حرم امام رضا

حرم امام رضا
گنبد، ایوان و گلدستهٔ حرم امام رضا از صحن عتیق
نام	حرم امام رضا
کشور	ایران
استان	استان خراسان رضوی
شهرستان	شهرستان مشهد
اطلاعات اثر
نام محلی	حرم مطهر رضوی
نوع بنا	آرامگاه، مزار و زیارتگاه شیعه، مسجد نزد مسلمانان
کاربری	مسجد و زیارتگاه
دیرینگی	آثار به‌جامانده از دورهٔ سلجوقی تا به امروز
دورهٔ ساخت اثر	از دورهٔ سامانیان تا به امروز
مالک فعلی اثر	آستان قدس رضوی
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۴۰
تاریخ ثبت ملی	۱۵ دی ۱۳۱۰
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	آری
وبگاه	آستان قدس رضوی

حرمِ امام رضا در مرکز شهر مشهد، استان خراسان رضوی، ایران؛ مدفن علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان امامی است که نزد آنان به‌عنوان «حرم» و مکانی مقدس گرامی داشته می‌شود.

حرم امام رضا مجموعه‌ای است، با کانونِ آرامگاهِ علی بن موسی الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، کتابخانه و موزه‌ها را دربرمی‌گیرد. حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل می‌دهد، به‌گونه‌ای‌که مساحت آن یک میلیون مترمربع است. از بناهای پیوستهٔ برجستهٔ آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) (۴۲۵ ه‍. ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ه‍. ق/۱۴۱۸ م) است.

کهن‌ترین بخش‌های آن، دیرینگی دههٔ ۶۱۰ ه‍.ق (دههٔ ۱۲۳۰ م) دارد. از دورهٔ تیموریان هم‌زمان با نوسازی بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات و نیشابور، به این مکان نیز توجه ویژه‌ای شد. بسیاری از ساختمان‌های این حرم، از دورهٔ صفویان به‌ویژه روزگار شاه طهماسب صفوی به‌جا مانده‌است. وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی رسیده‌است.

شرح درگذشت

کاشی‌کاری معرق در قسمت بالای سر ضریح

قَبرانِ فِی طوسٍ خیرُ النّاسِ کلّهم		و قبرٌ شَرُّهم هذا مِنَ العِبَر
ما ینفَعُ الرِّجسُ من قُربِ الزَّکیِّ و لا		علَی الزَّکیِّ بقُربِ الرِّجسِ مِن ضرر

ترجمه:

در طوس دو قبر قرار دارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرت‌های روزگار نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه شخص پاک از نزدیکی به شخص ناپاک ضرری. (شعر دعبل خزاعی شاعر عرب معاصر علی بن موسی الرضا)

علی بن موسی الرضا در سال ۲۰۰ ه‍.ق به دستور خلیفه وقت به مرو مهاجرت کرد. درمورد تاریخ درگذشت علی بن موسی الرضا اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادی‌الاولی یا ۲۳ ذیقعده یا آخر همین ماه در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ یا ۲۰۶ یا ه‍.ق درگذشته‌است. شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا تاریخ صحیح را روز جمعه ۲۱ ماه رمضان سال ۲۰۳ ه‍.ق می‌داند. وفات او در طوس و در یکی از روستاهای نوغان به نام سناباد یا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون کشته شد. همچنین عده‌ای از اهل سنت معتقد هستند علی بن موسی الرضا توسط کسی غیر از مأمون مسموم شده‌است. پیکر وی بالای سر هارون الرشید، خلافت عباسی خلیفه عباسی و پدر مأمون، دفن شد؛ به‌گونه‌ای‌که پایین پای علی بن موسی، بالای سر هارون است. بعد از این اتفاق آن محل به نام «مشهد الرضا» (محل شهادت رضا) نامیده شد. به‌مرور شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.

پیشینه بنا

بنا پیش از درگذشت علی بن موسی

تقی بینش در نخستین کنگرهٔ ایران‌شناسی گزارش طبری و یاقوت را بیان می‌کند که به‌گفتهٔ آنان، در سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشته‌است و افرادی از رجال دولتی آن زمان مانند جنید بن عبدالرحمن و حُمَید بن ابی‌غانم طایی در آن اقامت داشته‌اند. در برخی از منابع تاریخی این عمارت را دار حُمَید بن قَحْطَبَه گفته‌اند و آن را مِلک شخصی وی دانسته‌اند، شاید هم بنای اصلی در دورهٔ جنید بن عبدالرحمن — که از سال ۱۱۱ تا ۱۱۶ ه‍.ق فرمانروای خراسان بود و اغلب در نیشابور یا طوس اقامت داشت — ساخته شده‌باشد و دیگران آن را توسعه داده‌اند. ساختمان حرم در باغ حمید که یک ارگ حکومتی بوده قرار داشته و مالکیت آن در اختیار حمید بن قحطبه نبوده، اما چون آخرین فردی بوده که در این باغ سکونت داشته، این باغ به نام وی مشهور گردیده‌است. محمد بن جریر طبری می‌نویسد:

این باغ و بنای باشکوه آن از ابتدا متعلق به حمید بن ابی‌غانم طائی بوده و هارون را در این بنا به‌خاک سپرده‌اند.

بنابراین به‌نظر می‌رسد به‌واسطهٔ تشابه اسمی، به‌نام حمید بن قحطبه مشهور گردیده‌است.

ایجاد حرم

سامانیان

به‌روایت بیهقی، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد. به‌گفتهٔ ابن بابویه محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای سامانی تزئیناتی در حرم به‌وجود آوردند.

دیلمیان

در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه تعمیر، و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را محافظت می‌کرد.

غزنویان

در سده پنجم هجری، محمود غزنوی قبه را که به‌دست پدرش سبکتکین غزنوی تخریب شده‌بود، از نو ساخت و بنایی زیبا بر روی آن برپاکرد. در تاریخ بیهقی آمده‌است:

سوری در آن (بقعه) زیادت‌های بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.

ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ ه‍.ق ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.

عکسی قدیمی از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست

سلجوقیان

سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در روضه منوره انجام دادند. امیر عمادالدوله — که مقرب پادشاهان سلجوقی بود — در سال ۵۱۵ ه‍. ق، حرم را تعمیر کرد. ترکان زمرد ملک، دختر خواهرزادهٔ سلطان سنجر، در سده ششم ه‍.ق ازارهٔ گنبدخانهٔ حرم را با بهترین کاشی — که به کاشی سنجری معروف است — مزین کرد که تاکنون این کاشی‌ها در حرم موجودند. متن کتیبه جابه‌جا شده و تاریخ دقیق ساختش روشن نیست؛ بااین‌حال برخی آن را مربوط به سال ۵۱۲ یا ۵۵۷ ه‍.ق دانسته‌اند.

خوارزمشاهیان

در اوایل قرن هفتم ه‍.ق در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های گنبدخانهٔ حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد، و این کاشی‌ها نیز با تاریخ ۶۱۲ ه‍.ق در حرم موجودند. این دو کتیبه بر دیوار شمالی گنبدخانه به نام «صفهٔ شاه‌طهماسبی» جای دارند. علاوه‌براین در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه‌ای با کاشی ممتاز مربوط به همین دوره وجود دارد. دو محراب از کاشی یکپارچه نیز — که در گذشته درون حرم نصب شده‌بودند و اکنون در موزه جای دارند — از کارهای هنری همین دوران است. محراب جنوب‌غربی و درِ طلای جنوبی گنبدخانه نیز متعلق به ۶۱۲ ه‍.ق است.

حمله مغول

به‌گزارش ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ ه‍.ق مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رساندند، دست‌کم بارگاه رضوی را تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به‌دست مغول‌ها سخن گفته‌اند. همچنین عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته‌است. منظومهٔ فضل بن روزبهان خنجی در مهمان‌نامهٔ بخارا — که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته — بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا کتیبه‌های سال ۶۱۲ ه‍.ق که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست. در دورهٔ حکومت ایلخانیان فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات واردشده به حرم بازسازی شد. دو کتیبهٔ در ضلع شمالی گنبدخانه نیز، متعلق به سال‌های ۷۱۲ و ۷۶۰ ه‍.ق هستند.

تیموریان

از آثار مهم این دوره بنای مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسهٔ سابق بالاسر — که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایه قرار دارد — هستند. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ تیموری است.

صفویان

کتیبهٔ گنبد حرم امام رضا

من مَیامِنَ مِنَنِ الله سبحانُهَ الَّذی زیَّنَ السَّماءَ الدّنیا بزینةِ الکواکبِ و رصَّعِ هذهِ القُبابَ العُلی بدُررِ الثَّواقِب الدُراری أنِ استَسَعد السلطانَ الاَعدَلَ الاعَظمَ و الخاقانَ الاضخمَ الاَکرَمَ أشرَفَ ملوکِ الارض حَسَباً و نسبت و أکرمَهُم خلقاً و ادباً مروج مذَهب أجدادِهِ الائمةِ المعصومین مُحیی مراسم آبائِهِ الطیبینَ الطاهرین السلطانُ ابن السلطان شاه سلیمان الموسوی الصفوی بهادرخان بتذهیبِ هذهِ القبَّةِ العِدسیِّةِ الملَکوتیةِ و تزیینها و تَشرَّفَ بتجدیدها و تحسینِها اذ تطرَّق الانکسارُ و سَقَطَتِ بنیانُها الذَّهبیةِ الَّتی کانت تشرَّقَ کالشَّمس فی رابعة النَّهار بسبب حدوثِ الزّلزلةِ العظیمهِ فی هذه البَلدَةِ الکریمهِ الطیبهِ بسنَةِ أرَبعَ و ثمانینَ و ألفٍ و کان هذه التَّجدیدُ الجدیدُ بسنةِ ستَّ و ثمانینَ و ألفٍ. کَتَبَهُ محمدرضا امامی.

با رسمیت‌یافتن مذهب تشیع در این دوران بناها و آثار زیادی به مجموعهٔ آستان قدس افزوده شد. شاه طهماسب علاوه بر اهدای اولین ضریح، به بازسازی و تذهیب گنبد و طلاکاری گلدستهٔ کنار گنبد فرمان داد.^۵۷ در عهد شاه عباس صفوی بنای صحن انقلاب کامل شد. در این دوره رواق‌های دارالفیض و توحیدخانه و رواق گنبد حاتم‌خانی و گنبد الله‌وردی‌خان و رواق شیخ بهاءالدین به حوزهٔ حرم افزوده شد.^۵۸ شاه عباس صفوی ضمن بازسازی مدارس یادشده اقدام به بهسازی رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد کرد.^۵۸

همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در محدودهٔ حرم صورت گرفت ازجمله توسعهٔ صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله‌وردی‌خان. از آنجایی که شاه عباس به آستان امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هرکس به زیارت آن‌جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.

در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن کنده شد. به فرمان شاه سلیمان، گنبد بازسازی، و کتیبه‌ای بر آن افزوده شد که این رخداد را حکایت می‌نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.

افشاریه

ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته‌بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری شد. و نیز دیوار حرم رنگ‌آمیزی دوباره شد و گلدستهٔ شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی — که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود — ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد.نادرشاه افشار پیش از رسیدن به مقام سلطنت در سال ۱۱۴۴ قمری، دستور ساخت مناره دوم حرم در فراز ایوان عباسی را داد که در مدت ۴۰ روز ساخته شد و آن را همراه با ایوان طلا کاری نمود. همچنین در همان سال به دستور نادرشاه سنگاب یک پارچه از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه کر از هرات به مشهد آورده شد و پس از آن شخصی به نام اسماعیل خان بر روی آن یک پوشش هشت ضلعی به همراه گنبد ساخت و طلاکاری کرد

قاجاریه

حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشیدی

در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدین شاه ساخته، و ایوان غربی آن طلاکاری شد.

احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ ه‍.ق و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا — که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد — در این دوره انجام شد.

پهلوی

در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعهٔ حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال ۱۳۵۳ خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد را — که شفافیّت خود را از دست داده‌بود — برداشتند و پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.

در این دوره، کاربری بناهای اطراف مجموعه — که مربوط به سده‌های اخیر بودند — تغییر یافت و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک‌خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.

جمهوری اسلامی

پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح توسعه حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیادی بود. در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یافت.

صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده‌است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار در دوره‌های گذشته، به ۷۰ هکتار تا سال ۱۳۹۲ رسید. این توسعه‌ها توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شده‌است.

بنای حرم

بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعهٔ آستان قدس رضوی است که مدفن علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.

روضه منوره

در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و دربرگیرندهٔ پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل به مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ مترمربع است که از این فضا ۱۷٫۱۵ مترمربع آن مساحت ضریح را شکل می‌دهد. روضهٔ منوره از طریق چهار صفهٔ بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود. در قسمت بالای درگاه ورودی جنوب (پیش‌رو)، شرق (پایین پا) و شمال (پشت سر) روضه، تاریخ‌های ۱۱۵۵، ۱۲۷۵ و ۱۲۷۷ دیده می‌شود. تاریخ کتیبهٔ منظوم دور گنبدخانه نیز، در مصراع دوم بیتی آمده که سال ۱۲۸۷ را به‌دست می‌دهد. دو در طلاکاری‌شده در سمت جنوبی و شرقی قرار دارد. در جنوبی تاریخ ۱۲۷۳ ه‍.ق را بر خود دارد، اما ماده تاریخ روی آن، تاریخ ۱۲۷۵ ه‍.ق را به‌دست می‌دهد. درِ شرقی نیز به‌تاریخ ۱۲۸۴ ه‍.ق است. رواق دارالحُفّاظ در سمت جنوب روضه قرار دارد که با سه درِ نقره‌ای با دیگر فضاها در ارتباط است. تاریخ درها ۱۲۷۹، ۱۲۸۹ و ۱۳۷۱ ه‍.ق است. ماده تاریخ کتیبه‌ای بر بالای ازارهٔ رواق تاریخ ۱۲۶۹ را به‌دست می‌دهد.

مدفن

مدفن (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مدفن هارون در زیر گنبدخانهٔ بخش مرکزی و اصلی مجموعهٔ آستان قدس واقع شده‌است.

ابن بطوطه در روضات‌الجنات صندوقی‌های روی مدفن هارون و علی بن موسی الرضا را شرح داده‌است. تا اوایل سدهٔ ۸ ه‍.ق صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر او به کلی محو شده‌است.

موقعیت مدفن

در سال ۱۹۳ ه‍.ق هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از ده سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مدفن وی به صفهٔ غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح، تنگنایی به عرض ۸۵ سانتی‌متر در بخش غربی بنا به‌وجود آمد و حرکت زائران را محدود کرد. در سال ۱۳۴۴ دیوارهٔ غربی بنا را — که وزن گنبد بر روی آن قرار و ضخامتی حدود ۳ متر داشت — با نهایت مهارت تراشیدند و ۲ متر از آن را به عرصهٔ درونی حرم افزودند. به‌این‌ترتیب تنگنای ذکرشده که در بالای سر مدفن قرار داشت به ۳٫۵ متر رسید و افزون‌برآن یک دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر و در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض ۱٫۷ متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث شد.

سنگ مدفن

اولین سنگ مدفن

نخستین سنگ مدفن مربوط به ۵۱۶ ه‍.ق است. این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر و عرض ۳۰ سانتی‌متر و قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است. روی این سنگ علاوه بر نقش محراب کلماتی شبیه خط کوفی دیده می‌شود که از لحاظ قدمت و اهمیت خط کوفی آن بسیار ارزش دارد. این متن توسط یکی از استادان دانشگاه لندن قرائت شد.

متن روی سنگ چنین است:

أللهُ أکبَرُ هذا مُقامُ الرِّضا أقبَلْ عَلیٰ صَلَواتِک وَ لاتَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ

در اطراف این سنگ سه کتیبه به چشم می‌خورد. حاشیه اول سنگ:

أللّهُمَّ صَلِّ عَلیٰ محمّدٍ و علیٍّ و فاطِمَةَ و الْحسنِ و الْحسَینِ و علیٍّ و محمّدٍ و جعفَرٍ و موسیٰ و علیٍّ و محمّدٍ و علیٍّ و الْحسنِ و الْقائِمِ الْحُجَّةِ

کتیبه دوم اطراف آن است و آیه از قرآن را دربردارد:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ

در حاشیه داخلی سنگ در اطراف نقش محرابی آن به خط ریزتر به تعمیر حرم و بانی آن اشاره شده‌است:

أمَرَ بِعمارَةِ الْمشهدِ الرَّضویِّ علیِّ بنِ موسٰی ألْعَبدُ الْمُذْنِبُ الْفَقیرُ إلیٰ رَحمَةِ اللهِ أبوالقاسم أحمدُ بنُ علیُّ بنُ أحمدُ الْعَلَویُّ الْحُسینی تَقَبَّلَ اللهُ مِنْهُ

در ذیل آن نام سازنده سنگ به چشم می‌خورد:

عمل عبیدالله بن احمد قره

دومین سنگ مدفن

این سنگ هم‌اکنون بر روی مدفن موجود در سرداب قرار دارد و از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است.

سومین سنگ مدفن

متن سومین سنگ مدفن علی بن موسی الرضا

هذا هُوَ الْمَرقَدُ الشَّریفُ لِلْإمامِ التَّقیِّ النَّقیِّ الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، وارثِ الْأنبیاءِ والْمُرسَلینَ، ثامِنِ الْأئِمَّةِ الْمَعصومینَ مِنْ أهلِ بیتِ رسولِ ربِّ الْعالَمینَ، حُجَّةِ اللهِ علیَ الْخَلقِ أجمَعینَ، سَیِّدِنا و مَوْلانا أبِی‌الْحَسَنِ الرِّضا علیِّ بن موسَی بن جعفرِ بن محمّدِ بن علیِّ بن الْحسَینِ بن علیِّ بن أبی‌طالبٍ صَلَواتُ اللهِ و سَلامُهُ عَلَیهمْ أجمَعینَ

وُلِدَ بِالْمدینةِ فِی الْحادی عَشَر مِن ذِی الْقَعْدَةِ عام ۱۴۸ و اسْتُشْهَدَ بِطوسٍ فی آخِر صَفَر سِنَة ۲۰۳ مِنَ الْهِجرَةِ النَّبَویَّة و قَدْ جَدَّدَ هذا الْمَضجَع الْمُطَهَّر عام ۱۴۱۸ ه‍

وَ قَبْرٌ بطُوسٍ یالَها مِنْ مُصیبَةٍ		ألَحَّتْ علَی الْأحْشاءِ بِالزَّفَراتِ
إلَی الْحَشرِ حَتّیٰ یَبْعَثُ اللهُ قائِماً		یُفَرِّجُ عَنَّا الْغَمَّ وَ الْکُرُباتِ

سومین سنگ مدفن سنگی از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲/۲۰ در ۱/۱۰ و ضخامت یک متر و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است و هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همکف در حرم قرار داده‌شد.

صندوق‌های روی مدفن

صندوق اول

از اوایل قرن ششم ه‍.ق صندوقی چوبی روی مرقد امام وجود داشته‌است. این صندوق از جنس چوب اعلا و با روکش و بست‌هایی از جنس نقره تزیین شده‌بود. این صندوق در سال ۵۰۰ ه‍.ق توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان به مرقد امام رضا تقدیم شد. ابن بطوطه در سال ۷۳۴ ه‍.ق در سفری به مشهد این صندوق را مشاهده کرده که با روکش نقره پوشیده شده و در کتاب تحفه‌النظار وصف نموده‌است.

صندوق دوم

پس از پوسیده‌شدن صندوق اول، صندوقی از چوب فوفل با روکش و میخ‌های طلا توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۲ ه‍.ق بر روی مرقد نصب شد. بر لبهٔ فوقانی آن صفحه‌ای از طلا به خط علیرضا عباسی نوشته شد:

کلب آستان ولایت شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲ ه‍. ق

این صندوق قرن‌ها در سرداب مانده و پوسیده شده‌بود تااین‌که در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی آن را بیرون آورده و بست‌هایی سیاه‌شده را جلا دادند. طلای صندوق را زیر نظر عالمان وقت، صرف خرید املاکی برای وقف آستان نمودند. این صندوق اکنون در موزه نگهداری می‌شود.

صندوق سوم

در سال ۱۳۱۱ خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به‌هزینهٔ حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده‌شد. در سال ۱۳۷۹ به کلی صندوق سوم برداشته‌شد و به‌جای آن سنگ مدفن یک متری سبز رنگی قرار داده‌شد.

ضریح

نمایی از داخل ضریح

نصب ضریح از دورهٔ صفویه بوده‌است و از آن زمان تاکنون پنج ضریح برای مدفن علی بن موسی الرضا ساخته و نصب شده‌است.

نخستین ضریح

این ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بوده و مربوط به اواسط قرن دهم است که در دوران صفویه و در سال ۹۵۷ ه‍.ق ساخته و نصب شده‌است. در کتیبهٔ دور آن سوره هل اتی به خط ثلث نگاشته شده‌است و بر کتیبه‌ای از جنس طلا در سر ضریح سابقهٔ تاریخی و تاریخ نصب آن نوشته شده‌است که به شرح زیر است:

در عهد سلطنت بنده شاه ولایت شاه طهماسب صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه۹۵۷

دومین ضریح

پس از فرسوده‌شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال ۱۱۶۰ ه‍.ق توسط شاهرخ میرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود. در طول این ضریح چهار دهانه و نیم و در عرض آن سه دهانه و نبم شبکیه وجود دارد. در کتیبهٔ سردر ورود به ضریح به خط نستعلیق طلایی نوشته شده‌است:

نیاز رحمت ایزد متعال و تراب اقدام زوار این آستان ملایک پاسبان لبسط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصوفی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک، موفق گردید سنه ۱۱۶۰

این ضریح بیشتر از ۲۶۷ سال است که بر مرقد علی بن موسی الرضا نصب است. به‌دلیل وقف‌دائم‌بودن این ضریح، پس از نصب ضریح سوم و چهارم این ضریح در زیر این دو قرار داشت. اما در هنگام نصب ضریح پنجم آن را به سرداب منتقل کردند و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مدفن قرار دارد.

سومین ضریح

عکسی از حرم در سال ۱۳۰۰ ه‍.ق که موقعیت ضریح سوم را نسبت به بنا مشخص می‌کند و همان‌طور که در عکس مشاهده می‌کنید ضریح در مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی به وجود آمده‌است که در سال ۱۳۴۴ این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.

ضریح سوم

در سال ۱۲۳۸ ه‍.ق در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان است و بر روی آن سوره هل اتی و سوره یس به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود که در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به‌علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزهٔ آستان قدس رضوی انتقال داده و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین‌نشان (ضریح دوم) نصب شد.

چهارمین ضریح

چهارمین ضریح به نام «ضریح طلا و نقره» معروف به «شیر و شکر» در سال ۱۳۳۸ خورشیدی به ابعاد ۴ در ۳/۶ و ارتفاع ۳/۹ متر بر روی مدفن جایگزین ضریح سوم شد، به‌نحوی که ضریح دوم را دربرمی‌گیرد. این ضریح دارای چهارده دهانه بوده و هفت وزن داشت. تصدی ضریح چهارم بر عهده سیدابوالحسن حافظیان بوده‌است. او از استادان ماهر قلمزن اصفهان دعوت کرده و زیر نظر حاج محمدتقی ذوفن این ضریح با کیفیتی عالی و در مدت بیش از سه سال ساخته شد. در چهارگوشهٔ ضریح، چهار خوشه انگور از جنس طلا نصب شده‌بود. بر صفحاتی از طلا سوره یس به خط ثلث نگاشته شده و دور ضریح را دربرگرفته‌بود. این ضریح به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد قرار داشت و درنهایت در سال ۱۳۷۹ به موزهٔ آستان انتقال پیدا کرد.

پنجمین ضریح

به‌علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست‌شدن ارکان آن تصمیم به تعویض این ضریح گرفته‌شد. پس از برگزاری مسابقهٔ هنری، طرح محمود فرشچیان، برگزیده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ ضریح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴/۷۸ در ۳/۷۳ به ارتفاع ۳/۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد. از تاریخ ۲۱ دی ۱۳۷۹ تا ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ به‌مدت ۵۵ روز، عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقهٔ همکف حرم به‌طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و سوره یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده‌است. در چهار جهت ضریح ۱۴ محراب به‌نشان چهارده معصوم — که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود — قرار دارد. از جمله ابیاتی که بر روی ضریح نوشته شده‌است:

هاتفی وصف این ضریح بگفت		عجز الصانعون عن صفتک
بهر تاریخ در معنی سفت		ما عرفناک حق معرفتک

کار قلمزنی و زرگری ضریح برعهدهٔ خداداد اصفهانی و کار خطاطی آن برعهدهٔ موحد قرار داشت.

مسجد بالاسر

پرونده:Zarih 3.jpg

نقشه ضریح و مکانهای اطراف آن. قسمت‌های قرمز مسجد هستند.

قدیمی‌ترین نگاره از مسجد بالاسر

این مسجد بعد از حرم از کهن‌ترین بناها در کنار روضهٔ منوره و نزدیک‌ترین مکان به ضریح است. این بنا به عصر غزنویان مربوط است که توسط ابوالحسن عراقی معروف به دبیر در سال ۴۲۵ ه‍.ق ساخته و در همین مکان هم دفن شده‌است.^۶۰ مسجد در غرب بقعهٔ منوره و بالاسر بین حرم و رواق دارالسّیاده جای دارد و دارای هشت متر طول و نیم متر عرض و ده متر ارتفاع است. در ضلع جنوبی این مسجد محرابی از کاشی معرق به سبکی بسیار جالب قرار دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ ه‍. ق) در یک سمت و نام کاشی‌ساز و نقاش محراب در سمت دیگر محراب مکتوب شده‌است. این مسجد دارای سه صفهٔ شرقی و غربی و شمالی است. به‌گزارش اعتمادالسلطنه کتیبه‌ای به‌تاریخ ۱۱۱۹ ه‍.ق در مسجد بوده که اکنون موجود نیست. تاریخ کتیبه‌های مسجد، ۱۲۶۲، ۱۲۷۵، ۱۲۸۷، ۱۳۰۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ ه‍.ق است.

صفه شرقی

صفهٔ شرقی متصل به حرم است و زائران پس از زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند. در گذشته بین حرم و صفه شرقی دیواری بوده که در سال ۱۲۲۷ به دستور محمدولی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در زمان استانداری خراسان برداشته، و این مسجد به حرم متصل شد.

صفه غربی

این صفه به طول ۳/۳ و عرض ۱/۵ متر بین مسجد و روال دارالسیاده است. در گذشته پنجرهٔ نقره در این صفه قرار داشت و مسجد را از رواق دارالاخلاص جدا می‌کرد اما در تابستان ۱۳۷۵ شمسی که مسجد بالاسر توسعه یافت پنجره نقره را به مکانی دیگر منتقل کردند.

صفه شمالی

این صفه به رواق دارالشّکر مرتبط است. رواق دارالشّکر ازسوی دیگر به صحن عتیق راه دارد. تاریخ کتیبه‌های رواق ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ ه‍.ق است.

سرداب

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده‌است و با توجه به بالاترآمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شد و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد. مدفن (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به‌وجودآمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد، سرداب پس از محوشدن سنگ قبر هارون در سده هشتم ه‍.ق به‌وجود آمده‌است. نویسندهٔ کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:

اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته‌است که سقف آن سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم ه‍.ق نبوده‌است.

در زمان نصب ضریح پنجم، ضریح مرصع فولادی معروف به نگین‌نشان را — که در ضریح چهارم قرار داشت — به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد. در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت. در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوری اسلامی رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیرزمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچهٔ ذکرشده که در کف حرم بود، بسته شد. این رواق ۱٫۶۰ متر پایین‌تر از سطح مدفن واقع شده‌است.

گنبدخانه

گنبدخانهٔ حرم دو پوسته‌ای است. پوستهٔ درونی (آهیانه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین پوسته است و به‌روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوستهٔ بیرونی (خود) که گنبد طلایی کنونی است را ساختند. ارتفاع گنبدخانهٔ حرم تا زیر نقطهٔ مرکزی حدود ۱۹ متر و تا بالای طوق گنبد ۳۱ متر است.

گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، گنبدخانهٔ حرم است از طاقی تاژ و مقرنس‌کاری شده تشکیل شده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. اختلاف این دو پوشش، فضایی خالی به ارتفاع ۱۳ متر است. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار است که ضخامت آن حدود ۲٫۹ متر است. ارتفاع قبه از کف حرم ۱۸/۸۰ متر و تا انتهای گنبد (راس گنبد) حدود ۳۱/۲۰ متر است. محیط دور گنبد از سطح خارجی آن ۴۲/۱۰ متر و ارتفاع آن تا نیزه گنید برابر ۱۶/۴۰ متر و ارتفاع سر طوق گنبد ۳/۵ متر است. از ابتدای گنبد تا شروع انحنای گنبد ۴/۷۹ متر است. گنبد ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته شده بود و پس از آن با کاشی تزیین یافت و تا سال ۹۳۲ ه‍.ق طهماسب صفوی بدون آن که در اصل بنای گنبد تغییراتی ایجاد کند برای نخستین بار گنبد را با خشت‌های طلا آراست. او نخست کاشی‌های گنبد را برچید و پس از آن روی گنبد را ورقه‌های مسی که رویه طلا داشت زراندود کرد و همچنین گلدسته کنار گنبد را نیز به طلا آراسته نمود.

پیشینه و سازندهٔ قبه

در تاریخ آمده که مأمون پس از مرگ هارون و دفن وی در بقعهٔ هارونی بر فراز آن بقعه قبه‌ای ساخت. به‌اعتقاد برخی مورخین آن قبه بر اثر حوادثی مانند حملهٔ سبکتکین در اواخر قرن چهارم ه‍.ق با آسیب به حرم تخریب و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال ۴۰۰ ه‍.ق به بازسازی حرم و ایجاد قبه‌ای بر فراز بقعه اقدام کرد.

وزیر سلطان سنجر سلجوقی فردی به نام شرف‌الدین ابوطاهر قمی بود که ضمن تغییر در روضهٔ منوره و کاشی‌کاری آن اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود که بعد از گذشت حدود ۹۰۰ سال هنوز پابرجاست. در زیر کتیبهٔ دور گنبد، دو جمله از سازندگان گنبد آمده‌است که نشان می‌دهد کمال‌الدین یزدی کاشی‌کار گنبد و علیرضا عباسی خطاط کتیبهٔ دور گنبد بوده‌اند. در سال ۹۹۷ ه‍.ق در زمان فتنهٔ ازبک‌ها، عبدالمومن خان ضمن تاراج نفایس آستان قدس، طلای گنبد و گلدستهٔ آن را به‌غارت برد. پس از این حادثه، شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۰ ه‍.ق پیاده از اصفهان به مشهد سفر کرده و دستور طلاکاری دوبارهٔ گنبد را صادر کرد. این کار در سال ۱۰۱۶ ه‍.ق پایان یافت. در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق زلزلهٔ شدیدی رخ داد که باعث ایجاد ترک در قسمت خارجی گنبد شد و تعدادی از خشت‌های طلای آن ریخت. پس از آن به فرمان شاه سلیمان صفوی گنبد تعمیر و تجدید طلاکاری شد. جریان این طلاکاری در چهار ترنج دور گنبد توسط محمدرضا امامی خوشنویس آن زمان نوشته شده‌است. تاریخ این کتیبه ۱۰۸۶ ه‍.ق را نشان می‌دهد. در سال ۱۳۳۰ ه‍.ق گنبد توسط روس‌ها به توپ بسته شد که اکنون هم از درون گنبد جای اصابت تیرها قابل رویت است؛ پس از آن نیرالدوله والی خراسان به تعمیر این خرابی‌ها پرداخت. در سال ۱۳۵۹ آخرین طلاکاری گنبد به پایان رسید. در میانهٔ کتیبهٔ دورادور گنبد، بر لوحه‌ای طلاکاری و تعمیر گنبد در سال ۱۴۰۰ ه‍.ق گزارش شده‌است.

مناره‌ها

مناره یا گلدسته از مهم‌ترین بناهای معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری و آداب اجتماعی ایران دارد، بنابراین پیش از آن‌که مناره‌ها به‌منظور اذان‌گفتن در کنار مساجد ایجاد شود، به‌عنوان برج‌های راهنما و برای هدایت مسافران ایجاد می‌شده‌است. با احتساب دو منارهٔ مسجد گوهرشاد جمعاً دوازده مناره در بناهای حوزهٔ حرم وجود دارد. در مجموعهٔ قدیمی آستان قدس دو مناره وجود دارد. یکی در جنوب صحن انقلاب و نزدیک به گنبد طلا و دیگری در مقابل و قرینهٔ آن، در شمال صحن انقلاب و بالای ایوان عباسی است. این دو مناره هردو با روکش طلا تزیین شده‌اند و ارتفاع‌شان از کف صحن حدود ۴۰/۵ متر است. منارهٔ کنار گنبد به‌صورت منفرد ساخته شده‌است و سابقهٔ تاریخی بیشتری دارد و به روایتی ساخت آن هم‌زمان با بنای گنبد و در اوایل قرن ششم ه‍.ق به صورت تک‌مناره بوده‌است. شاه طهماسب صفوی در قرن دهم ه‍.ق منارهٔ مذکور را بازسازی و طلاکاری کرد و پس از آن نادرشاه افشار هنگام زراندودکردن ایوان علی‌شیر نوایی، طلاکاری مناره را تجدید کرد. دومین مناره روی ایوان عباسی جای دارد که از آثار دورهٔ نادری است. این مناره از نظر آجرچینی و کاشی‌کاری و طلاکاری قرینه و همچون منارهٔ کنار گنبد است. بلندی منارهٔ کنار گنبد از سطح صحن انقلاب تا انتهای آن ۴۰٫۵ متر و محیط آن ۱۳ متر است. زیر مناره کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته وجود دارد که صلوات بر پیامبر و امامان بر آن به‌دست بهاءالدین محمد الخادم در سال ۱۱۴۲ ه‍.ق نوشته شده‌است. در کتیبهٔ گلدستهٔ بالای ایوان عباسی معروف به گلدستهٔ نادری نیز، صلوات بر امامان بر خشت‌های زراندود و به خط ثلث نوشته شده‌است.

مسجد گوهرشاد

مقالهٔ اصلی: مسجد گوهرشاد

نمایی از محراب ایوان مقصوره در مسجد گوهرشاد

این مسجد از بناهای عهد تیموری بوده که در اوایل قرن ۹ ه‍.ق بنا شده‌است. این بنا با شش قرن سابقه در جنوب حرم واقع شده‌است. بانی این مسجد گوهرشادبیگم همسر شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور گورکانی است. این مسجد از طرف شمال به دو رواق تاریخی دارالسیاده و دارالحفاظ و از جنوب به صحن قدس و از شرق به رواق امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهاءالدین محدود می‌شود. ساختن این بنا ۱۲ سال به طول انجامید. نام گوهرشاد در ایوان شمالی مسجد، ایوان دارالسیاده، سمت راست سردر معروف به انیس‌الدوله بر یک کاشی معرق به خط ثلث و رنگ زرد چنین آمده:

الامره بعماره هذا المسجد صاحبه الرشیده و الرشاد المعظّمه گوهرشاد

طراح و معمار مسجد قوام‌الدین شیرازی بود که نامش در سمت چپ پایه ایوان جنوبی مسجد زیر کتیبه بایسنقر چنین آمده‌است:

من عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایه الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان

صحن مسجد تقریباً به‌شکل مربع بوده و در اطراف آن چهار ایوان بزرگ و در فواصل ایوان‌ها هفت شبستان وسیع و شش در ورودی و خروجی وجود دارد. طول صحن مسجد حدود ۵۶/۱۳ متر و عرض آن ۵۸/۱۸ متر است و جمعاً حدود ۲۸۷۳ مترمربع مساحت دارد.

ایوان‌های بزرگ مسجد

ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده

این ایوان متصل به اماکن متبرکه، و ابعاد آن ۱۲ در ۱۲/۷ متر است. در ضلع شمالی این ایوان بالای در ورودی به رواق دارالسیاده، سردری به پنجرهٔ نقرهٔ منبت‌کاری وجود دارد و در وسط آن عبارت «أنا مدینةُ العلم و علیٌ بابُها» دیده می‌شود.

ایوان جنوبی

این ایوان به ایوان مقصوره معروف است. سردر ایوان دارای طاقی عظیم و کاشی‌کاری‌شده‌است. ایوان حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد و ارتفاع سردر آن ۲۷ متر و ارتفاع آن تا زیر سقف ۲۹ متر است. سقف گنبدی‌شکل ایوان حاوی سورهٔ یس و به خط محمدرضا امامی نوشته شده‌است.

محراب ایوان جنوبی

در ضلع جنوبی ایوان محرابی از جنس سنگ مرمر وجود دارد. دو کتیبه یکی بر سنگ مرمر و دیگری بر کاشی معرق، حاشیهٔ محراب را آراسته‌اند.

منبر صاحب الزمان

در زاویهٔ جنوبی ایوان مقصوره در نزدیکی محراب، منبر بلندی معروف به منبر صاحب‌الزمان جای دارد. براساس تحقیقات به‌دست‌آمده این منبر در زمان فتحعلی شاه در سال ۱۲۴۳ه‍.ق به دست محمد نجار از چوب گردو و گلابی به‌شیوهٔ منبت‌کاری و قلم‌زنی ساخته شده‌است. در این اثر از آهن و میخ استفاده نشده‌است. ارتفاع این منبر از زمین ۷/۵ متر، و دارای ۱۴ پله است.

گنبد مسجد گوهرشاد

بر فراز ایوان مقصوره گنبد بزرگی به رنگ سبز وجود دارد و در طرفین آن دو گلدسته جای دارد. دور خارجی گنبد ۶۱/۸۵ متر است. به‌علت خللی که در گنبد ایجاد شده‌بود در سال ۱۳۴۱ هجری شمسی گنبد قدیمی برچیده شد و دوباره با همان شکل و با استفاده از مصالح جدید گنبد فعلی ایجاد شد. تاریخ تجدید بنای آن بالای در ورودی داخل گنبد چنین نگاشته شده‌است:

در زمان تولیت محسن طاهری با سرپرستی آفرنده و همکاری علیرضا مسجدی و محمود قدیریان تجدید شد. ۱۳۴۱ شمسی

گلدسته‌های مسجد گوهرشاد

دو گلدسته در طرفین ایوان مقصوره قرار دارد که پایه‌های آن برخلاف سایر گلدسته‌ها روی زمین قرار دارد و ارتفاع آن ۴۳ متر است.

ایوان شرقی

این ایوان در ضلع شرقی مسجد است و به روان امام خمینی متصل است. در دو ضلع شمالی و جنوبی ایوان شش حجره و در بالای آن چهار غرفه وجود دارد.

ایوان غربی

این ایوان قرینه ایوان شرقی است.

نقاره‌خانه

قدیمی‌ترین سند درباره این مکان مربوط به اوایل قرن دهم هجری است که توسط فضل بن روزبهان خنجی در کتاب مهمان‌نامه بخارا آورده شده‌است. در زمان صفویه، اسکندر بیگ ترکمان در کتاب عالم‌آرای عباسی در مورد نقاره‌خانه صحبت کرده‌است. در دوره افشاریه در هنگام تدوین طومار علیشاهی به تشکیلات این مکان توجه خاصی شده‌است.

قدیمی‌ترین سند مربوط به نقاره‌خانه در زمان قاجار مربوط به سال ۱۰۱۲ هجری قمری می‌باشد که با رسمیت یافتن مجموعه آستان قدس رضوی در دوره قاجاریه هم‌زمان است. نقاره‌زنی از پدر به فرزند ذکور با شرط صلاحیت به ارث می‌رسد.

صحن‌ها و رواق‌ها

دارالحفاظ، از نزدیک‌ترین بخش‌ها به مدفن امام رضا

درحال‌حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.

صحن‌ها

هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ مترمربع است. صحن‌های انقلاب و آزادی، دو صحن تاریخی مجموعهٔ حرم را تشکیل می‌دهند. صحن‌های جمهوری اسلامی و قدس پس از انقلاب ۱۳۵۷، و صحن‌های جامع رضوی، غدیر، کوثر و هدایت در طرح توسعهٔ حریم رضوی بنا شدند. بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰٬۱۸۸ مترمربع است که در جنوب حرم قرار دارد.

رواق‌ها

فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. اکنون بزرگ‌ترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت ۶٬۳۰۰ مترمربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف‌سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است. رواق‌های دارالحُفّاظ، دارالسّیاده، دارالشّرف، دارالشّکر، دارالفیض، توحیدخانه، گنبد الله‌وردی‌خان، دارالضّیافه، دارالسّعاده، گنبد حاتم‌خانی، دارالسّلام، دارالسّرور، دارالعزّه، دارالذّکر، دارالزّهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرّحمه، دارالحکمه، دارالحجّه، امام خمینی، دارالمرحمه از رواق‌های مجموعهٔ حرم هستند. رواق شیخ طوسی و رواق شیخ حر عاملی رواق‌های زیربستی حرم در غرب و شرق رواق دارالحجّه، و رواق‌های کوثر، غدیر و دارالکرامه نیز، رواق‌های اقماری صحن جامع رضوی را تشکیل می‌دهند.

کتابخانه‌ها

کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

پس از کشته‌شدن علی بن موسی الرضا مردم جزوات قرآنی را وقف آستان امام می‌کردند که این کتب در مکانی خاص واقع در مسجد بالاسر به نام قرائت‌خانه جمع‌آوری شده‌بود. با افزایش تعداد موقوفات این کتابخانه ۶ بار در حرم جابه‌جا شد که به‌ترتیب مسجد بالاسر، بالای کفشداری ۱۰، صحن موزه پهلوی سابق، تالار آینه، در قسمت شرقی موزه و محل فعلی کتابخانه آخرین ساختمان آن است. نخستین بنای مستقل کتابخانه در سال ۱۳۳۰ در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ به ساختمان جدید در طبقهٔ فوقانی موزهٔ آستان قدس رضوی منتقل شد. ساختمان فعلی کتابخانه که احداث آن از سال ۱۳۶۰ آغاز شده‌بود و در سال ۱۳۷۲ پایان یافت در سال ۱۳۷۳ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در این کتابخانه ۱۲ هزار و ۴۰۰ نسخه کتاب‌های خطی، چاپ سنگی و چاپی پیرامون علی بن موسی الرضا وجود دارد که قدمت برخی از آن‌ها به ۱۲ قرن می‌رسد.

کتابخانه مسجد گوهرشاد

در سمت چپ صحن جامع رضوی و در مقابل مسجد گوهرشاد، کتابخانه‌ای با نام گوهرشاد وجود دارد که براساس معماری حمام گنجعلی‌خان کرمان ساخته شده‌است. این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ توسط واقف آن سید سعید طباطبایی نایینی ساخته شد و تعداد ۵ هزار جلد کتاب چاپی و خطی به آن اهدا شد. در سال ۱۳۶۸ با تلاش آستان قدس رضوی، ساختمان فعلی کتابخانه با مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در بست شیخ بهایی حرم احداث گردید. در این کتابخانه ۶۵ هزار نسخه کتاب فارسی، عربی و لاتین وجود دارد و ظرفیت آن ۲۰۰ نفر است.

موزه‌های آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: موزه‌های آستان قدس رضوی

اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ مترمربع در صحن امام خمینی ساخته‌شد که به مدت ۴۰ سال تنها ساختمان موزهٔ حرم بود. موزه‌های آستان قدس رضوی، با ۱۶ گنجینه تخصصی در چهار ساختمان شامل موزهٔ قرآن و نفایس، موزهٔ مرکزی، موزهٔ تخصصی فرش و موزهٔ مردم‌شناسی در ۱۷ هزار متر فضای نمایشی، بیش از ۸ هزار قطعه نفیس را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می‌دهند.

دارالشفاء امام رضا

این مرکز در بست شیرازی حرم واقع شده‌است و به‌صورت شبانه‌روزی برای نیازمندان ارائه خدمت می‌کند. این مرکز دارای پنج پایگاه ثابت فوریت‌های پزشکی در داخل حرم بوده که خدمات اورژانس را به زائران ارائه می‌کند.

مهمانسرای امام رضا

این مهمانسرا به‌عنوان یک ادارهٔ مستقل زیرنظر مجموعهٔ معاونت اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی قرار دارد. از این مهمانسرا در اسناد دورهٔ صفویه، افشاریه و اوایل دورهٔ قاجاریه، به‌عنوان مطبخ معموره نام برده شده‌است. از اوایل دورهٔ ناصری با نام کارخانهٔ مبارکه شناخته و معروف شد و این نام تا آخر دورهٔ قاجار به‌کار می‌رفت. در دورهٔ پهلوی به «مهمان‌خانهٔ حضرتی»، و بعد از انقلاب به «مهمانسرای امام رضا» تغییرنام یافت. بیش از یکصد سال مطبخ غذای خدمه، معروف به کارخانهٔ خادمی در صحن آزادی واقع بود. در اردیبهشت سال ۱۳۸۹، ساختمان جدید مهمانسرا افتتاح شد. با افتتاح ساختمان جدید، زیربنای مهمانسرا از ۳ هزار و ۸۰۰ مترمربع به ۱۰۰ هزار مترمربع افزایش یافت.

مراکز فرهنگی حرم

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

این دانشگاه به‌همت عباس واعظ طبسی در سال ۱۳۶۳ پایه‌گذاری شد. این دانشگاه در بین رشته‌های مشترک در دانشگاه‌های کشور در بین پنج دانشگاه برتر است.

بنیاد پژوهشهای اسلامی

این بنیاد در سال ۱۳۶۳ تأسیس شد و به‌عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی به شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی وابسته است.

مقبره‌های حرم رضوی

چهار آرامگاه در حرم رضوی قرار دارد:

پیر پالان‌دوز

بنای اولیه این آرامگاه مربوط به دوران صفویه بوده‌است که توسط شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس صفوی در سال ۹۵۸ ه‍.ق بنا نهاده‌شد. در ابتدا مدفن ابونصر عبدالله بن علی سراج طوسی، عارف مشهور قرن چهارم هجری بوده‌است، اما به دلیل مدفون بودن شیخ محمدعارف عباسی معروف به پیر پالان‌دوز در این مکان به ایشان منسوب است که از عرفا و پیران سلسلهٔ ذهبیه بوده‌است. این مقبره در ابتدای خیابان نواب صوفی قرار داشت که پس از انقلاب به مناسبت توسعه حریم حرم تخریب و مجدد بازسازی کرده‌اند. این مکان هم‌اکنون در شمال شرقی حرم واقع شده‌است.

شیخ طبرسی

مقبرهٔ ابوعلی فضل بن حسن طَبْرَسی ملقب به امین‌الاسلام و مشهور به شیخ طبرسی در قسمت شمالی حرم رضوی قرار دارد. محل دفن او ابتدا در یکی از گورستان‌های مجاور حرم بوده که پس از احداث میدان پیرامون حرم در سال ۱۳۱۲ و خیابان طبرسی، قبرستان مزبور تسطیح شده و بعداً در بخشی از آن صحنی به نام رضوان احداث گردیده که در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته‌است. باغ رضوان ضمن توسعهٔ حریم حرم در سال ۱۳۷۰ تخریب شده اما گور شیخ با تزریق بتن بر اطراف آن، جابه‌جا و بنای جدیدی برای آن ساخته شده‌است.

شیخ حر عاملی

شیخ‌المحدثین محمد بن حسن معروف به شیخ حر عاملی از دانشمندان شیعی و صاحب کتاب مشهور وسائل‌الشیعه است. آرامگاه او در شمال شرقی صحن انقلاب واقع شده‌است.

شیخ بهایی

شیخ بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان بزرگ شیعی معاصر با شاه عباس صفوی است. این آرامگاه در رواقی به همین نام واقع در ضلع شمالی صحن امام خمینی قرار دارد. بنای رواق شیخ بهایی ۱۰۲ مترمربع مساحت دارد.

پارکینگ‌ها

در قسمت زیرین حرم چهار پارکینگ وجود دارد:

پارکینگ شماره یک

جنوب غربی اماکن متبرکه و غرب صحن جامع واقع شده‌است و چند راه دسترسی اضطراری به زیرگذر از طرف شرق دارد. مساحت این پارکینگ ۵۵ هزار و ۸۱۰ متر است.

پارکینگ شماره دو

زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی واقع شده‌است. پارکینگ کوثر در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه در زیرگذر جای دارد. ظرفیت این پارکینگ ۵۸۰ خودرو است و ویژهٔ خادمین حرم است.

پارکینگ شماره سه

زیر صحن هدایت واقع شده‌است و دسترسی به سطح صحن از این پارکینگ از طریق راه‌پله و آسانسور امکان‌پذیر است. ظرفیت این پارکینگ ۴۷۰ خودرو است.

پارکینگ شماره چهار

این پارکینگ جنب سر در شیرازی است. ظرفیت این پارکینگ ۵۲۱ خودرو است.

حوادث

همچنین ببینید: بمب‌گذاری در حرم امام رضا

این عکس از ضلع جنوب شرقی در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعهٔ توپ‌بستن گنبد به‌وسیلهٔ ارتش روسیهٔ تزاری را نشان می‌دهد. آثار تخریب در جای‌جای گنبد طلا به‌چشم می‌خورد.

حرم علی بن موسی الرضا طی چند سدهٔ اخیر در اثر ۴ حادثه دچار تخریب‌های جزئی و کلی شد.

1. در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال ۹۷۷ ه‍.ق طلاکوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سال‌های ۱۰۱۰–۱۰۱۶ ه‍.ق بازسازی شدند.
2. در سال ۱۰۸۴ ه‍.ق زلزلهٔ شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت. شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد. جریان این طلاکاری توسط محمدرضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده‌است.
3. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنهٔ گنبد به‌اندازه کله‌قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل‌مشاهده است. در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
4. در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یک حملهٔ تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر کشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند. که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.

افراد صاحب‌نام مدفون در حرم

• هارون الرشید (خلیفهٔ عباسی)
• شیخ طبرسی (از فقهای شیعه قرن ۶ ه‍. ق)
• الله‌وردی خان (سپهسالار امپراتوری صفوی، حاکم ایالت فارس امپراتوری صفوی، بانی ۳۳ پل اصفهان و مدرسهٔ خان شیراز)
• شیخ بهایی (دانشمند عصر صفوی)
• حر عاملی (از فقهای شیعه قرن ۱۱ ه‍. ق)
• شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به نخودکی از علمای سده ۱۳ ه‍.ق شیعه)
• عباس میرزا نایب السطنه (پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار متوفی ۱۲۴۹ ه‍. ق)
• امیر اسدالله علم (نخست‌وزیر و وزیر دربار و از رجال دورهٔ پهلوی)
• غلامحسین تبریزی (از عالمان شیعه و امام جماعت مسجد گوهرشاد)
• محمد تقی جعفری
• سید عبدالله شیرازی (مرجع تقلید)
• غلامرضا طبسی (خطیب شیعه)
• ادیب نیشابوری (شاعر)
• غلامرضا قدسی (شاعر)
• محمدتقی ادیب نیشابوری (شاعر)
• سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد (مجتهد و مبارز انقلاب اسلامی ایران)
• سید عزالدین حسینی زنجانی (مرجع تقلید شیعیان)
• سید محمدهادی میلانی (مرجع تقلید شیعیان)
• محمدتقی آملی (فقیه شیعه)
• سید احمد خسروشاهی (فقیه شیعه)
• شیخ جعفر مجتهدی (عارف شیعه)
• مجتبی قزوینی خراسانی (مجتهد شیعه)
• هاشم قزوینی (مدرس و عالم شیعه)
• سید رضا کامیاب (نماینده مجلس مشهد)
• علی‌اکبر نهاوندی (نویسنده و عالم شیعه)
• علی فلسفی (فقیه و مجتهد شیعه)
• محمدتقی شریعتی (فعال سیاسی–مذهبی و پدر دکتر علی شریعتی)
• عباس واعظ طبسی (تولیت آستان قدس رضوی از سال ۱۳۵۹ خورشیدی تا ۱۳۹۴)
• سید حسن طباطبایی قمی (مرجع تقلید)

مجموعه حرم از نگاه شهری

حرم رضوی یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان را شکل می‌دهد، به‌گونه‌ای‌که مساحت آن یک میلیون مترمربع و ظرفیت آن ۷۰۰ هزار نفر وسعت حرم از ۱۲ هزار مترمربع در گذشته به مساحت کنونی رسیده‌است.

بارگاه حرم علی بن موسی الرضا

جستارهای وابسته

• اسماعیل طلایی

منابع

• محمدتقی مدرس رضوی، سالشمار وقایع مشهد، ص ۲۲۶
• عالم‌زاده، بزرگ (۱۳۹۴). حرم رضوی به روایت تاریخ. به‌نشر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۲-۲۲۷۰-۶.

• Zabeth, Hyder Reza (1999). Landmarks of Mashhad. Alhoda UK. ISBN 964-444-221-0.

پیوند به بیرون

• باب‌الرضا (ع)، درگاه اصلی حرم امام رضا
• وبگاه رسمی عکس حرم امام رضا
• پخش زنده از حرم امام رضا
• نقشه کامل حرم