آنتی‌بیوتیک

پادزیست یا آنتی بیوتیک (به فرانسوی: Antibiotique) به صورت کلی فراورده یا ماده‌ای است که از یک میکروارگانیسم تولید یا از آن گرفته می‌شود و میکروارگانیسم‌های دیگر را از بین می‌برد یا مانع رشد آنها می‌شود. آنتی بیوتیک یک زیست کش است. اما در کاربرد معمولتر این تعریف شامل انواع صناعی آنتی‌بیوتیک‌ها همچون سولفونامیدها و کینولون‌ها می‌شود. انواع مختلف آنتی‌بیوتیک‌ها از لحاظ خصوصیات شیمیایی، فیزیکی، داروشناسی، طیف ضد میکروبی و مکانیسم عمل با هم متفاوت هستند.

آنتی بیوتیک‌های با طیف وسیع، آنهایی هستند که در مقابل انواع مختلف میکرو ارگانیسم‌ها فعّال می‌باشند. مانند تتراسایکلین که در مقابل بسیاری از باکتری‌های گرم منفی، کلامیدیا، مایکوپلاسما و ریکتزیاها مؤثر است. آنتی بیوتیک‌های با طیف محدود، آنهایی هستند که فقط در مقابل یک میکرو ارگانیسم یا طیف بسیار محدودی از میکروارگانیسم‌ها فعّال می‌باشند؛ مانند وانکومایسین که عمدتاً در مقابل کوکسی‌های گرم مثبت مانند استافیلوکوک‌ها و انتروکوک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. خانواده پني سيلين ها جزء قوي ترين انتي بيوتيك ميباشند.

اطلاعات اولیه

آنتی بیوتیکها مواد شیمیایی هستند که از دو راه طبیعی و ساختگی به دست می‌آیند. آنتی‌بیوتیکهای طبیعی از میکروارگانیسم‌هایی مانند قارچها و باکتریها گرفته می‌شوند. امروزه با پیشرفت شیمی پزشکی بیشتر آنتی‌بیوتیکهای حاصل تغییرات مولکولی بر روی آنتی‌بیوتیکهای طبیعی هستند. آنتی بیوتیک‌ها به دو گروه عمدهٔ آنتی بیوتیک‌های باکتریوسید، که باعث کشتن سلول بیماری‌زا می‌شوند و باکتریواستاتیک، که باعث توقف رشد و ثابت ماندن تعداد سلول بیماری‌زا هستند طبقه‌بندی می‌شوند.

نوعی ژن مقاوم در برابر آنتی بیوتیک کولیستین که پیش از این در کشور چین کشف شده بود، در مالزی نیز شناسایی شد. این ژن که از آن به عنوان 'ام. سی.آر. وان' یاد می‌شود، برای نخستین بار در سال ۲۰۱۳ در یک خوک از مزرعه‌ای در چین شناسایی شد.

تاریخچه

مدتها قبل از کشف پنی‌سیلین بشر آموخته بود بطور تجربی بعضی مواد خام را به عنوان عامل ضد میکروب مورد استفاده قرار دهد. ۶۰۰–۵۰۰ سال قبل از میلاد، چینیها شیره کپک زده لوبیای شور را برای درمان عفونتها بکار می‌بردند. اصطلاح آنتی بیوز (Antibiosis) اولین بار در سال ۱۸۸۹ به‌وسیله ویلمین برای توجیه ماهیت رقابتی جوامع بیولوژیک که در آن فقط قویترین و اصلح‌ترین زنده می‌ماند بکار برده شد و چند سال بعد این اصطلاح برای آنتاگونیسم میکروارگانیسم‌ها نیز مورد استفاده قرار گرفت.

کشف اولین ماده آنتی‌بیوتیک به سال ۱۹۲۸ توسط الکساندر فلمینگ صورت گرفت، او به طور اتفاقی متوجه اثر ضدباکتریایی ماده مترشحه توسط قارچ پنی‌سیلیوم نوتاتوم شد. هاوارد فلوری Howard Florey این ماده را تخلیص کرد و با تجویز آن موفق به درمان عفونتها به روش سیستمیک شد. پس از این یافته دانشمندان مواد طبیعی دیگری را هم به عنوان آنتی‌بیوتیک به دست آوردند شامل تتراسایکلین، استرپتومایسین و سفالوسپورین‌ها. پس از شناسایی ساختار این مواد توسط شیمیدانها، با ایجاد تغییرات در آنها انواع صناعی آنتی‌بیوتیکها تولید شدند. در نهایت انواع جدید کاملاً صناعی آنتی‌بیوتیکها با اثر بخشی بیشتر و ثبات شیمیایی بیشتر نیز تولید شدند.

انواع آنتی‌بیوتیکها و مکانیسم اثر

بحث اصلی: فهرست آنتی‌بیوتیکها

جلوگیری از ساخت دیواره سلولی باکتری

شامل گروه بتالاکتامها (پنی سیلین، سفالوسپورینها و کارباپنمها و…) و سایکلوسرین، ونکومایسین و باسیتراسین.

تغییر در عملکرد غشاء سلولی

این دسته با ایجاد تغییراتی در غشاء سلولی باعث افزایش نفوذپذیری و در نتیجه تخریب غشاء می‌شوند. شامل: دترژانتهایی همچون پلی‌میکسین، عوامل ضد قارچ پلی‌ان (نیستاتین و آمفوتریسین بی) و داپتومایسین.

مهار پروتئین سازی

این دسته با اتصال به اجزا ۳۰S و ۵۰S ریبوزوم باکتری باعث مهار برگشت‌پذیر ساخت پروتئین می‌شوند، که بیشتر باکتریواستاتیک هستند. شامل، کلرامفنیکل، داکسی‌سایکلین، تتراسایکلینها، اریترومایسین، کلیندامایسین، استرپتومایسین و لینزولید. گروه دیگر از این دسته با اتصال به جزء ۳۰S ریبوزوم باعث مهار دائمی پروتئین سازی شده و باکتریوسید هستند همچون آمینوگلیکوزیدها.

جلوگیری از ساخت اسید نوکلئیک

شامل ریفامایسنها (ریفامپین و ریفابوتین) که باعث تغییر متابولیسم اسید نوکلئیک می‌شوند و کینولونها که با مهار توپوایزومراز باعث مهار RNAسازی می‌شوند.

آنتی‌متابولیتها

شامل تری متوپریم و سولفونامیدها که سنتز فولات را مهار می‌کنند.

مکانیسم‌های اثر بعضی از آنتی‌بیوتیکها ناشناخته است.

نحوه عملکرد داروهای ضد میکروبی و ضد قارچی مهم

	مکانیسم عمل	داروها
۱	جلوگیری از ساخت دیواره سلولی	پنی سیلین‌ها، سفالوسپورین‌ها، ایمی پنم، آزترئونام، وانکومایسین، سیکلوسپورین، باسیتراسین
۲	مهار پروتئین سازی	کلرامفنیکل، ماکرولیدها، کلیندامایسین، تتراسایکلین، آمینوگلیکوزیدها
۳	جلوگیری از ساخت اسیدهای نوکلئیک	سولفونامیدها، تری متوپریم، کینولون‌ها، فلوروکینولون‌ها، ریفامپین
۴	تغییر در عملکرد غشاء سلولی	پلی میکسین، آمفوتریسین B، نیستاتین، کتوکونازول
۵	سایر مکانیسم‌های اثر	ایزونیازید، مترونیدازول، اتامبوتول، پیرازینامید، گریزوفولوین، پنتامیدین

منابع و اختصاصات برخی از آنتی بیوتیکهای متداول

آنتی بیوتیک	تاریخ کشف	منبع	ماهیت شیمیایی	موارد مصرف اختصاصی
پنی‌سیلین	۱۹۲۹	پنی‌سیلیوم نوتاتوم	دی‌پپتید	علیه باکتریهای گرم مثبت، گونوککها، مننگوکوکها و اسپیروکت
استرپتومایسین	۱۹۴۴	استرپتومیسس تری رئوس	گلوکوزید بازی	علیه سالمونلا و در درمان بیماری سل
نئومایسین	۱۹۴۹	استرپتومیسس فرادی	آمینو گلوکوزید	علیه باکتریهای گرم مثبت و منفی و بکار رفتن آن به عنوان ضدعفونی کننده موضعی و عمومی
نیستاتین	۱۹۵۱	استرپتومیسس نورسئی	نامشخص	مؤثر علیه قارچ کاندیدا آلبیکنس و سایر قارچها
کانامایسین	۱۹۵۷	استرپتومیسس نیوئوس	آمینو گلیکوزید	مؤثر علیه استافیلوکوکوس طلایی و اغلب باکتریهای گرم منفی بجز سودوموناس و درمان عفونت مجاری ادراری

خصوصیات آنتی‌بیوتیک موفق برای درمان بیماریها

یک آنتی بیوتیک وقتی می‌تواند برای درمان بیماریها با موفقیت بکار رود که دارای خصوصیات زیر باشد.

روی عامل بیماری اثر داشته باشد بدون اینکه آثار جانبی سمی قابل توجهی ایجاد نماید.

باید به حد کافی پایدار باشد بطوری که بتوان آنرا از محیط کشت جدا نمود و برای مدت معقولی ذخیره کرد بدون اینکه اثرش کاهش یابد.

سرعت دتوکسیفیکاسیون (سم زدایی) و دفع دارو از بدن به گونه‌ای باشد که غلظت کافی را برای مدت معینی در خون نگاه داشته و احتیاجی به دوزهای مکرر نباشد.

دفع دارو به حد کافی سریع و کامل باشد و پس از قطع مصرف دارو بطور کامل دفع گردد.{منبع}

مقاومت علیه آنتی بیوتیکها

مقالهٔ اصلی: مقاومت به آنتی بیوتیک

مقاومت به آنتی بیوتیک یعنی میکروب‌های بیماری‌زا که برای مبارزه با آنان آنتی بیوتیک استفاده می‌شوند، با جهش ژنی نسبت به این داروها مقاومت پیدا کنند و نسل‌های جدیدی به وجود بیایند که نتوان با آنها مبارزه کرد. از مهم‌ترین عوامل این پدیده، مصرف خودسرانه و یا بیش از حد آنتی بیوتیک‌ها است. این پدیده کل جامعه انسانی را به خطر می‌اندازد به طوری که خطر آن را به تروریسم تشبیه کرده‌اند.

در هر یک میلیون تقسیم سلولی یک جهش یافته را می‌توان یافت که به یک آنتی بیوتیک مقاوم باشد. هر گاه این جهش در بیمار تحت درمان با آنتی بیوتیک رخ دهد، جهش یافته قدرت زنده ماندن بیشتر از سایر میکروارگانیسم‌های میزبان را دارا بوده و در مدت کوتاهی تعداد آنها افزایش می‌یابد و از این رو درمان با همان آنتی بیوتیک نتیجه مطلوبی بدست نمی‌دهد؛ و باید آنتی بیوتیک دیگری جایگزین آن شود.

چشم‌انداز

آنتی‌بیوتیکها از شایعترین داروهای مورد استفاده نابجا هستند. نتیجه کاربرد وسیع آنتی‌بیوتیکها به وجود آمدن عوامل بیماریزای مقاوم بوده که خود نیاز به تولید همیشگی انواع جدیدتر آنتی‌بیوتیکها را ایجاد کرده. متأسفانه سرعت توسعه داروهای جدیدتر کاهش قابل توجهی یافته است؛ لذا لازم است درآینده از تجویز غیر ضروری این داروها توسط پزشکان پرهیز شود. این تجویزها که به طور گسترده و معمولاً توسط درخواست شدید بیماران و کمبود وقت پزشکان در اقدامات تشخیصی صورت می‌گیرد لازم است به سمت تجویز محتاطانه و دقیق آنتی‌بیوتیکها پیش برود. مطابق آمارهای وزارت بهداشت ایران، مصرف آنتی بیوتیک در کشور روند بالایی یافته به طوریکه در بیش از نیمی از نسخه‌های پزشکی که تجویز می‌شود حداقل یک آنتی بیوتیک وجود دارد.

برخی متخصصان عوارض دیگری را نیز برای استفاده بیش از حد آنتی بیوتیک‌ها بر می‌شمرند. آن‌ها اعتقاد دارند که مصرف آنتی بیوتیک‌ها به عنوان یکی از دلایل معضل چاقی بشر است.

پانویس

^*[۱]واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی

منابع

• دانشنامه رشد
• مالک نژاد، پرویز. «خلاصه و آزمون‌های میکروب‌شناسی پزشکی جاوتز». ویرایش نهم، ۲۰۰۶