ولایت غزنی

غزنی
ولایت
کوه‌های برفی ولایت غزنی
موقعیت ولایت غزنی در نقشهٔ افغانستان
مختصات: ۳۳.۵°شمالی ۶۸°شرقی / 33.5; 68
کشور	افغانستان
پایتخت	غزنی
حکومت
• والی	عبدالکریم متین
مساحت
• کل	۲۲٬۹۱۵ کیلومتر مربع (۸٬۸۰۰ مایل مربع)
جمعیت (۲۰۱۳)
• جمعیت	۱۳۸۷۱۸۵
• تراکم	۶۱/کیلومتر مربع (۱۶۰/پا)
منطقهٔ زمانی	+۴:۳۰
کد ایزو ۳۱۶۶	AF-GHA
زبان‌ها	فارسی پشتو

ولایت غزنی به مرکزیت شهر «غزنی» یکی از سی و چهار ولایت در شرق افغانستان است. این ولایت از شرق با و شمال شرقی با ولایت‌های پکتیکا، لوگر و وردک؛ از شمال و شمال غربی با ولایت‌های کابل و بامیان و از طرف غرب و جنوب با ولایت‌های ارزگان، و زابل همسایه است. این ولایت از لحاظ مدیریت اداری به شانزده ولسوالی (شهرستان) تقسیم شده‌است. از لحاظ ساختار جمعیت غزنی را می‌توان یک ولایت چند قومی خواند، چون این ولایت داری ترکیب متعادلی از تمام اقوام افغانستان می‌باشد: پشتون، هزاره، تاجیک و دیگر اقلیت‌های همچون قزلباش و سیک (هندو) در این ولایت ساکن هستند.

تاریخچه

غزنین ولایتی مشهور در زابلستان و پایتخت غزنویان بود که در جنوب غرب پایتخت بین شاهراه عمومی کابل قندهار در حدود ۱۴۵ کیلومتری کابل پایتخت قرار دارد. غزنی یکی از مهمترین مراکز دین بودا در منطقه آسیای مرکزی در قرن هفتم میلادی بوده‌است. باستان شناسان در خاک برداری‌های خود در غزنی آثاری زیادی را نشان دهنده رسوم آداب بودایی و هندو است کشف کرده‌اند.

غزنین در گذشته از نظر اقتصادیی اهمیت فراوان داشته‌است. این امر نه تنها به دلیل موقعیت استراتژیک و مهم تجاری آن که خراسان و ایران را به شبه قاره هند پیوند می‌داد و به عنوان مرکز مهم تجاری و بارانداز کالاهای شبه قاره به خراسان، شمال و ایران نقش خود را ایفا می‌کرد، بلکه خاک خوب، هوای معتدل، آب نسبتاً کافی، مردمان کوشا و زحمت‌کش و پیداوار متنوع و فراوان زراعتی و دامی، آن را به یک نقطه مهم و غنی تبدیل نموده بود. براساس گزارش‌های تاریخی در غزنین نان و نعمت فراوان بوده، شهر غزنی و شهرک‌های آباد آن محل بسیار مناسبی برای زندگی مردمان آن و تاجران، بازرگان و گردشگران بوده‌است. «مقدسی» در احسن‌التقاسیم آورده‌است: «غزنین قصبهٔ است نه چندان بزرگ ولی دل‌باز و پرنعمت، نرخ‌ها ارزان، گوشت فراوان، میوه‌های گوارا فراوان، شهرک‌های مهم دارد و زندگی در آن مرفه است. این شهر از باراندازهای خراسان و انبارهای سند به‌شمار می‌رود.» البته برخلاف نظر مقدسی، ابن‌حوقل که در قرن چهارم هجری می‌زیسته شهر غزنی را زیبا و بزرگ توصیف می‌کند که مرکز تجارت است: «و غزنه مدینة جلیلة فی نفسها کبیرة بحالها و تجاراتها. ‏»

آثار تاریخی

غزنی، تاریخ ۱۵۰۰ ساله قبل از اسلام دارد؛ مناطق تاریخی زیاد و آثارهای باستانی فراوان در غزنی موجود است؛ اما اکثر این مناطق و آثارهای تاریخی، در اثر بی‌توجهی از بین رفته یا هم در حالت نابودی قرار دارد. مهمترین منطقهٔ تاریخی غزنی؛ شهر کهنهٔ غزنی یا بالاحصار است، که قبلاً مقر سلطنت سلطان محمود غزنوی بود. این قلعه، حدود ۴۰ برج دارد و گفته می‌شود که صدها سال قبل، یک سرپوش بازار طلا نیز در اینجا وجود داشت، که به اثر جنگ‌ها تخریب و آثار تاریخی و طلای این بازار زیرخاک شده‌اند. در ولایت غزنی، جمعاً حدود ۳۰۰ آثار و مقبرهٔ تاریخی موجود است.

موزیم

موزیم غزنی یک زمان از جمله موزیم‌های غنی کشور بشمار می‌رفت، اما در چند دهه جنگ بسیار زیان دیده‌است، بسیاری از آثار تاریخی و با ارزش آن چور و چپاول شده‌است، اکثر آثار آن به کشورهای خارجی قاچاق و فروخته شده‌اند و لادرک استند.

کشاورزی

به دلیل هوای مناسب و بارندگی نسبتاً خوب که اغلب در زمستان و اوایل بهار به صورت برف و باران می‌بارد، انواع میوه‌ها و محصولات زراعتی خاص این مناطق در غزنین به عمل می‌آید. نیز به دلیل رونق پرورش دام و دامداری، انواع حیوانات اهلی پرورشی در آن تربیت و نگهداری می‌شود. پوشاک و لباس‌هایی که از مو و پوست حیوانات اهلی به عمل می‌آید، در این سرزمین، بخصوص در قسمت‌های شمالی غزنین از اهمیت بالایی برخوردار است.

صنایع دستی

در کنار این، صنایع ظریفه چون مسگری، زرگری و سایر صنایع دستی از رونق خوبی در این دیار برخوردار بوده و در بازارهای غزنین انواع صنایع مستظرفه دستی دستیاب می‌گردیده‌است؛ چنان‌که یکی از اقلام مهم صادرات این منطقه را همین مصنوعات تشکیل می‌داده‌است. در نتیجه بازارهای پررونق، کالاهای متنوع، غزنین را به یک نقطه مهم و پررونق تبدیل نموده بود.

جمعیت

اقوام این ولایت را پشتون‌ها و پارسی زبانان شامل هزاره‌ها و تاجیک‌ها تشکیل می‌دهند.

ولسوالی‌های غزنی.

نقشه زبانی ولایت غزنی.

ولسوالی	مرکز	اطلاعات قومی(٪)	جمعیت ولسوالی
آب‌بند	حاجی‌خیل	۱۰۰٪ پشتون	۲۶۱۲۴
اجرستان	سنگر	۹۰٪ پشتون، ۱۰٪ هزاره	۲۸۸۰۰
اندر	میرای	۱۰۰٪ پشتون	۱۲۰۰۰۰
گیلان	جندا	۱۰۰٪ پشتون	۵۲۰۰۰
گیرو	پانا	۱۰۰٪ پشتون	۳۸۰۰۰
خوگیانی	خوجیانی	۷۰٪ پشتون، ۳۰٪ هزاره	۱۶۰۰۰
ناوه	ناوه	۱۰۰٪ پشتون	۵۰۰۰
واغز	واغز	۵۰٪ پشتون، ۵۰٪ هزاره	۳۶۰۰۰
زنه‌خان	دادو	۸۰٪ پشتون، ۲۰٪ تاجیک	۱۷۰۰۰
رشیدان	رشیدان	۹۶٪ پشتون، ۴٪ هزاره	۱۲۰۰۰
مقر	مقر	۸۰٪ پشتون، ۲۰٪ هزاره	۴۷۰۰۰
ده‌یک	رامک	۹۰٪ تاجیک، ۱۰٪ پشتون	۴۴۰۰۰
قره‌باغ	قره‌باغ	۵۰٪ هزاره ۵۰٪ پشتون	۱۳۲۰۰۰
غزنی	غزنی	۵۰٪ هزاره، ۲۵٪ پشتون، ۲۰٪ تاجیک و ۵٪ هندو	۱۵۴۰۰۰
جغتو	گولبوری	۱۰۰٪ هزاره	۳۰۰۰۰
خواجه عمری	خواجه عمری	۵۵٪ هزاره، ۲۵٪ تاجیک و ۲۰٪ پشتون	۱۸۰۰۰
جاغوری	سنگ ماشه	۱۰۰٪ هزاره	۱۵۸۰۰۰
مالستان	میرآدینه	۱۰۰٪ هزاره	۸۱۰۰۰
ناور	دوآبی	۱۰۰٪ هزاره	۹۱۰۰۰

منابع طبیعی

بر طبق آخرین برآوردهای زمین شناسان افغان و خارجی، غزنی یکی از ثروتمندترین مناطق معادن لیتیوم در جهان می‌باشد. طلا و مس نیز قبلاً در زرکشان غزنی یافت شده بود. ارزش این معادن به مقداری ۳۰ میلیارد دلار تخمین زده شده‌است. معادن کشف شده در غزنی تقریباً ۳۰ درصد از کل معادن‌های لیتیوم، طلا، مس می‌باشد و نیز درصدی از معادن نقره ،سرب، روی وسنگ‌های قیمتی افغانستان را تشکیل می‌دهد.

معادن

معادن از نعمت‌های خدادادی است که در دل زمین به ودیعت نهاده شده و انسان‌ها می‌توانند با استحصال و استفاده از آن وضعیت زندگی خود را بهبود بخشند و نه تنها نیازمندی‌های روزمره خود را با آن تأمین نمایند، بلکه برای بهبود شرایط زندگی نسل‌های آینده و پیشرفت جامعه و کشورشان از آن سود ببرند. انواع و اقسام مواد معدنی در دل زمین وجود دارد که حاصل میلیون‌ها سال فعل و انفعالات شیمیایی و بیولوژیکی است که هرکدام تحت شرایط خاص به شکل خاص درآمده و کاربردهای خاص و متفاوتی دارد.

در یک تقسیم‌بندی، معادن را به سه دسته کلی فلزی، غیر فلزی (کانی) و مواد سوختی می‌توان دسته‌بندی نمود که هرکدام از این سه نوع خود مشتمل بر اقسام متنوع و متعددی است که در کتب و منابع‌شان مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند و اینجا مجال طرح آن نیست. در ادامه به بررسی معادن مختلف در غزنین تاریخی می‌پردازیم.

به دلیل موقعیت غزنین تاریخی در دامنه‌های جنوبی سلسله کوه‌های هندوکش و بابا از نعمت خدادادی معادن، بهره بسیار خوبی داشته و معادن متنوع و فراوانی در این سرزمین یافت می‌شود. سلسله کوه‌های هندوکش و بابا سرشار از معادن آهن، طلا، نقره، زغال سنگ و سنگ‌های قیمتی تزئینی است که برخی از انواع آن از شهرت جهانی و چند هزار ساله برخوردار است. ابن حوقل ضمن تشریح غور و غرجستان و موقعیت آن در دامنه‌های غربی و منتهی الیه سلسله کوه‌های بابا و هندوکش در این مورد می‌نویسد: این کوه از اول تا آخرش معادن طلا و نقره دارد و بزرگترین و غنی‌ترین معادنش آن‌هایی می‌باشد که نزدیک «خرخیز» است.

براساس گزارش جغرافی‌نویسان عرب، نقاط مختلف زابلستان دارای معادن گوناگون بوده‌است. مقدسی بدون اشاره به انواع معادن سیستان تنها به این جمله کوتاه بسنده می‌کند که این سرزمین بازرگانی و معدن‌داری و درآمدهای دیگر را با میوه فراوان و ارزان با هم دارد. چنانچه برای پروان و پنجشیر از معادن نقره یاد می‌کند. معمولاً معادن فلز به صورت خالص در هیچ جا دیده نشده و نیست، بلکه فلز با مقداری خاک، سنگ و ناخالصی همراه است که کارگران زیر نظر کارشناسان معدن آن را استحصال نموده راهی کارخانه‌ها نموده، پس از فعل و انفعالات متعدد و فراوان و پس از طی مراحل مختلف فلز خالص به دست آمده و برای استفاده‌های گوناگون قابلیت می‌یابد. معادن فلز انواع مختلفی دارد که عمده‌ترین آن‌ها عبارتند از: طلا، نقره، آهن، مس، سرب و روی.

طلا

طلا در افغانستان مانند دیگر سرزمین‌ها از گذشته‌های دور مورد استفاده بوده‌است که مهم‌ترین آن در ولایت بدخشان قرار دارد. در قندهار، زابل و زَرکشان که در قلمرو غزنین باستان قرار دارد، نیز معادن طلا وجود دارد و در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ از مجموع معادن فوق مقدار ۱۰۰ کیلوگرم طلا به دست آمده‌است. پس از سال ۲۰۰۲ میلادی کمپانی‌های اکتشافی فضایی آمریکا به اکتشاف معادن دست نخورده افغانستان آغاز کرده‌است.

نقره

مهمترین معادن نقره افغانستان در بدخشان، دره پنجشیر، غوربند ولایت پروان، منطقهٔ بی‌بی گوهر خاکریز در ولایت قندهار و سیم‌کوه ولایت هرات قرار دارد.

آهن

در قلمرو غزنین تاریخی معادن آهن وجود دارد که توسط کارشناسان میزان آن برآورد شده و قراین حاکی از آن است که در قدیم مردمان اطراف از آن استفاده می‌نموده‌اند. ولایات قندهار، ارزگان، میدان و پروان که در قلمرو غزنین تاریخی قرار داشته هم‌اکنون دارای معادن آهن هستند.

مس

در سراسر افغانستان حدود ۱۲ معدن مس وجود دارد که بسیار غنی می‌باشند. مهم‌ترین معدن مس افغانستان در ۳۵ کیلومتری کابل در ناحیهٔ «عینک» ولایت لوگر قرار دارد. این معدن از لحاظ ذخیره مس در منطقه، مقام اول را دارد و از جمله ۱۰ معدن بزرگ مس جهان به‌شمار می‌رود. از ۱۲ معدن مس که در کل افغانستان تاکنون کشف شده‌است، ۷ مورد آن در مناطق غزنین تاریخی واقع شده که معدن مهم «عینک» ولایت لوگر در غنا و ذخیره خود در شمار یکی از ۱۰ معدن برتر مس جهان به‌شمار می‌رود و در منطقه مقام اول را دارا است.

سرب و روی

در نقاط مختلف افغانستان معدن سرب و روی معمولاً در کنار هم دیده می‌شود. در دره غوربند ولایت پروان هم‌اکنون مردم به شکل ابتدایی سرب استخراج می‌کنند.

سنگ‌های قیمتی

در افغانستان انواع کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی وجود دارد که از آن جمله است: لاجورد، یاقوت، زمرد، بریل، تورمالین و کونزیت که از قرن‌ها به این سو مورد استفاده قرار داشته و بخشی از صادرات افغانستان را تشکیل می‌دهد.

از میزان وجود لاجورد در غزنین و استخراج آن چندان گزارشی در دست نیست. محمدعظیم عظمیی جغرافیانویس معاصر تنها به این مقدار بسنده نموده که؛ در غزنی نیز معدن لاجورد وجود دارد.

در افغانستان زمرد تاکنون تنها در دره پنجشیر کشف شده و این منطقه دارای ۶ معدن فعال می‌باشد که عبارتند از معادن «می‌کنی»، «دارخنج»، «بوتاک»، «بوزمال»، «باخی» و «دارون» و هرساله با استخراج زمرد از این معادن دست‌اندرکاران سودهای کلانی از آن به دست می‌آورند. از میان معادن فعال فوق، خوشرنگترین و بهترین نوع زمرد از معادن «می‌کنی» و «دارخنج» استحصال می‌شود. علاوه بر این نقطه دارای معادن زمرد در کشور، گفته شده‌است که در منطقه «بودل» ولایت ننگرهار زمرد وجود دارد. براساس اطلاعات فوق، می‌توان گفت که در دو نقطهٔ قلمرو غزنین باستان (پنجشیر و ننگرهار) معدن زمرد وجود دارد.

استخراج این کانی‌های ارزشمند در پنجشیر از گذشته‌های دور معمول بوده‌است. جغرافی‌نگاران مسلمان همواره به این مطلب اشاره داشته و از پیشینه آن سخن گفته‌اند. ابن‌حوقل، مقدسی، اصطخری و… در کتب جغرافیایی‌شان ذیل معرفی پنجهیر (پنجشیر کنونی) به موضوع استحصال سنگ‌های قیمتی در این دیار اشاره کرده‌اند.

در نگاه کلان تاریخی می‌توان گفت که بیشترین معادن یاقوت کشف شده کشور در قلمرو غزنین تاریخی واقع شده‌است. مناطق «جگدلک» و «کوهدامن» ولایت کابل، «مُقُر» ولایت غزنی، نورستان و لغمان جاهایی است که دارای معادن این سنگ زینتی قیمتی می‌باشد که در گذشته جزو غزنین به‌شمار می‌رفته‌است. از میان معادن فوق یاقوت «جگدلک» کابل از کیفیت و شهرت فراوانی برخوردار می‌باشد.

بجز بدخشان که لعل آن شهرت جهانی دارد، در برخی نقاط دیگر افغانستان نیز لعل یافت می‌شود. در دشت‌های «حاجی‌توپ» و در «خاکریز» ولایت قندهار لعل پیازی وجود دارد و زرگران قندهار آن را خرید و فروش می‌کنند. کارخانه‌های حجاری کابل از این سنگ‌ها گوشواره و نگین‌های انگشتر می‌سازند.

مواد معدنی

از جمله منابع مهم معدنی افغانستان نمک است که به صورت جامد (سنگ نمک) و محلول در آب در تالاب‌ها و دریاچه‌ها که بر اثر تابش خورشید و تبخیر زیاد رسوب می‌کند وجود دارد. در این سرزمین توده‌های فراوان نمک وجود دارد که از آن جمله می‌توان به معادن زیر اشاره نمود: معادن نمک کلفگان، نمک آب، چال، اشکمش ولایت تخار، اندخوی ولایت فاریاب، مزارشریف، نمکزار هرات، خلم ولایت بلخ، مُقُر ولایت غزنی، سیاه دره یکاولنگ ولایت بامیان.

در افغانستان مناطق مختلف دارای معدن گوگرد می‌باشد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: معادن گوگرد ولسوالی چمتال در ولایت بلخ، گوگرد تاله و برفک در ولایت بغلان، گوگرد سیغان در ولایت بامیان، گوگرد سنگلیچ در ولایت بدخشان، گوگرد شیرین‌تگاب در ولایت فاریاب، گوگرد غوربند در ولایت پروان.

گچ در بیشتر نقاط افغانستان، از جمله کابل، ننگرهار و برخی نقاط هزاره‌جات، وجود دارد که بیشتر در ساختمان‌سازی از آن استفاده می‌شود. براساس گزارش فوق در قلمرو غزنین تاریخی معادن گچ شناخته‌شده و فعال، مانند معدن گچ ننگرهار و کابل، وجود دارد.

یکی از مواد مهم معدنی دیگر که در نقاط مختلف افغانستان از جمله در ولسوالی نجراب ولایت کاپیسا، سالنگ، برخی از نقاط هزاره‌جات، و ننگرهار وجود دارد تالک است. ذخیره تالک ولایت ننگرهار به ۱۰ میلیون تن می‌رسد و در سال ۱۳۵۵خورشیدی حدود ۸۶۸۵ تن تالک از معادن کشور استخراج شده‌است.

کوارتز در افغانستان فراوان بوده و انواع مختلف آن در مناطق مختلفی چون: لولنج ولایت پروان، کوه شاه مسعود قندهار، ولسوالی کرخ هرات، درهٔ نازیان شینوار ولایت ننگرهار و ولایات ارزگان، غزنی، بدخشان و جاهای دیگر یافت می‌شود.

تقسیمات استانی

• ولسوالی جغتو
• ولسوالی ناوُر
• ولسوالی اَجرِستان
• ولسوالی مالستان
• ولسوالی جاغوری
• ولسوالی مُقُر
• ولسوالی غزنی
• ولسوالی ناوه
• ولسوالی آب‌بند
• ولسوالی گیرو
• ولسوالی قره‌باغ
• ولسوالی اَندَر
• ولسوالی ده‌یک
• ولسوالی زَنه‌خان
• ولسوالی گیلان
• ولسوالی خواجه عمری

جستارهای وابسته

• ولایت‌های افغانستان
• شهر غزنی

منابع

• ابن بطوطه، شمس الدین ابی‌عبدالله محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی، رحله ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، اکادیمیه المملکة المغربیة، رباط، ۱۴۱۷ق.
• ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، دار صادر افست لیدن، بیروت، ۱۸۸۹م.
• ابن‌اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۷۱.
• ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد بن حوقل النصیبی، صورة الارض، بیروت، دار صادر (افست لیدن)، ۱۹۳۸م.
• احسن التقاسیم، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه منزوی، تهران، شرکت مؤلفان، اول، ۱۳۶۱.
• جزنه، لغتنامهٔ دهخدا