بازپس‌گیری هرمز

فتح هرمز
بخشی از جنگ‌های ایران و پرتغال
نمای دید پرنده هرمز در اطلس شهرهای جهان (lang-la|Civitates Orbis Terrarum،سیویتاتس اُربِس تِراروم) اثر براون و هرنبرگ به سال ۱۵۷۲ میلادی
تاریخ ۱۶۲۲ میلادی (۱۰۰۱ خورشیدی) موقعیت جزیره هرمز مختصات: ۲۷°۰۴′۰۰″ شمالی ۵۶°۲۸′۰۰″ شرقی نتایج شکست امپراتوری پرتغال و پس‌گیری جزیره هرمز، اولین ارتباطات مشترک ایران و بریتانیا و گسترش تجارت
طرف‌های درگیر
ایران صفوی کمپانی هند شرقی بریتانیا بریتانیای کبیر	امپراتوری پرتغال متحدان محلی (بعضی از قبایل عرب) امامت عمان
فرماندهان و رهبران
شاه عباس یکم امام‌قلی خان رستم شاهقلی بیگ کاپیتان بلایت	خوان چهارم فرمانده سیماوو دو میلو جانشین فرمانده روی فریره
قوا
۳۰۰۰ نفر ایرانی با محوریت ایلخانی قشقایی ۵ کشتی جنگی متعلق به هند شرقی بریتانیا و ۵ عراده توپ جنگی ۴ کشتی بادبانی تدارکاتی متعلق به انگلستان	افزون بر ۱٬۰۰۰ نفر سرباز پرتغالی، ۶ فروند ناو و ۱۵ فروند کشتی تدارکاتی ۱ فروند کشتی تدارکاتی
تلفات و ضایعات
بسیار کم	نزدیک به ۸۰۰ نفر اسیر شدند ۶ فروند ناو و ۱۶ فروند کشتی تدارکاتی غرق شد

تصرف و پس‌گیری جزیره هرمز که به مدت ۱۱۶ سال طی اشغال هرمز از سال ۱۵۰۷ (زمان پادشاهی شاه اسماعیل یکم) در تصرف امپراتوری پرتغال بود در سال ۱۶۲۲ توسط امام قلی خان که با کمک کمپانی هند شرقی بریتانیا و کلانتران شمال هرمزگان، فارغانات، و تارم صورت گرفت. پرتغالی‌ها نخستین بار در سال ۱۵۰۶ میلادی (۸۸۵ خورشیدی) به سرپرستی ناخدا آلبوکرک دریانورد مشهور پرتغالی وارد خلیج فارس شدند و پس از مدتی قشم، جزیره هرمز و گمبرون (بندرعباس فعلی) را کاملاً تصرف کردند. در این باز پس‌گیری امام قلی خان باکمک خوانین ایل قشقایی با کمک اجداد رئیس غریب شاه بزرگ (فارغانات) پارتیزان وتفنگچی گرفتند از کشتی‌های بریتانیا و توپخانه آنها نیز استفاده شد. کاپیتان بلایت فرمانده قوای بریتانیایی در این رزم بود. به همین مناسبت سالروز اخراج پرتغالی‌ها دهم اردیبهشت در تقویم ایران، به عنوان روز ملی خلیج فارس نام گذاری شده‌است.

تاریخچه

شاه اسماعیل یکم در آن زمان قصد مبارزه با آنان را نداشت و همکاری مشترک با این سردار پرتغالی را در دستور کار خود قرار داد. این سیاست شاه اسماعیل یکم باعث شد رفته رفته پرتغالی‌ها در آن نواحی قدرت گرفته و با ساختن یک پایگاه بزرگ دیگری در مسقط (عمان امروزی) کاملاً بر منطقه مسلط شوند؛ بنابراین شاهان دیگر صفوی قادر نشدند آنان را از آن ناحیه بتارانند و این در حالی بود که قوای پرتغالی با حکام ایرانی به شکلی تحقیرآمیز رفتار می‌کردند. سرانجام در سال ۱۶۲۱ میلادی (۱۰۰۰ خورشیدی) برابر با عهدنامه بین بریتانیا و ایران، قرار شد تا ایران با کمک کمپانی هند شرقی به شیوه‌ای متحد بر ضد پرتقالی‌های وارد عمل شوند.

تصرف گمبرون و قشم

امام‌قلی خان حاکم فارس و از سرداران صفوی، در آغاز بندر گمبرون (بندر عباس کنونی) را تصرف کرد و بعد از آن یک دسته از کشتی‌های انگلیسی برای انتقال نیرو به قشم به خدمت او درآمدند.

حمله به هرمز

پس از تصرف قشم کشتی‌های انگلیسی با تجدید قوا در بندر گمبرون در حالی که ده‌ها هزار سرباز ایرانی بر قایق‌ها سوار بودند، حمله اصلی را به قلعه هرمز که در تصرف پرتغالی‌ها بود آغاز کردند. نیروهای ایرانی به فرماندهی امام‌قلی خان در جزیره هرمز پیاده شدند و نبرد سختی با پرتغالی‌ها و متحدان محلی آغاز کردند. نیروی دریایی بریتانیا نیز در دریا کشتی‌های پرتغالی را به توپ بستند و بزرگترین کشتی پرتغال‌ها با نام سان پدرو را به آتش کشیدند. کشتی‌های دیگر نیز یکی پس از دیگری به توپ بسته شدند. نبرد فتح قلعه ۷۲ ساعت طول کشید. در طی این نبردها ویلیام بافین به خاطر شلیک پرتغالی‌ها کشته شد و در پایان ساعت‌ها جنگ سخت مدافعان باقی‌مانده پرتغالی همگی تسلیم شده و قلعه به دست ایرانیان افتاد.

هم تاریخ نویسان اروپایی از جمله پرسی سایکس و هم تاریخ نگاران ایرانی واقعه فتح هرمز را شرح داده‌اند. در کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی چنین آمده‌است:

از فتوحات (پیروزی‌هایی) که درین سنه (سال) مبارکه مطابق احدی و ثلثین و الف(۱۰۳۱ قمری) به نیروی اقبال قرین حال اولیاء دولت بیزوال گردید، فتح و تسخیر بلده هرموز است که بسعی امام‌قلی‌خان امیر الامرا فارس بوقوع پیوست و در سال گذشته اشعاری شد (به شعر درآورده شد) که بنابر ظهور بی‌ادبی‌های فرنگیه پرتکالیه (پرتغالی‌ها) مقیم آنجا. امیر الامرا مذکور لشکر بتادیب (مجازات) ایشان فرستده خود نیز متعاقب رفت. در این وقت که فرنگیه پای از دایره ادب بیرون نهاده به اموری که بتحریر پیوست اقدام نمودند. جماعت انگلیسی را اخبار نموده ایشان نیز بر حسب وعده آماده خدمت شدند.

سال‌شمار جنگ‌های شاه عباس یکم

→ جنگ‌های شاه محمد خدابنده

	۱۵۸۰	جنگ‌های خراسان
	۱۵۸۱	محاصره قلعه نیشابور
	۱۵۸۲	محاصره قلعه تربت
	۱۵۸۳	نبرد تیرپل
	۱۵۹۲	جنگ ایران با ازبک‌ها
	۱۵۹۵	جنگ ایران با ازبک‌ها
	۱۵۹۹	جنگ ایران با ازبک‌ها
	۱۶۰۳	فتح تبریز
	۱۶۰۴	نبرد ایروان
	۱۶۰۴	نبرد ارومیه
	۱۶۰۵	محاصره قندهار
	۱۶۰۷	فتح شماخی
	۱۶۰۹	نبرد قلعه دم‌دم
	۱۶۱۶	فتح تفلیس و نبرد گوگجه
	۱۶۱۸	نبرد تبریز
	۱۶۲۲	فتح هرمز
	۱۶۲۲	جنگ صفویه با گورکانیان
	۱۶۲۳	فتح بغداد
	۱۶۲۵	نبرد بغداد
	۱۶۲۵	نبرد مارتقوپی *
	۱۶۲۵	نبرد مارابدا *

و • ب • ن
درگیری‌های شاه صفی ←

القصه‌امام‌قلی‌خان شجاعت شعار با جنود قاهره فارس (سربازان پیروزمندپارس) متوجه آن صوب (سوی) گشته خود در بندر گمبرون که الیوم به بندر عباسی موسوم است اقامت کردند و افواج قاهره (سپاهیان پیروزمند) از دریا با کشتی‌ها و سفاین عبور نموده داخل جزیره هرمز شدند. القصه بعد از دو ماه و چند روز امتداد ایام محاصره و جنگ و جدال به نیروی دولت و اقبال که همواره قرین حال این دودمان والاست، قلعه رفیع بنیان هرموز که در متانت و حصانت شهره جهان و از کارنامه‌های نادره فرنگیان است، مسخر اولیای دولت ابد پیوند گردید. چون خبر فتح هرموز رسید، جناب خانی (امام‌قلی خان) مورد تحسین و آفرین شاه (عباس) و سپاه گردید و آن خبر بهجت اثر بر مبارزان قلعه گشای رکاب همایون مبارک و میمون آمده در همان روز قلعه قندهار نیز بتوفیق کردگار مفتوح گشت. از هر طرف که چشم گشایی نشان فتح. وز هر طرف که گوش نهی مژده ظفر.

روز ملی خلیج فارس

اهمیت این واقعه و اثر گذاری آن بر تحولات منطقه و اثر آن بر افول امپراتوری پرتغال آنقدر مهم بوده که ایران این روز را روز ملی خلیج فارس نام گذاری کرده‌است.

جستارهای وابسته

• جنگ‌های ایران و پرتغال
• روز ملی خلیج فارس
• تحریف نام خلیج فارس
• جنبش جنوب ایران
• سفرنامه نویسان انگلیسی و ایران
• اسناد نام خلیج فارس، میراثی کهن و جاودان
• جنگهای ایران و پرتغال
• ساحل دزدان
• گروه نامهای جغرافیایی در سازمان ملل
• مقیم خلیج فارس (سرای بریتانیا در خلیج فارس)
• امام قلی خان ممسنی

منابع

• غفوری، علی (۱۳۸۸). جنگهای ایران، از مادها تا به امروز. انتشارات اطلاعات. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۲۳۷۳۸۶.
• تاریخ ایران، سایکس جلد ۲ صفحهٔ ۲۷۵.
• recordhayeiran.com
• تاریخ ۴ هزار ساله ارتش ایران صفحهٔ ۶۵۶.
• لشکرکشی امام‌قلی خان به قشم و هرمز
• روایتی نو و منتشر نشده از فتح هرمز در دوره شاه عباس اول
• ensani.ir
• دانشنامه رشد، تسخیر قشم و هرمز