مرگ یزدگرد

برای مقالهٔ تاریخی، مرگ یزدگرد سوم را ببینید.

این مقاله دربارهٔ نمایشنامهٔ بهرام بیضایی است. برای فیلمِ سالِ ۱۳۶۰ هم‌او، مرگ یزدگرد (فیلم) را ببینید.

مرگ یزدگرد
روی جلدِ چاپِ نخست با طرحِ چهرهٔ سوسن تسلیمی در نقشِ زنِ آسیابان، نشرِ روزبهان، ۱۳۵۹
نویسنده	بهرام بیضائی
کارگردان	بهرام بیضائی
شخصیت‌ها	آسیابان زنِ آسیابان دختر سردار موبد سرکرده سرباز
تاریخ نخستین نمایش	۱ مهرِ ۱۳۵۸
جای نخستین نمایش	تالارِ چهارسو، تئاترِ شهر، تهران
زبان اصلی	فارسی
فضا	آسیابی در مرو در زمانِ حملهٔ اعراب به ایران در قرنِ اوّلِ هجریِ خورشیدی

مرگِ یزدگرد [مجلسِ شاه‌کُشی] نمایشنامه‌ای تاریخی از بهرام بیضایی است دربارهٔ مرگِ یزدگردِ سوّم، نوشته به سالِ ۱۳۵۸، که نخستین بار پاییزِ همین سال در تئاترِ شهرِ تهران به کارگردانیِ نویسنده به نمایش درآمد. سالِ ۱۳۶۰ بیضایی فیلمی هم از این نمایشنامه ساخت.

داستان

«... پس یزدگرد به سوی مرو گریخت و به آسیابی درآمد. آسیابان او را در خواب به طمع زر و مال بکشت…»

— تاریخ!

– نوشتهٔ نخستین صفحهٔ نمایشنامه و نخستین صحنهٔ فیلم، یادآورِ بخشِ مربوطه از تاریخِ طبری (حدودِ ۳۰۰ هجریِ قمری)

نمایشنامه داستانِ یزدگردِ سوّم است که به مرو می‌گریزد و در آسیابی پناه می‌گیرد. داستان از زبان آسیابان و زنِ آسیابان و دخترشان بیان می‌شود و همه روایت‌ها با هم تفاوت دارد.

موبد و سرکرده و سردارِ سپاهِ یزدگردِ سوّم در آسیابی نزدیکِ مرو گردمی‌آیند تا آسیابان و زن و دخترش را به جرم کشتن پادشاه محاکمه کنند. روایت‌های آسیابان و همسر و دخترش با هم تعارض دارد: یکی می‌گوید پادشاه را به جرم تجاوز به همسرش کشته، دیگری می‌گوید جسدی که با جامهٔ پادشاه بر میانهٔ آسیاب افتاده آسیابان است که به دست پادشاه کشته شده تا همه تصور کنند که پادشاه مرده‌است. بیرون از آسیاب سپاه شاه مقتول با اعراب مسلمان درجنگ و گریزند. لحظه‌ای که داوری به پایان می‌رسد و صاحب‌منصبان سپاه حکم بر برائت آسیابان و خانواده‌اش می‌دهند سربازی خبر از پیشروی اعراب می‌آورد. همسر آسیابان می‌گوید که داوری به پایان نرسیده‌است و اینک داوران اصلی، با درفش‌های سیاه، از راه می‌رسند:

«شما را که درفش سپید بود، این بود داوری! تا رای درفش سیاه آنان چه باشد!»

متن

«کشته شدن یزدگرد بدست خسرو آسیابان» در شاهنامهٔ فردوسی (تصحیحِ ژول مل، جلدِ ۷)

. . . زبان در خور معنای مهیب انقراض یک دوره از تاریخ و یا دوره‌های انقراضی است، فخامت زبان از عهدهٔ مهابت مرگ تاریخی برمی‌آید. آهنگ چنین زبانی از صلب تاریخ چکیده و از رحم مرگ زاییده‌است. . . .

رضا براهنی

بیضایی این نمایشنامه را سالِ ۱۳۵۸ نوشت. متن نخستین بار در شمارهٔ ۱۵ کتاب جمعه (۲۴ آبانِ ۱۳۵۸) و بعد در سالِ ۱۳۵۹ توسّطِ انتشاراتِ روزبهان (تهران) به صورتِ کتاب منتشر شد. سپس‌تر چاپِ کتاب به انتشاراتِ روشنگران رسید.

به دیگر زبان‌ها

این نمایشنامه بیش از یک بار به انگلیسی ترجمه شده‌است: ترجمهٔ منوچهر انور با نامِ Death of Yazdgerd در تهران و سان فرانسیسکو چاپ شده‌است و ترجمهٔ انگلیسیِ دیگری به قلمِ سهیل پارسا و برایان کویرت و پیتر فاربریج به نامِ The Death of the King در کانادا. ترجمه‌های دیگری هم به زبان‌های دیگر، از جمله بنگالی (کارِ سودیپتو چاترجی) و فرانسوی، از مرگ یزدگرد هست که اغلب برای نمایش تهیه شده‌است.

نمایش

آگهیِ نمایش در صفحهٔ ۸ روزنامهٔ اطّلاعاتِ ۵ شهریورِ ۱۳۵۸. نامِ اکبر زنجانپور در این آگهی هست، که مهدی هاشمی در نقشِ آسیابان جایگزینش شد. نمایش نیز دیرتر از اعلامِ آگهی بر صحنه رفت: از ۱ مهر.

بهرام بیضایی را با اجرای مرگ یزدگرد در اوج دیدم.

حمید سمندریان

مرگ یزدگرد نخستین بار از ۱ مهر تا ۲۰ آبانِ ۱۳۵۸ به کارگردانیِ بیضایی در تالارِ چهارسوی تئاترِ شهرِ تهران اجرا شد. بعدها اجراهای فراوانی در جاهای مختلف دنیا به زبان‌های مختلف داشته‌است، از مدرسهٔ درامِ ییل تا هند. مثلاً در سالِ ۱۳۷۰ در دهمین جشنوارهٔ تئاترِ فجر که مرگ یزدگرد به کارگردانیِ گلاب آدینه بر صحنه رفت. و گروهِ وان‌لایت این نمایشنامه را به سالِ ۲۰۰۵ میلادی در کانادا نمایش داد.

عوامل

نام	نقش
سوسن تسلیمی	زن
مهدی هاشمی	آسیابان
یاسمن آرامی	دختر
امین تارخ	سردار
محمود بهروزیان	موبد
کریم اکبری	سرکرده
یعقوب شکوری	سرباز

• طرّاح: بهرام بیضایی
• اجرای طرح: ایرج رامین‌فر
• خیّاطی: نینا فرجادی
• لباس، وسایل: حمید تحسینی
• تدارکات: اسدالله فلاحتی‌نژاد
• مدیرِ صحنه: شهداد دخانی
• عکسِ برنوشت: عزیز ساعتی
• عکس: جواد رستمی
• تهیه و کارگردانی − پوشاک و پس‌آرایی: بهرام بیضایی
• چهره‌پرداز: جلال‌الدّین معیّریان
• صدابرداری سرِ صحنه: احمد امیری، بهمن حیدری

نخست قرار بود نقشِ زنِ آسیابان را فخری خوروش بازی کند و نقشِ دختر را سوسن تسلیمی و نقشِ آسیابان را اکبر زنجانپور.

پوسترِ یکی از اجراهای مرگ یزدگرد به کارگردانیِ کوروش ولیدی

فیلم

مقالهٔ اصلی: مرگ یزدگرد (فیلم)

بیضایی سالِ ۱۳۶۰ این نمایشنامه را با همان بازیگرانِ نمایشِ ۱۳۵۸ (به استثنای یعقوب شکوری که علیرضا خمسه به جایش آمد) به فیلم درآورد.

نقد و نظر

بعضِ ناقدان نوع روایتگری در مرگ یزدگرد و استفاده از قضاوت‌های گوناگون پیرامون یک رویداد را متأثّر از راشومون اثرِ آکیرا کوروساوا دانسته‌اند.

جستارهای وابسته

• ژولیوس سزار

منابع

• − (۶ مهر ۱۴۰۱). «تاریخ با بازی تارخ». فرهیختگان (۳۶۹۵): ۷.
• بالازاده، امیرکاووس (۱۳۸۵). «شاه‌کشی». صحنه (۳۱): ۴۱–۴۴.
• براهنی، رضا (زمستان ۱۳۷۰). «پرسشی به نام «مرگ یزدگرد»». کتاب روشن: ۲۰–۲۷.
• برهان، امیر (آبان ۱۴۰۱). «تخالف در تاریخ‌نویسی دوره ایرانی و اسلامی». سیاست‌نامه (۲۴): ۱۸۸−۱۹۲.
• چالنگی، جمشید (۲۹ آذر ۱۳۵۸). «مرگ یزدگرد». کتاب جمعه (۱۹): ۱۲۳–۱۲۵.
• حسینی، غفار (۱۳۷۸). «مرگ یزدگرد». فرهنگ توسعه (۳۹ و ۴۰ و ۴۱): ۱۱۸–۱۲۶.
• سمندریان، حمید؛ ماهیان، افسانه (۱۳۸۸). این صحنه خانه‌ی من است: زندگی، اندیشه و آثار حمید سمندریان در گفت‌وگو با افسانه ماهیان. تهران: نشر قطره. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۴۱-۹۱۸-۹.
• قادری، بهزاد (بهمن و اسفند ۱۳۷۸). «"پایان تاریخ": دهن‌کجی به "درام" و میدان دادن به "معرکه‌گیری"». نمایش (۲۴ و ۲۵): ۵۹–۸۲.
• محرمیان معلم، حمید (اسفند ۱۳۷۰). «چو ده‌ساله شد، همچو یکساله بود!». دنیای سخن (۴۸): ۷۴−۷۶.
• هاشمی میناباد، حسن (تیر ۱۳۸۰). «بررسی ترجمهٔ موازی مرگ یزدگرد». کتاب ماه ادبیات و فلسفه (۴۵): ۶۶–۶۹.
• هاشمی میناباد، حسن (۱۳۸۴). «فرهنگ‌زدایی در ترجمه انگلیسی مرگ یزدگرد». زبان و ادبیات فارسی (۴): ۷۷–۹۰.

• Knowles, Ric (2017). Performing the Intercultural City. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-07360-3.

پیوند به بیرون

• مرگ یزدگرد در کتابخانه باز
• شکوه داوری در مرگ یزدگرد سوم