که خودش در این مراسم حاضر بود و تخت و تاج را دیده است، چنین می‌نگارد: «کوشک را بیاراستند و هرکس آن روز آن زینت بدید، پس از آن هر آنچه بدید وی را به چشم هیچ ننمود. از آن من باری چنین است از دیگران ندانم. تخت همه از زر سرخ بود و تمثال‌ها و صورت‌ها چون شاخ‌های نبات از وی برانگیخته و بسیار جوهر در او نشانده همه قیمتی و دارآفرین‌ها برکشیده، همه مکلل بانواع گوهر و شاردوانکی دیبای رومی بر روی تخت پوشیده و چار بالش از شوشهٔ زر بافته و ابریشم آگنده مصلی و بالش پس پشت و چار بالش دو برین دست و دو بر آن دست؛ و زنجیر زراندود از آسمان خانه صفه آویخته تا نزدیک صفه تاج و تخت و تاج را در او بسته و چار صورت روئین ساخته ب بر مثال مردم و ایشان را بر عمودهای از تخت استوار کرده، چنانکه دستها بیازیده و تاج را نگاه می‌داشتند و از تاج بر سر رنجی نبود که سلسله‌ها و عمودها آنرا استوار می‌داشت و زیر کلاه پادشاه بود و این صفه را به قالی‌ها و دیباهای رومی به زر و بوقلمون به زر بیاراسته بودند و سه صد و هشتاد پاره مجلس زرینه نهاده، هر پاره‌ای یک گز درازی و گزی خشک‌تر پهنا و بر آن شمامه‌های کافور و نافه‌های مشک و پاره‌های عود و عنبر. در پیش تخت اعلی پانزده پاره یاقوت رمانی و بدخشی و زمرد و مروارید و پیروزه و در آن بهاری خانه خوانی ساخته بودند و در میان کوشکی از حلوا تا به آسمان خانه. امیر از باغ محمود برای کوشک نو باز آمد و در این صفه بر تخت بنشت و تاج بر زیر کلاهش عمود بداشته و قبا پوشیده، دیبای لعل به زر چنانکه جامه اندکی پیدا و گرد بر گرد دارآفرین‌ها غلامان خاصه‌گی بودند با جامه‌های سقلاطون و بغدادی و سپاهانی و کلاه‌های دو شاخ و کمرهای زر و معالیق و عمودهای سیمین و این غلامان دو رسته همه با قباهای دیبای ششتری و اسپانی ده به ساخت مرصع به جواهر و بیست به زر ساده و پنجاه سیر زر دیلمان از آن ده مرصع به جواهر و مرتبه‌داران استاده». «گردیزی انجام این مراسم را در سال ۴۲۷ق می‌داند و می‌گوید: در این سال هم کشک نو انجام شد و هم تخت زرین و وی بر آنست که وزن این تاج که آن را از زر و جواهر ساخته بودند هفتاد من بود».»

نقره

نقره فلز سفیدرنگی است که از قدیم در افغانستان مورد استفاده قرار داشته است. این عنصر در مواردی مانند ضرب سکه، جواهرسازی، ظروف نقره‌ای و... استفاده می‌شده است. امروزه علاوه بر موارد فوق، در صنایع عکاسی، الکتریکی، الکترونیک، آینه‌سازی، تولید شیشه و علم پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مهمترین معادن نقره افغانستان در بدخشان، دره پنجشیر، غوربند ولایت پروان، منطقهٔ بی‌بی گوهر خاکریز در ولایت قندهار و سیم‌کوه ولایت هرات قرار دارد. همچنین در ولایات غور، جوزجان و بعضی نقاط هزاره‌جات معادن نقره وجود دارد.

یکی از قدیمی‌ترین معادن نقره غزنین معادن نقره پنجهیر (پنجشیر کنونی) است که از زمان‌های قدیم تا حالا مورد استفاده مردم محل بوده و ساکنان بومی با وسایل و ابزار دست داشتهٔ خود به کاویدن معادن برای به دست آوردن نقره مصروف بوده است. مرتضی راوندی محقق معاصر با استفاده از منابع قدیم و جدید در مورد آن چنین نگاشته است: « «... از آن معدن مقدار زیادی نقره به دست می‌آمد و از این‌جهت پنجهیر، از زمان صفاریان، یعنی در قرن سوم هجری مرکز ضراب- خانه گردید و البته درهم‌های آنجا به نام خلیفه عباسی ضرب می‌شد. شهر پنجهیر را، ابن حوقل وصف کرده گوید: «بالای تپه‌ای است و ده هزار نفر معدنچی در آنجا زندگی می‌کنند...» یاقوت نیز در خصوص این معدن نقره مطالبی ذکر نموده، می‌نویسد: «زمین آنجا را برای یافتن رگه نقره مانند غربال سوراخ سوراخ کرده‌اند؛ در زیرزمین، معدنچیان با چراغ‌های مخصوص به کار اشتغال داشتند و کار مردم در پیداکردن رشته‌های این معدن به یک نوع قمار شباهت داشت؛ بسا اشخاص، شامگاه دست‌تهی بودند و صبحگاه ثروتمند و بسیار بامداد توانگر، و شام مستمند. اتفاق می‌افتاد که یکی از آن‌ها برای پیداکردن رگه‌ای از نقره سیصد هزار درهم (۱۲ هزار پوند) خرج می‌کرد... این محل پس از حمله چنگیز خراب شد و در زمان ابن بطوطه، فقط دالان‌های زیرزمینی که معدنچیان کنده بودند، باقی بود...»

نقره به عنوان سکه رایج برای داد و ستد از گذشته‌های بسیار دور مورد استفاده بوده است که سرزمین غزنین یکی از آن‌ها به شمار می‌رود. در دوره سلاطین غزنوی از این فلز شناخته شده سکه ضرب می‌کردند. به عنوان نمونه در زمان سلطان محمود حداقل دو نوع سکه نقرهٔ که قطر یکی ۲۱ و دیگری ۲۲ میلی‌متر بوده، رواج داشته است. یا در زمان سلطان ابراهیم غزنوی ۴ نوع سکه نقرهٔ در اندازه‌های مختلف رواج داشته است که وزن آن‌ها از ۸/۲ گرم تا ۳/۳ گرم متفاوت بوده و ارزش متفاوت داشته است. بر یک روی این سکه‌ها معمولاً نام پروردگار، رسول خدا (ص) و یا جمله لا اله الا الله حک شده و بر روی دیگر آن اسامی یا القاب سلاطین حک می‌شده است. به جز این، این امر هم استفاده فراوان از این فلز مهم سفیدرنگ را نشان می‌دهد، هم اوج شکوه و ثروت‌مندی سلاطین غزنوی را. ابن اثیر نوشته است که جوی‌های کوچکی در باغهای سلطنتی کشیده شده بود که همه از نقره بوده و سپاهیان سنجر پس از هجوم به غزنه، آن را به غارت بردند. از جمله وسایل نفیس، عالی و گران‌قیمت که سپاهیان مهاجم سلجوقی به غارت بردند، پنج تاج سلطانی که قیمت هریک به دو هزار دینار می‌رسید، هزاروسیصد قطعه زینت آلات جواهر نشان و هفده تخت ساخته شده از طلا و نقره. گاه حتی از حلقه‌های نقره و طلا برای زینت ماهیانی استفاده می‌کردند که در حوضهای درون باغ‌های سلطنتی رها بودند. این حلقه‌های زینتی را در گوش ماهیان کرده و درون حوض آب زندگی می‌کردند. موارد فوق نمونه‌هایی است از نحوه استفاده از طلا و نقره در دوران سلاطین غزنوی.

آهن

در اهمیت آهن تردیدی وجود ندارد. امروزه این فلز باارزش با کاربردهای فراوان و متنوع نقش بسیار حیاتی در اقتصاد و پیشرفت یک کشور دارد. به دلیل فراوانی و سهولت دسترسی به آن پایه و اساس بیشتر صنایع کوچک و بزرگ به شمار می‌رود. این فلز در ساخت انواع ماشین‌های سبک و سنگین، کشتی، راه‌آهن، پل، بند (سد)، ساختمان‌سازی، تهیه ادوات جنگی، لوازم خانگی و ساخت کارخانجات کاربرد دارد.

«افغانستان به لحاظ داشتن معادن بزرگ و مرغوب آهن بسیار غنی می‌باشد. معادن متعدد آهن در نقاط مختلف کشور مانند ولایات قندهار، فاریاب، پروان، هرات، میدان، بدخشان، ارزگان و بامیان پراکنده است. در بخش شمالی خاکریز ولایت قندهار نیز یک معدن آهن با بیش از ۳ میلیون تن ذخیره وجود دارد. علائم و نشانه‌های موجود در اطراف این معدن نشان می‌دهد که مردم در قدیم از آن استفاده می‌نموده‌اند. معدن آهن جبل السراج با ذخیره‌ای بیش از ۷ میلیون تن، از زمان‌های قدیم مورد استفاده مردم چاریکار در ساخت انواع چاقو، بیل و غیره بوده است. در هزاره‌جات ذوب و استخراج آهن رایج و معمول بوده آهنگران و اسلحه‌سازان، از آهن و فولاد، ابزارآلات کشاورزی و حتی سلاح‌هایی با کیفیت عالی تولید می‌کرده‌اند.» براساس گزارش بصیراحمد دولت‌آبادی تاکنون ۲۹ معدن آهن در کل کشور برای افغانستان کشف و ثبت شده است که در نقاط مختلف کشور از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب این سرزمین پهناور وجود دارد، هرچند بیشترین تعداد آن در مرکز و شمال شرق کشور قرار دارد.

بنابراین در قلمرو غزنین تاریخی معادن آهن وجود دارد که توسط کارشناسان میزان آن برآوردشده و قراین حاکی از آن است که در قدیم مردمان اطراف از آن استفاده می‌نموده‌اند. ولایات قندهار، ارزگان، میدان و پروان که در قلمرو غزنین تاریخی قرار داشته هم اکنون دارای معادن آهن هستند.

از جمله مناطقی که به وجود معادن آهن آن اشاره شده کابل است. ابن‌حوقل می‌نویسد؛ در کابل معادن آهن فراوان وجود داشته است. همین جغرافیانویس در توصیف شهر و دروازه‌های زرنج و ذکر اسامی آن، می‌نویسد که شهر زرنج پنج در اصلی دارد که همه آن‌ها آهنی است. این گزارش نشان می‌دهد که استفاده از آهن در قرن چهارم و پیش از آن در این سرزمین فراوان رواج داشته که بجز تولید سلاح، ابزار تولید و صنعت در ساخت درهای اصلی و مهم نیز از آن استفاده می‌نمودند.

مس

مس فلزی است چکش‌خوار و بعد از نقره بهترین هادی جریان الکتریسیته به شمار می‌رود. این فلز در صنایع الکتریکی، ساختمان‌سازی و ماشین‌سازی کاربردهای فراوانی دارد. مس یکی از قدیمی‌ترین فلزاتی است که انسان کشف کرده است در افغانستان در کمتر خانه‌ای است که مس وجود نداشته باشد. بسیاری از لوازم منزل از قبیل دیگ، لگن، بشقاب و وسایل مشابه آن از مس ساخته می‌شود.

در سراسر افغانستان حدود ۱۲ معدن مس وجود دارد که بسیار غنی می‌باشند. مهم‌ترین معدن مس افغانستان در ۳۵ کیلومتری کابل در ناحیهٔ «عینک» ولایت لوگر قرار دارد. این معدن از لحاظ ذخیره مس در منطقه، مقام اول را دارد و از جمله ۱۰ معدن بزرگ مس جهان به شمار می‌رود. از دیگر معادن مس در کشور، معدن مس در «کندلان» ولایت زابل است که اهمیت فراوانی دارد. علاوه بر معادن فوق در ولایت کابل، ولسوالی کهمرد ولایت بامیان، ولسوالی ارغنداب ولایت قندهار، ولسوالی اندراب و نهرین ولایت بغلان، ولسوالی مُقُر ولایت غزنی و ولسوالی غوربند ولایت پروان و ولایت پنجشیر معدن مس وجود دارد.

طبق گزارش بالا، غزنین تاریخی از نظر داشتن معدن مس از غنی‌ترین سرزمین‌ها به شمار می‌رود. از ۱۲ معدن مس که در کل افغانستان تاکنون کشف شده است، ۷ مورد آن در مناطق غزنین تاریخی واقع شده که معدن مهم «عینک» ولایت لوگر در غنا و ذخیره خود در شمار یکی از ۱۰ معدن برتر مس جهان به شمار می‌رود و در منطقه مقام اول را دارا است. در غزنی کنونی که مُقُر یکی از ولسوالی‌های آن را تشکیل می‌دهد نیز معدن مس وجود دارد. باید توجه داشت معادن مذکور در دوره معاصر کشف شده مورد بهره‌برداری گرفته است. اما از میزان اکتشاف مس در قدیم و نحوه استخراج آن چندان گزارشی در دست. در حالیکه استفاده از مس در غزنین بسیار رایج بوده و یکی از اقلام مهم صنایع دستی این سرزمین را مصنوعات مسی تشکیل می‌داده است. آفتابه، لگن، صراحی، دیگ و... که از مس ساخته می‌شده در این دیار کهن یک امر معمول و بسیار رایج بوده است

سرب و روی

سرب فلز نرم بوده و از قدیم مورد استفاده انسان قرار داشته و از آن اشیا و وسایل گوناگون می‌ساختند. به نوشته ابراهیم حسینی «از سرب برای تهیه لوله‌های سربی، لوازم صنایع چاپ، باطری، مهمات جنگی و غیره استفاده می‌شود. همچنین فلز روی در صنایع اتومبیل‌سازی، تهیه لوازم آشپزخانه، لحیم‌کاری، ساخت چسپ، قوطی‌های خمیر دندان و غیره به کار می‌رود.» در نقاط مختلف افغانستان معدن سرب و روی معمولاً در کنار هم دیده می‌شود. در دره غوربند ولایت پروان از معدن فرنجل هم اکنون مردم به شکل ابتدایی سرب استخراج می‌کنند. در دو نقطه ولایت قندهار معدن سرب وجود دارد؛ یکی معدن بی‌بی گوهر و دیگری معدن سرب دره نور. معدن سرب و روی درهٔ نور در سال ۱۳۱۷ خورشیدی کشف شد که دارای ذخایر فراوان می‌باشد. مناطق دیگری که در سرزمین افغانستان دارای معادن سرب و روی هستند که تاکنون کشف شده عبارتند از: درهٔ کران و منجان ولایت بدخشان، دره‌صوف ولایت سمنگان، لعل و سرجنگل، تولک و شهرک ولایت غور، سیم‌کوه ولایت هرات، سیاه دره یکاولنگ و کهمرد ولایت بامیان، ارزگان، بلخ و میدان. بصیراحمد دولت‌آبادی ۱۲ معدن سرب را برای افغانستان نام برده است که بیشترین آن در امتداد کوه بابا به سمت غرب موقعیت دارد.

سنگ‌های قیمتی

کانی‌های هستند که انواع سنگ‌های قیمتی زینتی غیر فلزی از آن به دست می‌آید. این کانی‌ها انواع مختلفی دارند که به عنوان زیورآلات مورد استفاده قرار می‌گیرد که ۲۵ نوع آن بیشترین مصرف را نسبت به سایرین دارد. در افغانستان انواع کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی وجود دارد که از آن جمله است: لاجورد، یاقوت، زمرد، بریل، تورمالین و کونزیت که از قرن‌ها به این سو مورد استفاده قرار داشته و بخشی از صادرات افغانستان را تشکیل می‌دهد. بنابر گزارش‌های تاریخی بیش از ۲۵۰۰ سال پیش لاجورد افغانستان به کشور مصر صادر می‌شده است که از آن در چشمان مجسمه طلایی فرعون و نفرتیتی کار گرفته شده است. براساس پژوهش‌ها، معدن «سرسنگ» افغانستان تنها لاجورد شناخته شده دوره باستان را به جهان صادر می‌کرده که از اعماق کوه‌های هندوکش به دست می‌آمده است.

یکی از کانی‌های قیمتی لاجورد است که از زمان‌های بسیار قدیم در حدود ۴ تا ۵ هزار سال پیش در بدخشان افغانستان استخراج می‌شده و هم اکنون نیز از این معادن این کانی گران‌قیمت استخراج می‌شود. لاجورد افغانستان بهترین نوع لاجورد است و شهرت جهانی دارد. معادن مهم آن در منطقه «سرسنگ» در شرق رودخانه‌ای کوکچه و حضرت سعید و ولسوالی جرم در کران و منجان ولایت بدخشان است. به عنوان مثال از معادن لاجورد بدخشان در سال ۱۳۵۵خورشیدی مقدار ۷۴۰۶ کیلوگرم لاجورد استخراج شده است. این سنگ قیمتی در زیورسازی، مجسمه‌سازی، مهرهٔ شطرنج و غیره به کار می‌رود و بخاطر رنگ آبی سیر، قابلیت پودرشدن و کنده‌کاری، از هزاران سال پیش مورد توجه بوده و خواهان زیادی داشته است. در گذشته‌های دور از افغانستان به مصر باستان صادر می‌شده که در مجسمه طلایی فرعون و نفرتیتی مصر به کار رفته و امروزه نیز یکی از اقلام صادراتی کشور ما را تشکیل می‌دهد.

از میزان وجود لاجورد در غزنین و استخراج آن چندان گزارشی در دست نیست. محمدعظیم عظمیی جغرافیانویس معاصر تنها به این مقدار بسنده نموده که؛ در غزنی نیز معدن لاجورد وجود دارد. شناسایی معادن لاجورد و میزان آن و نیز قدمت استفاده از این کانی گران‌قیمت نیاز به تلاش و تحقیق بیشتر دارد که باید از سوی معدن‌شناسان، مورخان و جغرافیانگاران مورد کنکاش قرار گیرد.

دیگر از کانی‌های باارزش زُمُرُّد است که از سیلیکات آلومینیوم و بریلیوم تشکیل شده در سنگهای پگماتیت یافت می‌شود. واژهٔ زمرد عربی‌شدهٔ «اسماراگدوس» یونانی است که خود گویا از واژه‌ای سانسکریت به معنی سبز گرفته شده و نام اصلی آن در فارسی دوال یا دوبال است. در باور قدیمی، زمرد را دفع‌کننده بیماری صرع و کورکننده مار می‌پنداشتند.

در افغانستان زمرد تاکنون تنها در دره پنجشیر(۱۱۰ کیلومتری شمال شرق کابل) کشف شده و این منطقه دارای ۶ معدن فعال می‌باشد که عبارتند از معادن «می‌کنی»، «دارخنج»، «بوتاک»، «بوزمال»، «باخی» و «دارون» و هرساله با استخراج زمرد از این معادن دست‌اندرکاران سودهای کلانی از آن به دست می‌آورند. از میان معادن فعال فوق، خوشرنگترین و بهترین نوع زمرد از معادن «می‌کنی» و «دارخنج» استحصال می‌شود. علاوه بر این نقطه دارای معادن زمرد در کشور، گفته شده است که در منطقه «بودل» ولایت ننگرهار زمرد وجود دارد. براساس اطلاعات فوق، می‌توان گفت که در دو نقطهٔ قلمرو غزنین باستان (پنجشیر و ننگرهار) معدن زمرد وجود دارد.

استخراج این کانی‌های ارزشمند در پنجشیر از گذشته‌های دور معمول بوده است. جغرافی‌نگاران مسلمان همواره به این مطلب اشاره داشته و از پیشینه آن سخن گفته‌اند. ابن‌حوقل، مقدسی، اصطخری و... در کتب جغرافیایی‌شان ذیل معرفی پنجهیر (پنجشیر کنونی) به موضوع استحصال سنگ‌های قیمتی در این دیار اشاره کرده‌اند.

یاقوت یکی از کانی‌های سنگ‌های آذرین، است که بعد از الماس سخت‌ترین کانی‌ها محسوب می‌شود و دارای اقسام مختلف می‌باشد که مرغوب‌ترین و قیمتی‌ترین آن یاقوت آتشی است. یاقوت عربی شده واژه پارسی «یاکَند» می‌باشد و در صنعت و زیورها کاربرد دارد.

در نگاه کلان تاریخی می‌توان گفت که بیشترین معادن یاقوت کشف شده کشور در قلمرو غزنین تاریخی واقع شده است. مناطق «جگدلک» و «کوهدامن» ولایت کابل، «مُقُر» ولایت غزنی، نورستان و لغمان جاهایی است که دارای معادن این سنگ زینتی قیمتی می‌باشد که در گذشته جزو غزنین به شمار می‌رفته است. از میان معادن فوق یاقوت «جگدلک» کابل از کیفیت و شهرت فراوانی برخوردار می‌باشد.

لَعل از دوره برنز به عنوان سنگ قیمتی و ساینده کاربرد داشته است. «لعل» واژه‌ای فارسی است و اصل آن «لال» بوده و در قدیم، لال، بدخشانی، بدخشی و ملخش نیز می‌نامیدند. در لغت‌نامه دهخدا، به نقل از منابع قدیمی، می‌نویسد: سنگی ظریف با سرخی درخشنده و از یاقوت سست‌تر، رنگارنگ است؛ سرخ و زرد و بیشتر سبز و بنفش و بهترینش سرخ بدخشانی است. در روزگار پیشین لعل نبوده و بدین سبب در کتب ذکرش کمتر آمده‌است.

بجز بدخشان که لعل آن شهرت جهانی دارد، در برخی نقاط دیگر افغانستان نیز لعل یافت می‌شود. در دشت‌های «حاجی‌توپ» و در «خاکریز» ولایت قندهار لعل پیازی وجود دارد و زرگران قندهار آن را خرید و فروش می‌کنند. کارخانه‌های حجاری کابل از این سنگ‌ها گوشواره و نگین‌های انگشتر می‌سازند.

بنابراین، حداقل در یک بخشی از سرزمین غزنین تاریخی (قندهار) کان لعل وجود دارد که امروزه مردم از آن استفاده می‌نمایند. در اینکه این بهره‌برداری از چه زمانی شروع شده و در دوران شکوه و اقتدار غزنین آیا کشف و شناخته شده بوده یا نه؟ باید تحقیق بیشتر انجام داد و منابع موجود در دسترس از آن چیزی نگفته است.

از کانی‌های قیمتی و امروزه پرکاربرد سنگ مرمر است که در امور ساختمانی هم به عنوان نمای درونی ساختمان مانند: پله‌ها، کف، ستون و هم به عنوان نمای بیرونی و بناهای یادبود، مجسمه‌سازی و غیره استفاده می‌شود.

در نقاط مختلف افغانستان معادن بزرگ سنگ مرمر وجود دارد که بخشی از آنها عبارتند از: معدن «خواجه بغرا» ولایت میدان، معادن مرمر ولایت قندهار، ولایت فاریاب و جاغوری ولایت غزنی. علاوه بر اینها معادنی در هزاره‌جات، ریگستان ولایت قندهار، گلران ولایت هرات و غیره وجود دارد.

هم اکنون در حدود ۳۵ نوع سنگ مرمر با ۴۵ رنگ مختلف در معادن کشور قابل دریافت بوده که ارزش مجموعی آن بالغ بر ۱۵۰ میلیارد دالر تخمین زده شده‌است. انواع مرمر سفید خوگیانی، «مرمر سفید چشت هرات»، «مرمر کریمی سمنگان»، مرمر سیاه کابل، مرمر فولادی وردگ، مرمر شیرچایی سالنگ، مرمر سبز تره‌خیل و کاریز میر و مرمر سرخ قندهار از جمله مرغوبترین نوع سنگ‌های مرمر در افغانستان می‌باشند که داری جنسیت میده دانه بوده و بعد از صیقل و پالش کاری شفافیت و جلای خاص را نشان می‌دهند. تاکنون در افغانستان مانند فابریکه حریق شده حجاری و بتون کابل دیگر کدام فابریکه وجود ندارد که سنگ مرمر را به ظرفیت کشور قطع و پالش کنند. آمار و ارقام احصایوی نشان می‌دهد که ۸۰ درصد سنگ‌های مرمر و گرانیت افغانستان به منظور پروسس و پالش به کشور پاکستان به قیمت ۴۰ دالر فی تن منتقل می‌گردد، که بعد از پروسس با قیمت ۳۰۰ دالر فی تن دوباره بالای افغانستان به فروش می‌رسد. در زمان سلطان محمود غزنوی استفاده از سنگ مرمر در ابنیه بخصوص در ساختمان‌های قصر و مساجد رایج بوده است. براساس گزارش‌های تاریخی، برای ساخت مسجد جامع غزنه که بدستور سلطان محمود بنیاد یافته بود از سنگ مرمر در تزیین کف و دیوارها استفاده شده است. «و از جایهای دوردست سنگ‌های مرمر فرادست آوردند مربع و مسدس، همه روشن و املس.»

مواد معدنی

نمک از جمله مواد معدنی است که از گذشته‌های بسیار دور مورد استفاده انسان‌ها قرار داشته و مصرف آن برای تأمین نیازهای بدن ضرورت دارد. مصرف نمک یُددار و تصفیه شده امروزه یک ضرورت است و کشورها با تلاش و برنامه‌ریزی سعی می‌کنند مصرف نمک‌های تصفیه شده و یُددار را میان مردم‌شان رواج دهند. در افغانستان نمک علاوه بر تأمین مزه طعام برای جلوگیری از فاسدشدن گوشت و ماهی، برای تهیه پنیر، در صنایع چرم‌سازی، صابون‌سازی، روغن‌کشی و مانند آن به مصرف می‌رسد.

از جمله منابع مهم معدنی افغانستان نمک است که به صورت جامد (سنگ نمک) و محلول در آب در تالاب‌ها و دریاچه‌ها که بر اثر تابش خورشید و تبخیر زیاد رسوب می‌کند وجود دارد. در این سرزمین توده‌های فراوان نمک وجود دارد که از آن جمله می‌توان به معادن زیر اشاره نمود: معادن نمک کلفگان، نمک آب، چال، اشکمش ولایت تخار، اندخوی ولایت فاریاب، مزارشریف، نمکزار هرات، خلم ولایت بلخ، مُقُر ولایت غزنی، سیاه دره یکاولنگ ولایت بامیان. از میان معادن مذکور، معدن نمک آب طالقان بزرگترین معدن نمک محلول است و ذخیره آن به ۱۳۰ میلیون تن می‌رسد که می‌تواند سالیان دراز نمک کشور را تأمین نماید. بزرگترین نمکزارهای افغانستان نمکزار هرات و پس از آن نمکزار اندخوی است، هرچند از لحاظ اهمیت اقتصادی نمکزار اندخوی مقام اول را داراست. در سال ۱۳۵۵ خورشیدی حدود ۵/۷۲ میلیون تن نمک از معادن کشور استخراج شده است.

از جمله مواد مهم معدنی که در صنعت لاستیک‌سازی، نساجی، رنگ‌سازی، کبریت‌سازی، تهیه مواد منفجره، سموم کشاورزی، اسید سولفوریک و غیره استفاده می‌شود گوگرد است. در افغانستان مناطق مختلف دارای معدن گوگرد می‌باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: معادن گوگرد ولسوالی چمتال در ولایت بلخ، گوگرد تاله و برفک در ولایت بغلان، گوگرد سیغان در ولایت بامیان، گوگرد سنگلیچ در ولایت بدخشان، گوگرد شیرین‌تگاب در ولایت فاریاب، گوگرد غوربند در ولایت پروان.

گچ در بیشتر نقاط افغانستان، از جمله کابل، ننگرهار و برخی نقاط هزاره‌جات، وجود دارد که بیشتر در ساختمان‌سازی از آن استفاده می‌شود. براساس گزارش فوق در قلمرو غزنین تاریخی معادن گچ شناخته‌شده و فعال، مانند معدن گچ ننگرهار و کابل، وجود دارد.

یکی از مواد مهم معدنی دیگر که در نقاط مختلف افغانستان از جمله در ولسوالی نجراب ولایت کاپیسا، سالنگ، برخی از نقاط هزاره‌جات، و ننگرهار وجود دارد تالک است. ذخیره تالک ولایت ننگرهار به ۱۰ میلیون تن می‌رسد و در سال ۱۳۵۵خورشیدی حدود ۸۶۸۵ تن تالک از معادن کشور استخراج شده است.

یکی از فراوان‌ترین کانی‌های موجود در پوستهٔ زمین کوارتز است که دارای رنگهای مختلف سفید، خاکستری، زردو غیره دیده می‌شود. این عنصر در موارد گوناگون به مصرف می‌رسد. بعضی از گونه‌های آن در صنایع الکترونیک، ساعت‌سازی و وسایل نوری به کار می‌رود. خوشرنگ‌های آن به عنوان جواهر کاربرد زینتی داشته و نامرغوب‌شان در تهیه شیشه‌های مختلف به کار می‌رود. کوارتز در افغانستان فراوان بوده و انواع مختلف آن در مناطق مختلفی چون: لولنج ولایت پروان، کوه شاه مسعود قندهار، ولسوالی کرخ هرات، درهٔ نازیان شینوار ولایت ننگرهار و ولایات ارزگان، غزنی، بدخشان و جاهای دیگر یافت می‌شود.

تقسیمات استانی

• ولسوالی جغتو
• ولسوالی ناوُر
• ولسوالی اَجرِستان
• ولسوالی مالستان
• ولسوالی جاغوری
• ولسوالی مُقُر
• ولسوالی غزنی
• ولسوالی ناوه
• ولسوالی آب‌بند
• ولسوالی گیرو
• ولسوالی قره‌باغ
• ولسوالی اَندَر
• ولسوالی ده‌یک
• ولسوالی زَنه‌خان
• ولسوالی گیلان
• ولسوالی خواجه عمری

منابع

• ابن بطوطه، شمس الدین ابی‌عبدالله محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی، رحله ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، اکادیمیه المملکة المغربیة، رباط، ۱۴۱۷ق.
• ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، دار صادر افست لیدن، بیروت، ۱۸۸۹م.
• ابن‌اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱.
• ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد بن حوقل النصیبی، صورة الارض، بیروت، دار صادر (افست لیدن)، ۱۹۳۸م.
• احسن التقاسیم، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه منزوی، تهران، شرکت مؤلفان، اول، ۱۳۶۱.