ولایت سمنگان

ولایت سمنگان
اطلاعات کلی
نام رسمی :	ولایت سمنگان
کشور :	افغانستان
مردم
جمعیت	۳۵۰٬۴۰۰ نفر (برآورد ۲۰۰۹)
زبان‌های گفتاری:	فارسی و ازبکی
جغرافیای طبیعی
مساحت:	۱۱٬۲۶۲ کیلومتر مربع

سَمَنگان یکی از ۳۴ ولایت (استان) افغانستان است. مرکز این استان شهر آیبک است.

مردم

بیشتر مردمان این منطقه را تاجیک‌ها، هزاره‌ها و ازبک‌ها تشکیل می‌دهند و اقلیتی پشتون‌ها نیز در این منطقه حضور دارند. مذهب مردمان سمنگان اسلام با هر دو گرایش تشیع و تسنن است.

بر اساس آمار سال ۲۰۱۰ تنها ۶٪ مردم به برق و ۱۲ درصد به آب سالم دسترسی دارند و دو بیمارستان و ۱۸۲ مدرسه در این ولایت دایر است.

تاریخچه

نقشه

شهر قدیمی سمنگان در جنوب شرقی خلم، در ولایت مزار شریف و در طول تاریخ بر سر یکی از راه‌های مهم بلخ بوده‌است. در شاهنامه فردوسی چنین آمده‌است که رستم زال با تهمینه دختر شاه سمنگان ازدواج کرد. به روایت شاهنامه این شهر در مرز ایران و توران قرار داشته‌است. سمنگان یکی از ولایات کهن ایران باستان بوده مرکز آن شهر شاداب وسر سبز ایبک می‌باشد؛ که ارتفاع آن از سطح دریا بیش از هزار متر است. این منطقه خیلی‌ حاصلخیز بوده، حبوبات و میوه‌های فراوان دارد. آب و هوای ایبک شهرت زیاد داشته چنانچه گفته‌اند: آب ایبک، نان ایبک، خواب ایبک.

سمنگان در امتداد شاهراه کابل-حیرتان بین بغلان و بلخ در یک منطقه مهم کشور افغانستان واقع شده که در اثر کشف شواهد و آثار تاریخی اهمیت خاصی پیدا کرده‌است چنان‌چه در پایه حفریات و تحقیقات دکتر کارنتون مورخ و باستان‌شناس آمریکای در غار قره کمر که در کوه‌های مجاور ایبک واقع شده، در حوالی ۳۰–۵۰ هزار سال قبل از میلاد شکاری‌های همین منطقه سپری می‌نموده‌اند و به حیث یکی از کانون‌های زندگانی مردمان عصر حجر در افغانستان شناخته شده و آثاری از قبیل سنگ‌های چقماقی، استخوان حیوانات و خاکستر زغال بدست آمده‌است و کشف آتشگاه سرخ کوتل و آثار بدست آمده از آن مجاورت شرقی سمنگان، روشنی جدیدی به سمنگان عصر کوشانی‌ها در قرن اولیه مسیحی به تمام این مناطق می‌اندازد.

رباتک منطقه دیگری از سمنگان که در عصر کوشانی‌ها آباده بوده، آثار مسکوکات بدست آمده از رباتک شاهد این مدعاست همین قسم در داخل دره معروف به زندان سموج‌های مشاهده می‌شود که نشان دهنده آبادانی زیاد بوده‌است.

غار یار محمد ملک واقع در ولسوالی روی دوآب است یک دره نسبتاً کوچک ودارای غار بزرگ تاریخی که پایان و آخر غار متذکره را هیچ محققی در یافت نتوانسته و کوه‌های بزرگی از استخوان‌های انسان، لباس‌های ابریشی آثارهای اسلامی و قبل از اسلام آنجا پیدا شده‌است وهم اکنون راه‌های عبور و مرور در این غار به اثر سرازیر شدن ریگ‌ها و تپه‌های بزرگ مشکل شده‌است. در زمان جنگ‌های داخلی در افغانستان مردم‌ها از فقر به داخل این غار رفته آثارهای را از قبیل تکه‌های ابریشمی و زیورات که از اسکلت انسان‌ها بدتس می‌آورند به فروش می‌رساندند، با دور شدن ساحه رفت و سرازیر شدن ریگ‌ها پیدا نمودن آثار را از دسترس عموم محفوظ داشته‌است. حکایت‌های سال‌های ۱۳۵۰ الی ۱۳۷۰ هجری شمسی بیانگر آن است که در این غار انسان‌ها با اسکلت‌های ثابت ملاً زن در حال که در گهواره تکیه داده‌است است و طفل در بین گهواره ویا کسی در حالیکه استاده بوده جان داده‌است و اسکلت به همان شکل ثابت و استاد است پف یا مردم که در دور وبر زندگی داشته‌اند از ظلم کسی فرار کرده و از فرط گرسنگی از بین رفته‌اند و تلف گردیده ولی بعضی نشانه‌های که سنگ‌های دهنه غار از اثر رفت آمد مستعمل شده و نشانه راه کاروان و استخوان حیوانات در داخل غار بیانگر این است که در اینجا محل زیست بوده ولی از اثر حمله چنگیز به مردم مردم‌ها راه را ویران نموده و دیگر به برون ارتباط گرفته نتوانسته تلف شده‌اند در قسمت پایان دهنه غار که دهن دره است چشمه صاف و سرد دیدنی به نام آغا میر موقعیت دارد که دریای سمنگان از این چشمه سر چشمه گرفته‌است و قسمت عمده زراعت ولسوالی روی دوآب توسط این چشمه آبیاری می‌گردد. هیکل تراشی دختر نوشیروان عادل در دره نگار قریه ماهو موقعیت دارد . مجاهد مستعین نویسنده مربوط اهالی همان منطقه از وجود کول رحمت خبر می‌دهد. کول رحمت یا جهیل که به نام رحمت یاد می‌کنند که در دامنه تخت و دشت چنگیز خان موقعیت دارد محل شگفت‌انگیز و سیاحتی است که تا امروز اکثر سیاحان داخلی وخارجی از وجود آن آگاهی ندارد و تقریباً در ۱۴۷ متری شهر ایبک واقع شده‌است. غار محمد ملک نیز در ۱۳ کیلومتری این بند واقع است، این محل با داشتن مناظر زیبای طبیعی، زیبا، شگفت‌انگیز جای خوبی برای گردشگران بوده که مشابهت به بند امیر بامیان دارد. آب این بند شفاف شیرین و بسیار سرد است. این بند در بین دو کوه پایه که سه الی ۴۰۰ متر ارتفاع دارد در داخل دره واقع شده‌است و آب آن از قسمت بالای دره از یک تعداد چشمه‌ها سرچشمه گرفته و در این کول جمع می‌شود و اما قسمت پایان آن توسط یک تپه بزرگ سنگی بند گردیده‌است. در بین این دره دو بند طبیعی موجود است و فاصله بین هردو بند سه صد متر است که آب اول به بند کلان جمع شده و بعداً به بند خورد می‌ریزد علت نام‌گذاری این جهیل را به کول رحمت را بر گرفته از نام یکی خوانین روستای نزدیک این جهیل می‌دانند که رحمت‌الله نام داشته‌است ولی اسناد دقیق در دست نیست که قبل از حاجی رحمت این جهیل به چه نام یاد می‌شده‌است؟ چون رحمت‌الله خودش در سال ۱۲۰۰ و۱۳۰۰ هجری شمسی می‌زیست.

این کول دارای ۲۰۰۰ متر عرض وحد اوسط ۵۰۰ متر عرض و بعضی ساحات آن ۱۲۰ متر عمق دارد. مجاهد مستعین باشنده محل می‌افزاید که تخت مشهور چنگیز خان نیز در نزدیکی کول رحمت موقعیت داشته که جای دیدنی و تخت از گنبد سنگی ساخته شده‌است. نسبت نبودن راه موتر این موقعیت از دید سیاحان بازمانده‌است، دشت یا ایلاق چنگیز در قسمت پایان تخت قرار داشته که مردم اهالی در ماه‌های جوزا، سرطان و اسد از تگاب‌های شان برای بهره‌گیری از شیر و پشم حیوانات هم مانند کوچی‌ها در این دشت زیر خیمه زندگی می‌کنند در بهار سال بهترین جای تفریح و دشت سر سبز و علف زار و از آب وهوای صاف بر خور دار است؛ ولی از وجود حتمی چنگیز کتباً شاهدی در دست نیست که ادعای مرا ثابت نماید. مردم‌های سابق از قصه و قرینه‌ها ونام‌گذاری کوه‌های همجوار به نام فرزندان چنگیز چنین برداشته‌اند که این تخت چنگیز است ولی چه وقت و چگونه این تخت و این دشت به نام چنگیز مسمی شده‌است اطلاعات دقیق در دست نیست

نقطه دیگری به نام هزار سُم که اهمیت خاص تاریخی زیاد دارد به عقیده ایتالیایی‌ها راه تجارت بوده و به دو طرف هندوکش کاروانها رفت‌وآمد می‌کرده و تنگی تاشقرغان دارای دروازه‌ای بوده و راه عمومی از تنگی ایبک و دره زندان گذشته به استقامت بامیان و کابل کاروانها حرکت می‌کردند و ایبک دارای کاروانسراهای نیز بوده که به مرور زمان از بین رفته‌است. از آنچه گفته شد سمنگان از دوره‌های قدیم عصر حجر به این طرف در ادوار قبل از تاریخ و در دوره‌های اسلامی همیشه مرکز زندگانی بوده، پس معلوم می‌شود که از نظر تاریخی و جغرافیای موقعیت مهمی داشته و دارد.

همچنان چیز مهمی که از نظر تاریخی باعث شهرت سمنگان شده گنبدی است بزرگ، از یکپارچه سنگ که در مجاورت خود معادلی هم داشته و در داخل بدنه کوه بچه یا تپه حفر شده که در عرف به نام تخت رستم یاد می‌شود حال آنکه یکی از معابد بسیار مهم باختر قدیم در همین ایبک می‌باشد و یکی از عجایب معماری عصر بودائی افغانستان قدیم است حفره نامبرده بزرگ و مجلل با دهلیزها و اتاق‌ها و ملحقات دیگر به مراتب از گنبد سنگی عجیب‌تر است که یقیناً تعداد زیادی بازدیدکننده از کشورهای مختلف در اینجا می‌آمده و خانه‌های کنده شده که در حدود العالم ذکر یافته، عبارت از همین اتاق‌ها و حجره‌های معبد است و به تعبیر دیگر آن‌ها را بتخانه خوانده‌اند که به معنای لغوی همان بودا را گویند و خانه بودا در حقیقت همان اتاق‌ها و حجره هائی است که در هرکدام از آن‌ها یک یا چندین مجسمهٔ بودا همراه با نقاشی و هیکل تراشی، تراش یا ساخته شده‌اند که خود نشان دهنده هنر مجسمه‌سازی و هیکل تراشی آن عصر می‌باشد.

سمنگان أدباء، فضلاء و شعراء بزرگی را در دامان خود پرورده‌است. پسته و بادام سمنگان معروف بوده و در کوه‌های آن زیره، هنگ و دیگر گیاهان داروئی به کثرت یافت می‌شود. زغال سنگ دره صوف بالای ولایت سمنگان از نظر نوعیت بهترین و عالیترین کیفیت را دارا می‌باشد و از نگاه زراعت گندم به نام گُدام افغانستان مشهور است. در حدود العالم من المشرق الی المغرب، معجم البلدان یاقوت الحموی، شاهنامه شاهکار بزرگ فردوسی طوسی و دیگر مآخذ معتبر از سمنگان به مراتب نامبرده شده‌است داستان رستم با تهمینه دختر شاه سمنگان و نبرد رستم با سهراب از تراژدی‌ترین داستان‌های شاهنامه به همگان معروف است.

ولسوالی‌ها

ولسوالی‌های سمنگان

ولسوالی	مرکز	نفوس	مساحت	تعداد قریه ها و فیصدی قومیت ها
آیبک	سمنگان	۸۵,۴۲۷	۱,۵۵۳ کلیومترمربع	۹۶ قریه. ۴۵٪تاجک ۴۰٪ازبک  ۵٪پشتون  ۱۰٪دیگر اقوام
دره صوف بالا	بازار سوخته	۱۰۷,۰۰۰	۲,۹۱۱ کلیومترمربع	۱۴۶ قریه ۱۰۰٪ هزاره
دره صوف پایین	دهی	۵۵,۸۵۸	۱,۷۰۷.۹۸ کلیومترمربع	۲۰۸ قریه ۷۰٪ تاجک ۳۰٪ ازبک
فیروزنَخچیر	فیروزنخچیر	۱۱,۷۰۱	۱,۲۱۱ کلیومترمربع	قریه۲۲, تاجک ,ازبک, پشتون
حضرتِ سلطان	حضرت سلطان	۳۶,۶۹۰	۹۵۸ کلیومترمربع	قریه۶۶, تاجک ,ازبک, پشتون
خُرم و سارباغ	خُرم و سارباغ	۳۰۷۰۴	۲,۱۲۲ کلیومترمربع	۱۰۰٪ قریه۵۲, تاجک
روی دوآب	روی دوآب	۴۰۳۵۸	۲,۴۱۴.۴ کلیومترمربع	قریه۸۳,  ۱۰۰٪ هزاره

• آیبک
• حضرتِ سلطان
• خُرم و سارباغ
• دره صوف بالا
• دره صوف پایین
• روی دوآب
• فیروزنَخچیر

دره صوف بالا یکی از ولسوالی‌های مهم ولایت سمنگان بوده که دارای معادن زغال سنگ و میوه‌جات انگور انار سیب الوبالی توت سنجد چهارمغز بادام پسته جنگلی بوده مردم آن بسیار مهمان نواز و صلح دوست و مذهبی می‌باشند و در طول دورهای جنگ متجاوزان در این ولسوالی ناکام مانده‌اند.

روستاها

چهار اولیا، سرولنگ، زیرکی، حسنی، کمج، تور، رشک، نوالی، شیخه، شب باشک، دروازه، جرس، خواجه گنج، خواجه بلند، گرگ کشته، نوروزا، پای کوتل. پسقل، جهارده، کوته، نوامد، سرخشهرتیوه تاش، تیرگ، خمی حوض،

جستارهای وابسته

• ولایت‌های افغانستان

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی، نسخهٔ ۸ نوامبر ۲۰۰۶.
• شهرستان‌ها: وزارت احیاء و انکشاف دهات افغانستان
• عبدالحسین سعیدیان (۱۳۸۳)، شهرهای جهان، نشر علم و زندگی